Научная статья на тему 'ДИАЛЕКТИК МАТЕРИАЛИЗМ ВА ТИЛШУНОСЛИК МЕТОДОЛОГИЯСИ'

ДИАЛЕКТИК МАТЕРИАЛИЗМ ВА ТИЛШУНОСЛИК МЕТОДОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
методология / диалектика / диалектик материализм / диалектик мантиқ / умумийлик / хусусийлик / субстанция / грамматик шакл / грамматик категория / зиддият / оппозиция / приватив оппозиция / эквиполнет оппозиция / нооппозитив фарқланиш.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ғани Насруллаевич Зикриллаев, Яраш Болтаевич Рўзиев

Мақолада тилшунослик методологияси ва унинг ўзбек тили грамматикасига татбиқи ҳақида сўз юритилади. Аввало методологиянинг фалсафадаги талқини изоҳланади. Немис файласуфи Гегелнинг фикрича диалектик усул реал оламни илмий билишнинг энг умумий усули бўлиб барча фанлар учун методология вазифасини ўтайди. Шундан сўнг шўро тилшунослиги жумладан унинг таркибий қисми бўлган туркий тилшуосликда ҳам методологик асос сифатида қабул қилинган диалектик материализмнинг туркий тиллар грамматик қурилишига татбиқи таҳлил қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДИАЛЕКТИК МАТЕРИАЛИЗМ ВА ТИЛШУНОСЛИК МЕТОДОЛОГИЯСИ»

ДИАЛЕКТИК МАТЕРИАЛИЗМ ВА ТИЛШУНОСЛИК

МЕТОДОЛОГИЯСИ

Гани Насруллаевич Зикриллаев,

филология фанлари доктори, профессор

Яраш Болтаевич Рузиев,

Бухоро давлат университети, филология фанлари буйича фалсафа доктори, доцент y.b.ruziev@buxdu.uz

АННОТАЦИЯ

Маколада тилшунослик методологияси ва унинг узбек тили грамматикасига татбики хакида суз юритилади. Аввало методологиянинг фалсафадаги талкини изохланади. Немис файласуфи Гегелнинг фикрича диалектик усул реал оламни илмий билишнинг энг умумий усули булиб барча фанлар учун методология вазифасини утайди. Шундан сунг шуро тилшунослиги жумладан унинг таркибий кисми булган туркий тилшуосликда хам методологик асос сифатида кабул килинган диалектик материализмнинг туркий тиллар грамматик курилишига татбики тахлил килинади. Профессор С.Н.Ивановнинг диалектик мантикдаги мохиятнинг зиддиятли табиати хакидаги тушунчани грамматик куп маънолилик талкинига татбик этиб грамматик шаклнинг умумий маъноси зид маънолар бирлигидан иборатлиги шунингдек грамматик категория аъзолари орасида хам шундай диалектик зиддият мавжудлиги, унинг шогирди X,. Г. Неъматовнинг эса туркий тилларда грамматик шаклларнинг узаро муносабатини урганишда бинар оппозиция назариясига мурожаат килиш тадкик этилаётган ходисанинг мохиятини чукуррок англашга имкон бериши хакидаги фикрлари шархланади. Макола муаллифларининг фикрича туркий тилларда грамматик категорияга хос умумий (муштарак) маъно унинг шаклларида турли даража ва куринишда ифодаланади ва бу шакллар орасида оппозитив муносабат йук. Хулоса сифатида шуро тилшунослигида диалектик материализм фалсафий, методологик асос вазифасини бажарганлиги, у хозир ахамиятини йукотган таълимот эканлиги айтилади.

Калит сузлар: методология, диалектика, диалектик материализм, диалектик мантик, умумийлик, хусусийлик, субстанция, грамматик шакл,

128

April 23-24, 2024

грамматик категория, зиддият, оппозиция, приватив оппозиция, эквиполнет оппозиция, нооппозитив фаркланиш.

ABSTRACT

The article deals with the methodology of linguistics and its application to the grammar of the Uzbek language. First of all, the interpretation of methodology in philosophy is explained. According to the German philosopher Hegel, the dialectical method is the most general method of scientific knowledge of the real world and serves as a methodology for all sciences. After that, the application of dialectical materialism, accepted as a methodological basis in Soviet linguistics, including Turkology, which is its integral part, to the grammatical structure of the Turkic languages is analyzed. The opinions of Professor S. N. Ivanov on the application of the contradictory nature of essence in dialectical logic to the interpretation of grammatical polysemy are analyzed, while it turns out that the general meaning of the grammatical form consists of the unity of contradictory meanings and also the existence of such a dialectical contradiction between the members of the grammatical category, the opinion of his student H. G. Nigmatov that the application of the theory of binary opposition in the study of the interaction of grammatical forms in the Turkic languages allows a deeper understanding of the essence of the phenomenon under study. According to the authors of the article, the general meaning characteristic of the grammatical category in the Turkic languages is expressed in its forms in various degrees and varieties, and there is no opposition between these forms. In conclusion, it is said that dialectical materialism served as a philosophical and methodological basis in Soviet linguistics, and at present is a doctrine that has lost its significance.

Keywords: methodology, dialectics, dialectical materialism, dialectical logic, one, particular, substance, grammatical form, grammatical category, contradiction, opposition, privative opposition, equipotent opposition, non-opposite difference.

Кириш

Маълумки методология сузининг маъноларидан бири илмий билим методи хдкидаги таълимотдир. Илмий билим методларининг назарий асоси ривожланиб бораётган фаннинг эх,тиёжлари такозоси билан юзага келган. У табиат, жамият ва инсон онгининг мураккаб х,одисаларини туFри объектив талкин этишга, фаннинг табиий алокаларини очишга имкон беради. Илмий билим масаласида усул муаммоси билан энг кадимги фалсафада Аристотел шуFулланган. Илк бор фанни усул тизими асосида урганиш масаласини Ф.

April 23-24, 2024

129

Бекон илгари сурган. Р. Декарт ва И. Кант хам бу масалага алохида эътибор каратган. Гегел эса методологияга мухим хисса кушган. У биринчи булиб фалсафий методнинг узига хос хусусияти, унинг аник фанлар методидан фарк килишини курсатган. Натижада билим жараёнида илмий тадкикотнинг узаро боFлик хусусий, умумий ва энг умумий усуллари мавжудлиги аникланган. Диалектик усул реал оламни илмий билишнинг энг умумий усули булиб барча фанлар учун методология вазифасини утайди [1, 258]. Бошкача айтганда замонавий фалсафа фани вокеликни илмий билишнинг асосий йуналишларини аник белгилаб бериш кудратига эга. Илмий билиш жараёнининг самараси вокелик ходисаларининг диалектик муносабати ва уларнинг синергетик тараккиёт омилларининг эътиборга олиниши билан боFлик. Айнан ана шу фалсафий карашлар асосида илмий тадкикот жараёнида кулланиладиган воситалар хам хакикий бахосини топади [7, 10].

20-асрда шуро тилшунослигининг таркибий кисми булган туркий тилшуносликда хам диалектик усул методологик асос сифатида эътироф этилди. Жумладан проф. С. Н. Иванов уз тадкикотлари[2; 3]да мазкур усулнинг хар жихатдан туFри ва афзал эканлигини таъкидлайди. Узига хос ёндашув, теран тадкик, салмокли назарий фикр-мулохазалар 20-аср туркий тилшунослигида катта таъсир кучига эга булганлигидан 21 -асрнинг ёш тадкикотчиларини хабардор килиш максадида куйида аслият [3] ва таржима [4] асосида улардан айримининг тадкику талкини хамда таърифу тавсифига мурожаат киламиз.

Асосий ^исм

Грамматик шакл маъноларининг тадкикотчи куз унгида намоён буладиган чексиз ранг-баранглиги фактларни шархлашнинг муайян тамойилларини ишлаб чикишни яъни шу ранг-барангликни назарий жихатдан тушунтириб бериш заруриятини кундаланг килиб куяди. Умуман олганда хар кандай назариянинг вазифасини хусусий фактларнинг барча ранг-баранглигини боFлаб турувчи умумийликни топишга уриниш тарзида таърифлаш мумкин [3, 66; 4, 10]. Назария яратиш учун эса муайян тамойиллар, методологик ва фалсафий асос зарур [3, 68; 4, 15].

Грамматик куп маънолиликни урганишда диалектика фанидаги хусусийлик ва умумийликнинг узаро муносабати хакидаги категория конун-коидаларига таяниш лозим (Диалектика тараккиёт туFрисидаги таълимот, илмий билиш методларидан бири [1, 109]). Бошкача айтганда модомики умумийлик ва хусусийлик маъноларининг узаро муносабати грамматикада бор

April 23-24, 2024

130

экан, айни пайтда умумийлик ва хусусийлик муносабати хакида диалектик таълимот мавжуд экан назарий масаланинг узига хослигини фалсафий нуктаи назардан урганиш максадга мувофикдир [3, 69 - 70; 4, 18-19]. Аникрок килиб айтганда диалектик-материалистик фалсафа муаммони хусусий фанларга хос булмаган томондан, методологик нуктаи назардан изохлаш имконини беради [3, 71; 4, 20]).

Диалектик мантикка кура яккаликка нисбатан олинган умумийлик таркибида мазкур яккалик мавжуд булган алокалар тизимидир (Д.м. инсон тафаккурининг ривожланиш конуниятлари туFрисидаги таълимот, мантик фаниниг алохида сохаси. Д.м. таълимотига кура тафаккур билишнинг шундай конунларига асосланадики, унда ташки холатдан ички холатга, ходисалардан мохиятга, мавхумликдан конкретликка, нисбий хакикатлардан мутлак хакикатга томон ривожланиш руй беради. Д.м.да анализ ва синтез, индукция ва дедукция каби методлар билишнинг узаро узвий боFлик булган усулларини ташкил этади. Д.м. муайян категориялар тизимидан хам иборат. Х,озирги пайтда Д.м. фанини ривожлантиришга алохида эътибор бериляпти [1, 109]). Умумийликни айнан шундай тушуниш у хакда конкрет умумий тушунча хосил килишга олиб келади. Яккалик ходиса. Умумийлик эса таркибида яккалик мавжуд булган тизим, катор ходисаларининг туб асоси, уларнинг мохиятидир. Демак умумийлик диалектик талкинда яккалик каби конкрет ва моддий нарса деб каралади [3, 71; 4, 21].

Умумийлик айрим нарса, ходисаларнинг алока-муносабатидан иборат булиб мазкур нарса ва ходисаларни яхлит бирлик, ягона тизимга бирлаш -тиради. Диалектик мантик нуктаи назаридан бундай тизим таркибига кирувчи хусусийликни аниклаш хусусийликдан умумийликка олиб борувчи алокани курсатиш натижасида амалга оширилади. Бу эса хусусийликнинг умумий тизимдаги урнини аниклаш билан кулга киритилади. Хуллас муайян тизимга мансуб алокадорлик, яккалик узининг булак (кисм, узв)ларидан бирида акс этган шу тизимнинг айнан узидир [3, 72; 4, 22 - 23].

Сунгра муаллиф диккат-эътиборини юкорида курсатилган методологик тамойилларни, диалектика ва диалектик мантикнинг тушунчаю категория-ларини грамматик куп маънолилик муаммоси талкинига кандай татбик этиш мумкин деган саволга жавоб беришга каратади. Бунда Гегел таълимоти асос вазифасини бажаради. Улуг файласуфнинг фикрига кура якка нарсаларнинг субстанционал мохиятига кириб бормасдан туриб умумийликни излаш эмпирик фанларга хос. Бинобарин диалектик мантик нарса-предметнинг айрим белгисини мавхум тавсифлашдан воз кечиб конкретликка яъни тизим, мохият

April 23-24, 2024

131

хамда узаро муносабатини тадкику тахлил килишга кутарилишни такозо этади. Бундай холда муайян шаклнинг умумлашган грамматик маъноси унинг бевосита кузатишда берилмаган хусусий маънолари тизими, ходиса, яъни хусусий маъноларидан ташкарида турувчи мохиятидир дея эътироф этилади [3, 73; 4, 23 - 24].

Шундан сунг олим субстанционал морфологияни асослаш масаласига тухталади. Бундай холда яъни умумийлик ва яккалик муносабатининг узига хос хусусиятини тушунтириб бериш учун диалектиканинг нарса-предмет (мавжудот), мохият ва муносабат каби категориялари хам мухим ахамият касб этади. Диалектик материализмда мавжудотнинг мохиятини англашга яъни уни субстанция тарзида тушунишга асосланилади (Субстанция (лот. substantio -мохият) кадимги Юнонистон, Х,индистон, Хитой фалсафаси тарихида бутун мавжудотнинг бош асосини ифодаловчи тушунча. Жумладан Арасту субстанция мохият, барча категорияларнинг реал асоси, борликни субстанция тушунчасисиз тушунтириб булмайди деб таъкидлайди. Фалсафий тафаккур тарихида субстанция муаммоси буйича олиб борилган бахс-мунозаралар моддий ва рухий жараёнларни чукуррок урганиш, улар уртасидаги тафовут ва узаро бирликни хар томонлама тахлил этиш томон йуналтирилган [1, 380 -381]). Бошкача айтганда унда объектив борлик муайян хосса ва муносабатларни узида мужассам этган мавжудотларнинг йотиндисидан иборат деб каралади [ 3, 73; 4, 25].

Шакл, маъно ва вазифа (функция) каби грамматик тушунчаларнинг узаро алокасини диалектиканинг нарса-предмет, хусусият ва муносабат категориялари алокаси нуктаи назаридан урганса булади. Грамматик шакл нарса-предмет, яъни борликда мавжуд булган муайян нарса тарзида тушунилса у узининг алока ва кулланишида шаклланадиган хусусият (маъно)лари асосида юзага чикадиган маълум мохият (субстанция)га эга эканлигини эътироф этишга туFри келади. Грамматик шаклнинг яширин мохияти (субстанцияси) унинг ботинига йуналган муносабати (вазифаси, кулланиши) яъни грамматик шаклда берилган маънолар тарзида тушунилиши мумкин [3, 74; 4, 26].

Грамматик шаклни унинг муносабатлари яъни синтактик кулланишида намоён буладиган муайян хусусият-маъноларига эга субстанция сифатида талкин килишда грамматик шаклларнинг икки томонлама ва зиддиятли табиати акс этади. Грамматик шаклларнинг ушбу зиддиятли бирлиги диалектик умумийлик ва яккалик, мохият ва ходиса, нарса ва хусусиятининг вокеланиши демакдир. Бундай талкинда грамматик шакллар морфологик ва синтактик хусусиятининг ботинан айниятлиги маълум булади. Грамматик шаклнинг

April 23-24, 2024

132

синтантик тавсифи унда маълум маъноларнинг мавжудлиги сабабли киришадиган алокалари булса морфологик хусусияти унинг синтактик кулланиши билан белгиланадиган маъноларидир [3, 74; 4, 26 - 27].

Морфологик жихатдан тасвирланганда грамматик шакл узининг субстанционал мазмуни, маънолар тизими, хусусий маъноларда намоён буладиган мохияти (яъни умумий маъноси) хакидаги илмий тушунчада уз аксини топиши керак. Шунга мувофик тасвир методи хам субстанционал ёндашувни, мохиятни алокалар оркали очишни таъминлаши даркор. Шаклнинг барча маъноси унда субстанционал тарзда мавжуд булади. Масалан отнинг нол курсаткичли шаклида яккалик, тур ва жамлик маънолари мужассам булади [3, 75; 4, 28 - 29].

Шуни унутмаслик керакки субстанционал ёндашув амалий кувват-ахамиятга эга булиши учун морфология ва синтаксис бир-биридан аник-равшан фаркланиши шарт. Морфологияда грамматик шаклнинг умумлашган холда синтаксида учрамайдиган мазмуни аникланиши лозим. Синтаксисда эса грамматик шакллар вазифа нуктаи назаридан яъни суз бирикмаси ва гапда кулланиши жараёнида тахлил килиниши керак. Бошкача айтганда морфологияда грамматик шаклларнинг мохияти уларнинг хусусияти мажмуи асосида аникланади. Бунда нарса-предмет узининг хоссасига кура тавсиф-ланади. Бу хосса эса аслида муносабатлар йотиндиси, жамланмасидан иборат. Синтаксисда эса шаклларнинг синтактик булакларни хосил килиш жараёнида намоён буладиган узаро муносабатлари очиб берилади. Бу эса грамматик категорияларни таърифлашда субстанционал мавжуд маънолар назарияси хам булишини такозо этади [3, 75; 4, 29 - 30].

Профессор С.Н.Ивановнинг диккат-эътиборини тортган яна бир назарий муаммо грамматик куп маънолилик талкинига мукаррар татбик этиладиган диалектик мантикдаги мохиятнинг зиддиятли табиати хакидаги тушунчадир. Онда-сонда учрайдиган Fайримеъёрий бир нарса (аномалия) табиатан зиддиятни очиб беришда жиддий FOвдир. Ана шу FOвни хис эта билган ва уни бартараф эта олган кишигина ходиса ва мохиятнинг диалектик муносабатини курсата олади [3, 78; 4, 33 - 34].

Тушунчага таъриф беришда тилшунос олим яна Гегелга мурожаат килади: "Х,ар кандай тушунча умуман олганда "карама-карши томонларнинг бирлигидир. Диалектик мантикда тушунчада акс этган алока умумийлик ва хусусийлик алокасидир дея таъкидланади. Объектив борликда шундай алокалар борки улар эмпирик кузатишда эмас, назарий йул билангина аникланади. Назарий билишнинг асосий категорияси илмий тушунчадир. Илмий тушунча

April 23-24, 2024

133

факат диалектик йул билан мавхумликдан аникликка кутарилиши натижасида хосил булади. Бунда теран тушуниш томон кутарилиш назарда тутилади. Модомики грамматика фан экан хар бир грамматик категория ва грамматик шаклнинг таърифи у хакдаги илмий тушунча булмоFи ва унда мазкур ходисанинг зиддиятлилиги, умумий катордаги урни сузсиз кУрсатилмоFи керак. К,арама-каршиликлар бирлиги ва уларнинг кураши конуни назарий тафаккур маFЗидир. Назарий билиш вазифаси айнанликда тафовутни куришдир. Борликдаги хамма нарса диалектик, икки тарафлама ва зид булади (Всё в мире диалектически, противоречиво двойственно [3, 78]). Бунинг сабабларидан бири шуки хар бир факт, хар бир ходиса уз-узича хам, бошка ходисалар билан муносабатда хам мавжуд булади" [3, 78; 4, 34 -36].

Мавжуд нарсани идеал объект сифатида онгда тиклаш-тасвирлашда карама-каршиликнинг узаро таъсир этиш тамойили мухим методологик ахамиятга эга. Борликнинг у ёки бу ходисасида зид муносабатни топиш урганилаётган нарсанинг мохиятига кириб бориш жараёнида катта ахамият касб этади. Аникланган, топилган, очилган зиддият доимо билишнинг боскичи хамда ечимини, аникроFи карама-карши томонларнинг бирлигини англашни талаб киладиган муаммодир. Объектив борликдаги айнан шу зиддиятлар фикр харакати хамда шу фикрнинг у ён-бу ён утиб туриши манбаидир.

Илмий тушунчалар хусусида юкорида баён килинганларга таяниб таъкидлаш мумкинки назарий курилма (яъни тизим, система) узаро боFланган ва бир-бирига утиб турадиган тушунчалар асосида яратилиши, боз устига тизимнинг узи хам уз ичида конкрет ва узвларга булинадиган тушунчадан иборат булмоFи лозим [3, 79; 4, 37 - 38].

Назария икки "томонлама харакат"ли теран синтез -хосила булиши керак. "Назария уз исботини эмпирик фактларнинг каттагина микдорини узаро боFлашда топади, унинг хакконийлиги хам ана шунда" деб ёзади фасл охирида назариётчи тилшунос олим Эйнштейннинг фикрига таяниб [3, 80; 4, 39].

Муаллиф монографиясининг бошка фасл ва параграфларида мазкур методологияга асосланиб отга хос грамматик (сон, эгалик, келишик) категорияларнинг субстанционал-диалектик мохияти хамда уларнинг нутк(гап)да вокеланишини теран тадкику талкин килади.

Таъкидлаш жоизки Узбекистондан хам проф. С. Н. Ивановнинг X. Неъматов, И. Мирзаев каби таникли шогирду издошлари етишиб чикди. Ушбу маколада проф. X. F. Неъматовнинг истиклолгача яратган тадкикотларидан айрими [5; 8]га тухталамиз.

134

April 23-24, 2024

Олимнинг таъкидлашича фаннинг кайси сохаси ёки тармоFи булмасин хар кандай тадкикотда олдиндан белгиланган методологик асосга таянилади [5, 6]. Тилшуносликда фалсафий категориялардан фойдаланмок даркор. Тил мураккаб, куп аспектли хилкат булганлигидан унинг бирликларини урганишда диалектик ёндашувга мурожаат килиш такозо этилади. Бундай холда мазкур бирликларнинг объективлиги, ривожланиши хамда алокаю муносабатларини хар жихатдан тулик урганиш имкони туFилади. Диалектик мантик борликда руй берадиган харакат, узгаришу ривожланиш жараёнларини нихоятда аник-равшан акс эттира олади. Бу борада марксча диалектик мантикнинг ахамияти бекиёс. Негаки унда асосий диккат-эътибор урганилаётган ходисанинг мазмунини аниклаш усул ва йулларига, илмий тушунча яратиш тамойилларига каратилади, тадкик объектининг мазмун-мохиятини тахлил килиш талаб этилади. Айнан ушбу ёндашув тадкик объектининг имкон кадар купрок томонларини камраб олади. Пировард натижада тил, унинг бирликлари хамда систем тузилишининг мохияти тадкикотчи куз унгида яккол намоён булади.

Диалектик мантик методининг туркий тилларга татботи самарадорлигини проф. С. Н. Иванов тадкикотлари тасдиклайди. Шу боис биз деб фикрини давом эттиради X,. F. Неъматов ишимизда кулланган систем тадкик усулини имкон кадар диалектик мазмун билан бойитишга харакат килдик. Сунгра узига хос бундай ёндашувнинг талаблари баён килинади. Жумладан тилни систем -структур усул билан тадкик килганда унинг бирликлари (фонема, морфема ва хоказо), шакл ва категорияларнинг реаллиги уларнинг алока-муносабатлари билан коришиб кетмаслиги лозим. Диалектик мантикда объектнинг факат алока-муносабатлари урганилмайди. Айни пайтда у реаллик, яъни тадкикотчига боFлик булмаган мавжудот хамда узида сифат, хусусият ва муносабатларнинг барчаси мавжуд булган нарса деб каралади. Бинобарин лисоний шакл объектив мавжуд, узида барча алока-муносабати мужассам деб каралмоFи керак. Бошкача килиб айтганда лисоний шакллар субстанция деб тушунилиши даркор. Бундай холда тил унсурлари узидаги белгилар (хусусият, муносабат ва мазмун) асосида муайян тизимга бирлашиб унда янги белгиларга эга булади. Натижада тизим таркибига кирган унсурларга нисбатан бутунлик, яхлит бирлик вазифасини утайди [5, 3 - 4].

Тадкикотда система-тизим билан тил унсурларининг узаро муносабати талкини хам диккатга сазовор. Ушбу муносабат умумийлик ва яккалик, бутун ва кисм муносабати тарзида тушунилади. мазкур тушунчалар диалектик, нисбий булиб бир-биридан кескин ажралмаган, бир-бирига утиб туради. Тил бирликларида умумийликнинг мохияти хусусийлашади, тил бирликларининг

April 23-24, 2024

135

конкретлашишида эса мохият ходиса сифатида намоён булади. Тилнинг систем хусусияти, унинг тузилиши-тартиботи грамматик категория шаклларининг узаро муносабати доимий, баркарор хамда муайян белгиларга асосланган булишини талаб этади. Шу сабабли туркий тилларда грамматик шаклларнинг узаро муносабатини урганишда бинар оппозиция назариясига мурожаат килиш тадкик этилаётган ходисанинг мохиятини чукуррок англашга имкон беради (Оппозиция зиддият, карама-каршилик (противопоставление) маъносини англатади. Инглиз ва немис тилида мазкур атаманинг узи (инг. оpposition, нем. Opposition) кулланади [6, 289, 369]). Аммо грамматик шакл (категория)ларнинг узаро муносабати куп киррали булганидан оппозициянинг битта катори яъни битта шаклнинг иккинчисига зиддияти асосида грамматик шакл мохиятини белгилаб булмайди. Грамматик шаклларда категориал маъно билан бир каторда ёндош (сопряженный) грамматик маъно хам кам эмас. Шу сабабли грамматик шакл (категория)нинг мохияти оппозициянинг бирдан ортик катори асосида белгиланади. Муайян грамматик шакл (категория)нинг бевосита зиддияти асосида унинг мохияти эмас, унинг хусусий, атиги битта фаркловчи белгиси аникланади. Шакл (категория)нинг мохияти факат бевосита муносабатида эмас, билвосита алокаларида хам юзага чикади. Шунга кура грамматик шакл оппозиция (микротизим)нинг битта катори аъзоси блмайди, турли белгилари асосида оппозициянинг бир неча каторига мансуб булади. Бинобарин тадкикотчи мазкур шаклнинг барча оппозициясини аниклаши керак булади.

11-12-аср ёдгорликлари тилида грамматик шаклнинг алохида олинган оппозицияси одатда приватив куринишга эга. Грамматик шаклнинг мохияти камида икки катор оппозиция (иккита микротизим) асосида белгиланади. Грамматик шакл барча зид белгиларининг бирлиги (единство) унинг нисбий мохиятини ташкил этади [5, 5]. Бошкача айтганда А унсур оппозициянинг бир каторида М1 белгининг мавжудлиги (маркированность) билан В унсурга зид булса мазкур оппозициянинг бошка каторида М2 белгига нисбатан бетарафлиги (нейтраллиги) асосида С унсурга зид булади. Грамматик шаклда бундай белги бир нечта булиши мумкин. Бинобарин А унсур баркарор М1 белгиси ва бетараф (нобаркарор) М2 белгисига эга. Маълум буладики А унсур белгиларининг бирлиги битта баркарор ва битта нобаркарор белгининг диалектик бирлигидан шаклланади [5, 7].

Грамматик шакл (категория)нинг зид (оппозитив) белгилари механик бирлик эмас, диалектик, зиддиятли бирликдан иборат. Грамматик шакл мохиятининг бундай талкини мазкур мохиятнинг узаро зид икки томонга ажратиш конун-коидаси билан мос тушади. Марксча диалектиканинг узаги-

April 23-24, 2024

136

ядроси булган ушбу конун-коида тилшунос зиммасига тилдаги диалектик карама-каршиликни аниклаш, топишни, бирликни зид кисм-томонларга ажратиш ва уларни юксак диалектик бирликка бирлаштириш масъулиятини юклайди. Тилда грамматик шаклнинг ифода ва мазмун томони диалектик бирлик касб этади. Шунингдек морфология ва синтаксис, тил ва нутк, система -тизим ва унсурлари, тизимнинг узгарувчанлиги ва баркарорлиги, грамматик шакл ва унинг умумий-муштарак маъноси хамда тизим унсури сифатида парадигматик маъноси хам шундай хусусиятга эга булади [5, 4 - 5]. Мухим ахамиятга эга булганидан тил система-тизимнинг баркарор ва узгарувчанлиги, ёпик эмас, очиклиги, тилнинг алока воситаси булиши каби масалалар хам тадкикотчи эътиборидан четда колмаган [5, 6 - 8].

Туркий тилларда грамматик категорияларни таснифлашда хам мазкур тадкикотдаги каби тамойилларга асосланилганлигини курамиз. Грамматик категориялар ясалиш хусусияти, кулланиш доираси ва синтактик имкониятига кура тасниф килинади. Ясалишига кура грамматик категориялар чекланган ва чекланмаган булади. Чунончи майл, замон, шахс ва сон категориялари барча феълдан ясалади деб иккинчи турга, даража категорияси хамма феълдан ясала олмайди деб биринчи турга киритилади. Кулланиш доирасига кура грамматик категориялар классификацияловчи, функционал-синтактик,

классификацияловчи-синтактик ва нейтрал (бетараф) булади. Иккинчи турга мансуб категориялар кайси суз туркумидан фойдаланишидан катъи назар, гапнинг маълум булаги вазифасини бажариш учун хосланган. Феълнинг майл, замон, шахс ва сон категориялари шундай хусусиятга эга. Улар хар доим кесим булиб келади. Синтактик имкониятига кура грамматик категориялар гап доирасида бир сузнинг иккинчисига муносабатини курсатади ёки бу белгига бетараф булади [8, 4 -7].

Юкорида баён килинганларни умумлаштирадиган булсак С.Н. Иванов-нинг фикрига кура грамматик шаклларнинг умумий маъносини аниклашдаги асосий камчилик ишончли методологик асоснинг йуклиги, уни аниклаш методикасининг яхши ишланмаганлигидир. Грамматик тадкикотларда марксистик-диалектик методни куллаш кузланган натижани беради. Негаки диалектик материализмда мавжудотнинг мохиятини англашда субстанция тушунчасига асосланилади (Диалектик материализм илмий-фалсафий дунёкараш, марксча таълимотнинг таркибий кисмларидан бири, унинг фалсафий асоси [23, 140]. Д.м.нинг тамал тоши оламнинг моддий табиати хакидаги, оламда материя хамда унинг харакат ва узгартиш конунларидан бошка хеч нима йуклиги хакидаги таълимотдир. Д.м. Fайри табиий мохиятлар

April 23-24, 2024

137

хакидаги хар кандай тасаввур ва унинг диний, идеалистик фалсафаси кандай либосга бурканмасин катъий ва муросасиз душманидир [23, 142]). Хар кандай тушунча эса умуман олганда карама-карши томонларнинг бирлигидир. К,арама-каршиликлар бирлиги ва уларнинг кураши конуни булса назарий тафаккур маFЗидир. Бинобарин грамматик куп маънолилик талкинига диалектик мантикдаги мохиятнинг зиддиятли табиати хакидаги тушунча мукаррар татбик этилиши даркор. X. F. Неъматовнинг эътироф этишича тилшуносликда фалсафий категориялардан фойдаланмок даркор. Бунда марксча диалектик материализмнинг ахамияти бекиёс. У асос килиб олинганда тил, унинг бирликлари хамда систем тузилишининг мохияти тадкикотчи куз унгида яккол намоён булади. Ушбу фикрлар С. Н. Иванов нуктаи назарига айнан мос. Грамматик шакл (категория)ларнинг мохияти (умумий маъноси, парадигматик мазмуни) тадкику талкинида шогирд устози куллаган зиддият, карама-каршилик (противопоставление) атамасини оппозиция сузи билан алмаштиради. Ёзма ёдгорликларга унинг икки тури (приватив ва эквиполент оппозиция) хос деб уктиради.

Шуни таъкидлаш жоизки тилшуносликда оппозиция атамасининг кулланиши 20-асрнинг 30-йилларига туFри келади. Уни дастлаб Н. С. Трубецкой ишлатган. Бу олим фонологик оппозицияни унинг аъзолари орасидаги муносабатга кура уч турга яъни приватив, эквиполент ва градуал оппозицияга булган [9, 82-85]. Бу нуктаи назар грамматикага Р.О. Якобсон томонидан татбик этилган. Унинг фикрича хамма грамматик категория оппозиция тушунчасига асослангандир. Айни пайтда у грамматик категория шакллари орасида мазмуний алока-муносабатнинг факат битта тури яъни приватив оппозиция мавжуд деган назарий карашни илгари суради ва рус тилида отнинг келишик, феълнинг грамматик категорияларини кулланиш жихатдан тахлил килишда шунга асосланади. Р. О. Якобсон талкинида приватив оппозициянинг мохияти шундан иборатки унинг битта аъзоси кучли (маркерли, белгили), иккинчиси кучсиз (маркерсиз, белгисиз) булади. Муайян семантик белги (А) оппозициянинг кучли аъзосида ифодаланган, кучсиз аъзосида ифодаланмаган булади. Оппозициянинг кучсиз аъзоси асосан А га зид булган белгини англатиш учун хизмат килади (бу унинг асосий маъноси). Лекин у А белгини имплицит (таъкидланмаган) равишда ифодалаш максадида хам кулланади [10; 11]. А. В. Исаченко хам рус тилидаги грамматик категорияларни бинар приватив оппозиция тизими сифатида талкин килади. Унинг фикрича бундай тахлил грамматик категория шаклларини бир-биридан фаркловчи умумий (инвариант) маънони аниклаш имконини беради. Грамматик

April 23-24, 2024

138

шаклнинг умумий маъноси барча контекстда намоён булади. У грамматик шаклнинг барча хусусий маъносини тадкик килиш йули билан аникланади [12;

13].

Шуро германисти Д. А. Штелинг хам граматик категорияларни бинар приватив оппозицияга асосланиб тадкик килади. У грамматик категорияга шундай таъриф беради. Грамматик категория мазмунан бир-бирини инкор этадиган икки (факат икки) катор (ёки гурух) шакллар оппозицияси демакдир [14, 59]. Айни пайтда бошка бир гурух олим куп аъзоли грамматик категорияларнинг факат бинар оппозицияга булиб тахлил килиш тилнинг табиатига мос келмайди [15, 49], грамматик категория тизимини урганишда сунъийликка олиб келади [16, 94] деб хисоблайди. Бундай категория шакллари орасида эквиполент оппозиция мавжуд. Шунга кура хар кайси аъзо уз семантик белгисига эга булади деб эътироф этилади [16, 89].

Мазкур нуктаи назар узбек тилшунослигида хам акс этган. Жумладан А. Нурмонов тил тизимининг барча унсури узаро оппозитив муносабатда булади [17, 128] деб уктиради. Жумладан тасдик ва инкор приватив оппозиция хосил килади. Негаки унинг бир аъзосида белги (яъни кушимчаси) бор, иккинчи аъзосида йук (укимади - укиди). Айни пайтда тасдик-инкор аъзолари орасида эквиполент оппозитив муносабат хам мавжуд. Кесими бор ва йук сузларидан ифодаланган синтактик конструкция шундай хусусиятга эга. Чунки уларнинг иккаласида хам белги бор [17, 7]. Грамматик категорияларни тасвирий методга асосланиб тадкик килган академик А. Хожиев бир ишида грамматик маъноларнинг оппозиция хосил килишини эътироф этади. Бу грамматик категорияга берилган таърифда уз ифодасини топган. Бир-бирига киёсан олинадиган (оппозиция хосил киладиган) икки ёки ундан ортик грамматик маъно билан шу маъноларни ифодаловчи шакллар биргаликда грамматик категорияни хосил килади [18, 6].

70-йилларда айни пайтда шуро тилшунослигида тил курилиши, шу жумладан грамматик категория системаси-тизими барча тилда бир хил эмас деган янгича методологик караш баён килинди. Бундан грамматик категорияга бериладиган таърифда тилнинг грамматик курилишини хисобга олиш кераклиги англашилади. Ярцева В.Н. эътиборини шунга каратади. Грамматик категория структураси тилнинг морфологик турига боFлик булган грамматик шакллар системаси оркали изчил ифодаланувчи умумлашган маънодир [19, 5].

Мазкур ёндашув бошка тилшунослар томонидан эътироф этилди. Жумладан А. В. Бондарко илгариги нуктаи назаридан воз кечиб грамматик категория аъзолари орасида факат оппозиция эмас, нооппозитив фаркланиш

April 23-24, 2024

139

хам мавжуд деб ёзади [20, 17 - 28] (Тилшуносликда оппозиция аслида фаркланишнинг узига хос тури сифатида тушунилган [21, 176]). Бундай холда оппозиция грамматик категория структураси-тузилмасида ягона ва муштарак тамойил эмас, грамматик категория шаклларини бир система -тизимга бирлаштирувчи тамойиллардан бири деб каралади. Бинобарин бу нуктаи назарга кура грамматик категория асосини умумийлик тушунчаси яъни умумлашган маъно ташкил этади. Оппозиция билан нооппозитив фаркланиш эса грамматик категория шакллари бир тизимга бирлашувининг турлича куриниш (усул)идир [20, 22]. Грамматик категория аъзолари орасидаги мазмуний алока-муносабатнинг бундай талкини таърифнинг бошкача булишини такозо этади. Грамматик категория умумий (родовое) маъно асосида бирлашувчи грамматик шакллар системасидир; умумий маъно категория шаклларида хусусий (видовое) маъно тарзида намоён булади; хусусий маънолар орасида оппозитив муносабат билан нооппозитив фаркланиш хам мавжуд; грамматик категория структураси-тузилиши тилнинг курилишига караб бошкача булиши мумкин [20, 24].

Юкоридаги икки таърифдан англашиладики грамматик категорияга узбек тили нуктаи назаридан бериладиган таърифда она тилимизнинг агглютинатив хусусияти, аникроFи узбек адабий тили курилишининг бош хусусияти акс этиши керак. Куйидаги таърифда шу инобатга олинган. Грамматик категория икки ва ундан ортик шакл тизими оркали турли даража ва куринишда ифодаланувчи умумлашган маънодир. Бошкача айтганда грамматик категория умумлашган маъно булиб икки ва ундан ортик грамматик шакл тизими оркали турли даража ва куринишда ифодаланади [20, 24].

Хулоса. Юкорида айтилганлардан маълум буладики грамматик категория аъзоларининг мазмуний алока-муносабати 1) узаро карама-карши, бир-бирига зид; 2) факат приватив оппозиция; 3) приватив ёки эквиполент оппозиция; 4) оппозиция (приватив ва эквиполент) хамда нооппозитив фаркланиш тарзида булади, шунингдек 5) грамматик категорияга хос умумий (муштарак) маъно унинг шаклларида турли даража ва куринишда ифодаланади.

Шуни эслатиш жоизки биринчи нуктаи назарда марксча "диалектик материализм фалсафий, методологик асос вазифасини бажарган. Бундай диалектик материализм - собик СССРда 1930 - 80 йилларда расмий фалсафа сифатида укитилган, хозир ахамиятини йукотган таълимот" [1, 109].

REFERENCES

140

April 23-24, 2024

1. Фалсафа. Комусий луFат. Тошкент, Узбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004.

2. Иванов С. Н. Родословное древо тюрок Абу-л-гази-хана. Ташкент, изд-во Фан, 1969, 203 б.

3. Иванов С. Н. Курс турецкой грамматики. Часть I. Грамматические категории имени существительного. Ленинград, изд-во Ленинградского университета, 1975.

4. Иванов С. Н. Грамматик тадкикотларнинг методологик муаммолари. Монография. Рус тилидан Ибодулла Мирзаев таржимаси. Самарканд, СамДУ нашриёти, 2004, 80 б.

5. Нигматов Х. Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI-XII вв. Ташкент, «Фан», 1989. 191 с.

6. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1969.

7. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил курилиши: тахлил методлари ва методологияси. Тошкент, "Фан", 2007.

8. Нигматов Х. Г. О классификации грамматических категорий в тюркских языках. Советская тюркология журнали, 1984, № 4.

9. Трубецкой Н. С. Основы фонологии. М., 1960.

10. Jakobson R. Beitrag zur allgemeinen Kasuslehre. Travaeux du cercle linguistique de Prague, 1936, 6.

11. Якобсон Р. О. Морфологические наблюдения над славянским склонением (American contributions to the IV. International congress of Slavicisis). Mountain's -Gravenhage, 1958.

12. Исаченко А. В. Грамматический строй русского языка в сопоставлении с словацким. Морфология, II. Братислава, 1960.

13. Исаченко А. В. Бинарность, привативные оппозиции и грамматические значения. Вопросы языкознания журнали. 1963, № 2.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

14. Штелинг Д. А. О неоднородности грамматических категорий. Вопросы языкознания журнали. 1959, № 1.

15. Шендельс Е. И. О грамматической полисемии. Вопросы языкознания журнали. 1962, № 3.

16. Бондарко А. В. Грамматическая категория и контекст. Л., 1978.

17. Нурмонов А. Н. Проблемы системного исследования синтаксиса узбекского языка. Тошкент, 1982.

18. Хожиев А. Хозирги узбек тилида форма ясалиши. Тошкент, 1979.

141

April 23-24, 2024

19. Ярцева В. Н. Иерархия грамматических категорий и типологическая характеристика языков. Типология грамматических категорий (туплам). М., 1975.

20. Бондарко А. В. О структуре грамматических категорий (Отношения оппозиции и неоппозитивного различия). Вопросы языкознания журнали. 1981, № 6.

21. Булыгина Т.В. Грамматические оппозиции. Исследования по общей теории грамматики (туплам). М., 1968.

22. Зикриллаев Г.Н. Феълнинг шахс, сон ва хурмат категориялари системаси. Тошкент, "Фан", 1990.

23. Философия луFати. Тошкент, Узбекистон нашриёти, 1976.

142

April 23-24, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.