Научная статья на тему 'ФАҲРИДДИН РОЗИЙНИНГ МАТЕРИЯ ВА ШАКЛ, ШАКЛ ВА МАЗМУН, САБАБ ВА ОҚИБАТ ҲАҚИДАГИ ОНТОЛОГИК ТАЪЛИМОТИ'

ФАҲРИДДИН РОЗИЙНИНГ МАТЕРИЯ ВА ШАКЛ, ШАКЛ ВА МАЗМУН, САБАБ ВА ОҚИБАТ ҲАҚИДАГИ ОНТОЛОГИК ТАЪЛИМОТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
90
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Борлиқ / ваҳдат ул-мавжуд ва ваҳдат ул-вужуд / материя ва шакл / шакл ва мазмун / сабаб ва оқибат. / Universe / wajib ul-wujud / mumkin ul-wujud / matter and form / form and content / cause and effect.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Умаржонов, Соҳибжон Сойибжон Ўғли

Мақолада Фаҳриддин Розийнинг материя ва шакл, шакл ва мазмун, сабаб ва оқибат ҳақидаги онтологик қарашлари инглиз, араб ва форс тилидаги манбалар асосида содда, ҳаётий мисоллар орқали таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FAHRIDDIN ROZI'S ONTOLOGICAL DOCTRINE OF MATTER AND FORM, FORM AND CONTENT, CAUSE AND CONSEQUENCES

The article analyzes the ontological views of Fakhriddin Razi on matter and form, form and content, cause and effect on simple, real examples based on English, Arabic and Persian sources.

Текст научной работы на тему «ФАҲРИДДИН РОЗИЙНИНГ МАТЕРИЯ ВА ШАКЛ, ШАКЛ ВА МАЗМУН, САБАБ ВА ОҚИБАТ ҲАҚИДАГИ ОНТОЛОГИК ТАЪЛИМОТИ»

ФАХРИДДИН РОЗИЙНИНГ МАТЕРИЯ ВА ШАКЛ, ШАКЛ ВА МАЗМУН, САБАБ ВА ОЦИБАТ ХАЦИДАГИ ОНТОЛОГИК ТАЪЛИМОТИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-249-258

Умаржонов Сохибжон Сойибжон ртли

Тошкент давлат иктисодиёт университети "Ижтимоий гуманитар фанлар" кафедраси таянч докторанти Email: fenomen1993@bk.ru ORCID 0000-0001-7799-0426

АННОТАЦИЯ

Мацолада Фауриддин Розийнинг материя ва шакл, шакл ва мазмун, сабаб ва оцибат уацидаги онтологик царашлари инглиз, араб ва форс тилидаги манбалар асосида содда, уаётий мисоллар орцали таулил цилинган.

Калит сузлар: Борлиц, ваудат ул-мавжуд ва ваудат ул-вужуд, материя ва шакл, шакл ва мазмун, сабаб ва оцибат.

ОНТОЛОГИЧЕСКОЕ УЧЕНИЕ ФАХРИДДИНА РОЗИ О МАТЕРИИ И ФОРМЕ, ФОРМЕ И СОДЕРЖАНИИ, ПРИЧИНЕ И СЛЕДСТВИИ

Умаржонов Сохибжон

ТГЭУ докторант кафедры "Социально-гуманитарных наук" Email: fenomen1993@bk.ru ORCID 0000-0001-7799-0426

АННОТАЦИЯ

В статье анализируются онтологические воззрения Фахриддина Рази на материю и форму, форму и содержание, причину и следствие на простых, реальных примерах, основанных на английских, арабских и персидских источниках.

Ключевые слова: Бытье, ваджиб уль-вуджуд, мумкин уль-вуджуд, материю и форму, форму и содержание, причину.

FAHRIDDIN ROZI'S ONTOLOGICAL DOCTRINE OF MATTER AND FORM, FORM AND CONTENT, CAUSE AND CONSEQUENCES

Umarjonov Sokhibjon

Tashkent State Economic University (TSEU) Department of Social Sciences Uzbekistan, Tashkent Email: fenomen1993@bk.ru ORCID 0000-0001-7799-0426

ABSTRACT

The article analyzes the ontological views of Fakhriddin Razi on matter and form, form and content, cause and effect on simple, real examples based on English, Arabic and Persian sources.

Key words: Universe, wajib ul-wujud, mumkin ul-wujud, matter and form, form and content, cause and effect.

КИРИШ

Бугунги кунда мамлакатимизнинг барча сох,аларида, хусусан илм-фан, маданият, таълим сохдсидаги ислохртлар, кенг куламли демократик узгаришлар оркали янгиланаётган Узбекистан, уз олдига Учинчи Ренессанс - ижтимоий-иктисодий, маънавий-маданий юксалиш пойдеворини яратишни максад килиб куйди. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёев Укитувчи ва мураббийлар кунига багишланган тантанали маросимдаги нуткида Учинчи Ренессанснинг мазмун-мохдятига эътибор каратиб: "Тарихга назар солсак, Буюк ипак йулининг чоррахдсида жойлашган она заминимиз азалдан юксак цивилизация ва маданият учокларидан бири булганини курамиз. Халкимизнинг бой илмий-маданий мероси, тошга мухрланган кадимий ёзувлар, бебахр меъморий обидалар, нодир кулёзмалар, турли осори атикалар давлатчилик тарихимизнинг уч минг йиллик теран илдизларидан далолат беради"[1;1], - деб таъкидлади. Шунингдек бой маънавий меросимизни тадкик этиш методологиясини ишлаб чикиш хдмда унинг мазмун-мохдятини халкимизга, айникса ёшларга тушунарли тилда етказиб бериш масалалари "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси" тугрисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28-январдаги ПФ-60-сонли фармонида "Буюк аждодларимизнинг бой илмий меросини чукур урганиш ва кенг таргиб етиш" номи остида куйидаги максадлар белгилаб берилди:

• ЩТ, ИРСИКА, АЙСЕСКО, ЮНЕСКО каби дунёнинг нуфузли халкаро ташкилотлари, илмий-тадкикот марказлари ва университетлари билан хдмкорликда "Янги Узбекистон - Учинчи Ренессанс" шиори остида халкаро конференсия, симпозиум ва анжуманлар ташкил етиш.

• Буюк аждодларимизнинг бой илмий-маънавий меросини кенг таргиб килиш максадида юртимиздан етишиб чиккан алломалар каламига мансуб 100 та асарнинг халкчил таржимасини амалга ошириш, улар асосида илмий ва оммабоп рисолалар яратиш.

250

• Буюк аждодларимизнинг бой илмий меросини чукур урганиш ва кенг таргиб етиш максадида Узбекистан халкаро ислом академияси, Ислом сивилизацияси маркази, Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий халкаро илмий-тадкикот марказлари фаолиятини куллаб-кувватлаш.[2]

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДЛАР

Фахриддин Розийнинг фалсафий дунёкараши кенг камровли ва мантикий, теологик, фалсафий, ахлокий асарларни уз ичига олади. Унинг асарлари ижтимоий хаётнинг турли жабхаларига доир долзарб муоммоларга каратилганлиги боис нафакат Осиё балки Еврупа олимларининг хам тадкикот объектига айланган. Хусусан Фахриддин Розийнинг теологик ва Куръон тафсирига доир диний - фалсафасий карашлари Еврупалик олимлар Айман Шихадех [3], Тарик Жаффер [4] ва Ясин Сейлан [3] томонидан тадкик килинган. Розийниг ахлокий карашларини М. Сагир Хдсан Масуми уз тадкикотларида баён этиб утган [6]. Шунингдек профессор М.Н.Болтаев[7] ва Н. Наимовлар[8] илмий асарлари ва диссертацияларида Розийнинг онтологик, гносеологик ва мантикий дунёкарашини биринчи манбалар асосида аник ва мукаммал тахлил килган. Тадкикот объектидан келиб чиккан холда ушбу маколамизда юкоридаги муаллифлар асарлари ва Узбекистон Республикаси Фанлар Академияси Шаркшунослик институтида сакланаётган Фахриддин Розийнинг бир нечта кулёзма асарлари асосида материя ва шакл, шакл ва мазмун, сабаб ва натижа хакидаги борлик фалсафаси кенгрок очиб беришга харакат килинди. Розийнинг онтологик карашлари тугрисида олдинги изланишларимизда хам тухталиб утган эдик. [9,10,11]

Мазкур маколада урганилаётган мавзу илмий тадкикотнинг тарихийлик ва мантикийлик, анализ ва синтез, умумлаштириш, таккослаш каби мантикий методлари асосида ёритилишга харакат килинди.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Кишилар дастлаб вокеликнинг моддий шаклларига дуч келадилар. Илк материализм тарафдорлари оламда хамма нарсанинг бошида турган ва хамма нарсаларни келтириб чикарган, хамма нарсанинг таркибига кирувчи бош сабаб «праматерия»ни, яъни материянинг бобокалонини излашган. Р.Декартнинг фикрича, бундай «праматерия» ролини ефир егаллайди. Шарк фалсафасида материя дунёнинг асосида ётувчи моддий сабаб, илохий сабабнинг хосиласи сифатида каралади. Ал-Киндий фикрича материя Аллохнинг амри билан

йукдан бунёд булган. [12;47] Форобий, Ибн Сино, Тусий ва бошкалар материяни хар доим булган (дахр - мангу) деб хисоблаган. Ислом фалсафасида мангулик сифати факатгина Аллохгагина хос сифатдир деб хисобланади. Жисм, модда уткинчидир. Бир пайт пайдо булади ва бошка пайтда йуколади. Рух яратилган, аммо у абадий яшайди деб талкин етилади. Шу сабабли ислом фалсафасида материянинг мангулигини исботлашга уринувчи файласуфларни дахрийлар (дахр - мангулик) деб аташган. [13;198]

Материя моддий объектларни бирлаштирувчи тушунча. Хусусан олинганда материянинг узи йук, балки дунёда материянинг айрим предмет ёки бирор конкрет буюм шаклидаги куринишлари учрайди. Материя еса материянинг хамма конкрет куринишларига хос булган барча универсал хусусиятларини акс еттирувчи умумий тушунчадир.

Материя ва шаклнинг узаро муносабати утган даврларнинг барча мутафаккирлари таълимотларида марказий уринлардан бирини эгаллайди. Бу масалага Розий хам уз диккатини каратган.

Маълумки, Аристотель материя ва шакл масаласига илк бор шундай тариф беради: "Шакл бу - нарсаларнинг мохиятидир, унинг узи дастлабки субстанция, у материядан олдин пайдо булган, айнан у материяни харакатлантиради."[8;65] "Метафизика" китобининг еттинчи бобида у келтириб утади: "Мен хар бир нарсанинг мавжудлиги ва дастлабки мохиятини шакл деб номлайман" [14;1032] Аристотелнинг мазкур масала буйича идеалистик характердаги таълимоти шуни курсатадики, шакл материядан аввал келади, у ягона фаол куч, материя эса нофаол, мустакил эмас. Худди шу билан у шаклни материядан ажратиб олган ва идеализмга йул очган.

Розий, Аристотелнинг материя ва шакл масаласига доир ечимига кушилган холда, кадимий юнон мутафаккири таълимотидаги моддий тенденцияларни ривожлантирди. Розийнинг карашларига кура, "Жисмлар материя ва шаклга эга" ("Ажсом мураккабанд аз хаюла ва сурат"). [15;78] Материя деганда у предметнинг моддий мохиятини, шакл деганда эса -материянинг куриниши ва у кабул килинган образини тушунади. Материя, Розий таълимотига кура, бирламчи, у мустакил мазмунга эга. Шакл эса материяга нисбатан иккиламчи. Материя - асос, нарсалар мохияти, шакл -ишлаб чикилган. У тур, нарса сифатида материянинг куринишидир. У ёзади: "Мен йигирма йил аввал кандай булган булсам, уша одамман. Хрзирги пайтда органларимнинг (танамнинг) бир кисми куриниш жихатдан узгарди, деб уйлаш мумкин. Зеро, инсон баъзида озади, баъзида эса семиради. Унинг танаси баъзи

бир сабабларга кура, мисол учун, касаллик боис, узининг аввалги холатини узгартиради. Шундай килиб, агарда менинг бор эканлигим (мохиятим), менинг органимда, танамда булганида эди, унда уларнинг узгариши билан мен хам узгариб кетардим, яъни, аввал булганимдан бошкача булардим. Бирок айни пайтда танамнинг органлари узгарувчан булгани боис, мен хозирги пайтгача булганим каби, худди уша одамман".[16;40]

Бу мисолдан шуни англашимиз мумкинки, предметнинг моддий мохияти доимий, шакл узгарувчан, битта шакл йуколади, бошкаси пайдо булади, бир шаклнинг урнига бошкаси келади. Шакл, буюм тури сифатида, доимий равишда узгармас була олмайди.

Розийнинг фикрича жисм сифат борасида узгаради, бинобарин, илик нарса совукка айланади, совук эса - иликка. Бошка сифатлар билан хам худди шу жараён руй беради. Мохият, жисмларнинг асоси колади, унинг сифатлари эса купсонли ва узгарувчан. ("Хак он аст, ки чун но мебинем, ки ин ажсом мутагаййир мешавад дар сифот бо он ки гарм аст, сард мешавад ва сард-гард мешавад. Ва хамчунин дар диар сифотхо ло-буд бошад, ки зоти жием боки бувад ва он сифатхо мутааддид ва мутагайр"). [15;79]

Розийнинг таълимотига кура, моддий буюм шаклни узида мужассам этувчи хисобланади. Х,ар кандай нарса бошка нарса булиб колиши мумкин, мавжудликнинг битта холати бошкасига айланади, бирок мохият хар доим материя тарафида колади. Розий буни куйидагича тарифлайди: "Гарчи инсон катта булиб колса хам, бунга карамай, у болалигида кандай булган булса, ушандек одам булиб колаверади. Зеро, мен биламан, онам мени кандай туккан булса, уша одамман. Бола эдим, усмирга айландим, бугун эса - чолман. Мен бола булган пайтимда менинг вазним ун олти килограммдан кам хам, куп хам булмаган, бугун эса эллик килограммдан кам хам эмас, куп хам эмасман. Шундай килиб, менинг танам ёки озади, ёки семиради, бирок бу барча холатларда уша одам булиб коламан". [16;82]

Розий, материя ва шакл категорияларини урганиш жараёнида, шакл ва мазмун тушунчасига хам тухталади. Ташки дунёнинг хар кандай предмети, унинг таълимотига кура, уз шакл ва мазмунига эга. Шакл ва мазмун биргаликда мавжуддир. Шакл ва мазмуннинг бирлиги шундаки, хар кандай мазмунда доимо аник шакл бор. Хдкикий хаётда шакл ва мазмун хар доим ажралмас бирликда харакат килади. Аммо бу бирликда улар тенг хукукка эга эмас. Мазмун шаклга нисбатан аник бир ролни бажаради. Шакл ва мазмуннинг бу субардинацияси кузга ташланиб туради.

Мазмуннинг шаклга нисбатан устуворлик жихатини тан олган холда, Розий айни пайтда шакл мазмун билан бевосита боглик эканлигини курсатиб утади. Агарда мазмунсиз шакл булмаса, унда шаклсиз мазмун хам йук. Бу борада К.Маркс ёзган эди: "Агар мазмунда шакл булмаса, шакл хеч кандай кийматга эга эмас". [8;62]

Шаклсиз мазмун, Розийнинг таълимотига кура, мазмун булишдан тухтайди. Факат аник шакл билан бирга ушбу аник мазмун мавжуд була олади. Бу уни куйидаги мисолда курсатади: "Кобикка (шакл) эга булмаган дон (мазмун) тезрок бузилади, донга эга булмаган кобик эса хеч кандай кийматга эга эмас".[16;47] Шундай килиб, Розийнинг таълимотига кура, мазмун (дон) шаклга нисбатан (кобик) бош элтувчи хисобланади. Шакл эса (кобик) мазмунга нисбатан (дон) иккиламчи хисобланади. Розийнинг таъкидлашича, уларни бир -биридан ажратиб булмайди, бир-бирисиз яшай олмайди. "Х,ар битта предмет уз шаклига эга булиши лозим. Шаклга эга булмаган предмет, предмет булишдан тухтайди".[16;63]

Маълум буладики, Розий материя, унинг мазмуни ва шакли, шунингдек, уларнинг узаро алокалари ва узаро муносабатлари хакида янада кимматли, теран фикрларни айтиб утган. Розийнинг асарларида борлик моддиятларининг узаро алокалари ва узаро муносабатлари мухим урин эгаллайди. Унинг бу масала буйича карашлари билан танишмай туриб, мутафаккир томонидан фалсафанинг асосий масаласини бир ёклама караш оркали тулик тасаввурга эга булиш мумкин эмас. Маълумки, урта асрларнинг катор файласуфлари, шу жумладан, ислом гояларининг намоёндалари табиатдаги сабаб ва окибат жараёнларини инкор килганлар, улар табиатни уз-узидан пайдо булган хар кандай тартибдан йирок деб хисоблаганлар. Улар табиатни узлуксиз тупланган, бир-бири билан сабабий муносабатда булмаган вокеа ва ходисалар жамланмаси сифатида тасвирлашган. Улардан фаркли уларок, Розийнинг сабаб ва окибат хакидаги онтологик карашларида Ибн Синонинг таъсирини куришимиз мумкин. Ибн Сино вужудни иккига: зарурий вужуд-вожиб ул-вужуд ва мумкин ул-вужуд - вужуди мумкинга ажратади. Зарурий вужуд хамма мавжуд нарсаларнинг бошлангичи - биринчи сабаби - яъни Аллохдир, ундан келиб чикувчи бошка борлик нарсалар вужуди мумкиндир. [17;63]

Биринчи ягона вужуддан келиб чикувчи вужудлар, мавжуд борликнинг турли туман шакллари, бошлангич ягона вужуднинг ифодаланишидир. Аста-секин келиб чикувчи борлик шакллари, яъни сунгги вужудлар сабаб-окибат муносабати шаклида узаро богликдир. Биринчи вужуднинг хислатлари ундан

келиб чикувчи барча вужудларга утиб боради. Вужуд хакидаги фикрлар, мавжудот шаклларининг узаро богланиши, эманация Ибн Синонинг "Китоб аш-шифо", "Китоб ан-нажот", "Донишнома" каби асарларининг метафизика булимида хар томонлама баён этилган.[18;101]

Розий Ибн Синонинг борлик фалсафасини ривожлантириб куйидагича таъкидлайди, хар кандай табиатдаги моддий предметлар у ёки бу сабабнинг натижаси сифатида юзага чикади. Сабаб ва натижа доимий харакатда ва узаро алокада, улар орасида зарурий алока мавжуд. "Табиат (олам) турли хил жонли ва жонсиз жисмлар, субстанциялар ва акциденциялардан иборатлиги, улардан хар бири зарурат туфайли уз сабаби ва натижасига эга эканлигига хеч кандай шубха йук", - деб ёзади Розий. [15;70]

Розийнинг фикрига кура, моддий дунёда, сабабсиз ходисалар йук ва булиши мумкин эмас, хаммаси уз сабаби ва натижасига эга, "хароратсиз иликлик", "офтобсиз ёруглик", "илмсиз олим", "озукасиз одам" булмайди деб Розий хаётий аргументлар келтиради. Розийнинг фикрига кура, узаро алока табиий ходисаларга хос. У хеч ким томонидан урнатилмайди, балки, табиий характерга эга.

Унинг карашларига кура, олам ва табиатдаги хамма нарса табиий сабаблар асосида харакатланади, ривожланади. Борликда ва табиатда алохида ва ихоталанган предметлар ва ходисалар мавжуд эмас. "Хар битта ходиса, хар битта буюм узаро якин богланган, асосийси, борликдаги (табиатдаги) мавжуд нарсалар бир-бирларисиз яшай олмайдилар, ходисалар алохида эмас, балки бошка нарсалар билан биргаликда мавжуддир".[15;36]

Розийнинг ушбу гоялари, шубхасиз, ислом илохиёти таълимотига, табиатдаги жараёнларга Аллохнинг хохиш-иродасига зид келади, материалистик карашлар ривожланишига замин яратади.

Сабабий алока, Розийнинг фикрича, ходисаларнинг зарурий алокаси шаклларидан бири хисобланади. Ходисаларнинг аввал утган ва кейинги куринишдаги зарурий алокаси, унинг курсатишича, бешта шаклга эга. Биринчидан, бу, ходисалар ва предметларнинг вакт буйича аввалги ва кейинги куринишларининг биргаликдаги мавжудлиги. Мисол учун, кария ва усмир. Вактга кура кария олдинда булади, усмир эса унинг ортидан йуналади.

"Иккинчидан, олдинги ва кейинги нарса ва ходисалар урин буйича булиши мумкин. Мисол учун, укитувчи ва укувчи. Бу ерда укитувчи аввал келади, укувчи эса унинг урнига келади. Учинчидан, аввал келиш ва ундан кейин келиш хурмат асосига курилган булиши мумкин. Масалан укитувчи

хали илм эгаллашга улгурмаган шогирдга нисбатан олдинда булиши, укитувчига нисбатан шогирднинг кейинги уринда келиши. Туртинчидан, ходисаларнинг аввал келиши ва ундан кейин келиши табиатан булиши хам мумкин. Яъни, бир иккидан олдин келади, икки бирнинг ортидан эргашади. Табиатга кура, каерда кейинги келувчи мавжуд булса, уша ерда ундан олдинги келувчи хам мавжуддир. Бирок, аввал келувчи бор жойда, ундан кейин келувчнинг булиши шарт эмас. Айнан мана шу маънода аввал келувчи шартли хисобланади. Бешинчидан эса, ходисаларнинг аввал келиши ва ундан кейин келиши уларнинг мохияти асосига курилган булиши мумкин. Мисол учун, куёш ва унинг нурлари. Бу ерда куёш (сабаб) аввал келади, нур (окибат) эса унинг ортидан келади. Айнан шу асосда сабаб натижадан олдин келади ва уз навбатида натижа сабабнинг ортидан келади. ("Пеши ва паси аз панж гуна сат: Бар замон.чунонки такаддуми пир бар жавон. 2. Ба макон. Чунонки, такаддуми имом бар модун. 3. Ба шараф. Чунонки, такаддуми олим бар жохил. 4. Ба табъ. Чунонки, такаддуми яке бар ду. 5. Ба зот. Чунонки, такаддуми офтоб ба равшани").[15;57]

ХУЛОСА

Бундай кимматли ва тараккийпарвар гоялар, материализм ва диалектика унсурлари Розийнинг онтологик таълимотида етарлича. Юкорида баён килинган маьлумотлардан курдикки, у ташки дунёнинг объектив мавжудлигини ва унинг билими туйгу органлари ва онг ёрдамида, турт оддий унсурнинг бирлашуви натижасида ноорганик ва органик табиатнинг хосил булиши ва ривожланиши, субстанция ва материянинг акциденция ва шаклга нисбатан устувор роли, уларнинг узаро алокаси ва бир-бирига богликлигини тан олган, реал дунёдаги предмет ва ходисаларнинг сабабий алокасини, харакат, макон, замон ва уларнинг узлуксиз узаро алокаси объектив борлигини тан олган. Бунинг барчаси, шубхасиз, унинг таълимотидаги рационал марказни ташкил этади. Ва у, шубхасиз, улкан ижобий роль уйнади, зеро, бу - исломнинг асосий догмаларига зиддир. Шунинг учун хам Розийни Якин ва Урта Шарк халкларининг илгор фалсафий фикрларини ривожлантиришда катта роль уйнаган урта асрлар даврининг эркин фикрловчи ва илгор мутафаккир-файласуфлардан, шунингдек, Урта Осиё ва мусулмон Шаркининг бир катор кейинги мутафаккир-файласуфларнинг дунёкарашига улкан ижобий таъсир курсатганлардан бири деб бемалол хисоблаш мумкин.

256

REFERENCES

1. Халк сузи Укитувчи ва мураббилар - янги узбекистонни барпо этишда катта куч, таянч ва суянчимиздир: Узекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг укитувчи ва мураббилар кунига багишланган тантанали маросимдаги нутки. 01.10.2020. №207 (7709). http://press.natlib.uz/ru/editions/38659

2. "2022-2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси" тугрисидаги Узбекистон Республикаси Президентининг 2022-йил 28-январдаги ПФ-60-сонли фармонида https://lex.uz/docs/5841063

3. Ayman Shihadeh. "The Teleological ethics of Fahr al-Din al-Razi" Brill Leiden Boston, 2006. - bet 275

4. Tariq Jaffer. "Razi Master of Qur'anic Interpretation and Theological Reasoning". Oxford University Press, 2015. - bet 244.

5. Yacin Ceylan. "Theological and Tafsir in the major works of Fakhr al-Din al-Razi". Thesis presented for the degree of Ph.D. in the Faculty of Arts, University of Edinburg.1980. - p 264

6. M. Saghir Hasan Masumi, "Imam Razi's Ilm al-akhlaq". Kitab Bhavat.: New Delhi, 1992. - p 333

7. Болтаев М.Н. Вопросы гносеологии и логики в произведениях Ибн-Сины и его школы. Душанбе, 1965. - c 295.

8. Наимов Н. Философские и логические воззрения Фахриддин Рози; Дис. канд. фил. наук - Тошкент, 1975. - c 203.

9. Умаржонов, С. С. (2022). Онтологияда субстансия ва аксиденсияга доир таълимотнинг Фахриддин Розий томонидан ривожлантирилиши. Academic Research in Educational Sciences, 3(3), 961-968. https://doi.org/10.24412/2181-1385-2022-3-961-968

10. Umarjonov, S.S. (2021). Ijtimoiy - gumanitar fanlarni o'qitishda Fahriddin Roziyning ontologik qarashlarining o'rni va ahamiyat. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(9), 1029-1038.

11. Umarjonov, S.S., Safarov, M.K. (2021). Fahriddin Roziyning "Latoif ul-g'iyosiyot" qo'lyozma asarida aql va e'tiqod masalasining qo'yilishi va uning diniy-falsafiy germenevtik tahlili. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(5), 1058-1068.

12. Избранные произаедения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. М., 1961.

13. Axmedova, M. "Falsafa". Toshkent, 2006. - bet 354

14. ApucTOTent. MeTa^rouKa. yn,7. 1032,6-1-2

15. OaxpuggHH po3uh. Ap-puconaT-yn-KaMonufl. TerepaH, 1335 r. xug^pu,- c 215.

16. OaxpugguH po3hh "^axopgax pucona" TerepaH, 1340 r. xug^pu, 185 CTp.

17. M. M. XaftpynnaeB. A6y Anu h6h CuHOHHHr unMHH-^anca^HH Ba h^thmohh Kapamnapu. Y36eKHCTOHga u^THMOHH-^anca^HH ^HKpnap TapuxugaH naBx,anap. -T.: Y36eKucTOH, 1995.

18. nynaTOBa, M.KpgupoB, M.AxMegoBa, A.A6gyx,anuMOB, ffl.fflo3aMOHOB. fflapK $anca$acu. YKyB Ky^naHMa. -TomKeHT: "JAHON PRINT". 2011. - 516 6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.