Научная статья на тему 'AДAБИЁТ ФAНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ЎЗИГA ХОС ХУСУСИЯТЛAРИ'

AДAБИЁТ ФAНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ЎЗИГA ХОС ХУСУСИЯТЛAРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
методика / педагогика тарихи / адабий таълим босқичлари / адабиѐт ўқитишнинг шакл ва усуллари.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Эмина Саъдуллоевна Aчилова

Мақолада адабиѐт фанини ўқитишнинг тарихи, ўзига хос хусусиятлари, адабиѐт фани ўқитувчисига қўйиладиган талаблар, фаннинг шаклланиш босқичлари, ўқувчиларни адабиѐт ўқитишга қизиқтиришнинг усул ва йўллари ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «AДAБИЁТ ФAНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ЎЗИГA ХОС ХУСУСИЯТЛAРИ»

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiqdavlat^edagOgikainiliiliiiii^^^^^^^Bim

A^ABHET ^AHHHH Y^HTHmHHHr Y3HrA XOC XYCYCHHT.TAPH

Эмина Саъдуллоевна Ачилова

ЧДПУ Узбек адабиётшунослиги кафедраси укитувчиси

e.achilova@cspi.uz

АННОТАЦИЯ

Маколада адабиёт фанини укитишнинг тарихи, узига хос хусусиятлари, адабиёт фани укитувчисига куйиладиган талаблар, фаннинг шаклланиш боскичлари, укувчиларни адабиёт укитишга кизиктиришнинг усул ва йуллари хакида суз боради.

Калит сузлар: методика, педагогика тарихи, адабий таълим боскичлари, адабиёт укитишнинг шакл ва усуллари.

ABSTRACT

The article talks about the history of the teaching of literature, its characteristics, the requirements for the teacher of literature, the stages of the formation of the subject, methods and ways to interest students in teaching literature.

Keywords: methodology, history of pedagogy, stages of literary education, forms and methods of teaching literature.

Адабиёт инсонни яхлит ва жонли тарзда урганади, тахлил ва тадкик килади, тасвирлайди: китобхон куз унгида у фикрловчи, харакат килувчи, хис килувчи, уз атрофидаги оламлар билан жонли муносабатда булувчи одам тарзида гавдаланади. Шу сабаб хам адабиётда кайта яратилган олам акс эттирилади. Шу фазилати билан адабиёт - "инсоншунослик'^дир.1

Адабиёт укувчини эстетик жихатдан хам тарбиялайди. Муомала маданияти, одоб-ахлок нормаларини, хаёт ва жамият конуниятларини тушунтиради. Адабиётнинг тасвир объекти - хаёт, тасвир предмети - инсон, вазифаси - инсон туЙFулaрини тарбиялашдир. Адабиёт хаётнинг суз санъати оркали инсонийлашган ифодасидир2.

Мактабда адабиёт укитишнинг долзарб вазифаларидан бири - болаларни китобхонликка жалб килиш, ёт FOялaр ва оммавий маданиятга маънавий иммунитетини пайдо килиш, малакали китобхонни тарбиялаш, суз санъатини

1 Борисова Н.В. М. Горький в дневниках и прозе М. Пришвина [Текст] // Вестник Елецкого гос. ун-та. Филол. сер. Вып. 25. Елец, ЕГУ им. И.А.Бунина, 2009. С. 175-182.

2 В.Г.Белинский. Танланган асарлар. Т., Узбекистан ССР давлат нашриёти, 1955, 131-134-бетлар.

507

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

тушуниш ва тахлил этиш, бадиий ва эстетик дидни юксалтиришга каратилган. Ддабиёт эстетик дидни тарбиялаш билан бир каторда укувчининг таянч компетенцияларини шакллантиради. Берилган матнларни укиш, тушуниш, тахлил килиш асосида ахборотлар билан ишлаш куникмаси сайкалланиб боради. Бадиий ва ахборот матнлар билан ишлаш жараёнида, ахборотларни синтезлаш, кайта хикоялаш, солиштириш натижасида укувчининг коммуникатив компетенцияси ривожланади. Адабиёт жамият учун керак буладиган, фаол фукаролик куникмаларига эга шахсни тарбиялар экан, замонавий мактаб адабиёт фани олдига укувчиларни фаол фукаро, ижтимоийлашган шахс сифатида тарбиялашга хизмат киладиган хамда анъанавий таълим парадигмасини узгартирувчи, халкаро стандарт талабларига мос келувчи адабий таълим концепсиясини амалга ошириш каби долзарб масалаларнинг куйилиши назарий ва амалий жихатдан асосли, дейиш мумкин.

Замонавий мактаб таълими парадигмасида адабиёт фанининг мазмуни, ахамияти, адабиёт дарсининг узига хослиги ва замонавийлиги, максад ва вазифаларини акс эттиришда хаёт конуниятлари, жамият тараккиёти ва шахс ривожланишига асосланиши билан характерланади. Биз тадкикот ишимизда узбек ва жахон адабиётининг дурдоналари асосида укувчиларнинг дунёкараши ва эстетик дидини шакллантиришга таъсир этувчи, эстетик мукаммалликни тарбиялаш, адабиётни фан сифатида укитиш методикасини ривожлантиришнинг хозирги холати, мактаб таълими ва укитиш технологияларини такомиллаштиришнинг асосий йуналишлари туFрисидa изланишлар олиб бордик. Тадкикот иши олдига куйидаги вазифаларни куйдик:

замонавий дастурлар, адабиётлар, укув-услубий мажмуалар, амалий тажрибалар, методик тизимлар ва сохага оид илмий тадкикотларни тахлил этиш;

миллий укитиш услуби ва дидактик мероси, адабиёт методологияси сохасидаги халкаро тадкикотлар, инновацион педагогик технологиялар, таълимий ютуклар, ривожланган давлатларнинг адабий таълимдаги илFoр тажрибаларини солиштириш;

PISA халкаро бахолаш дастур талаблари асосида адабиёт фанидан укув торшириклар базасини яратиш;

замонавий мактаб (табакалаштирилган, ихтисослаштирилган, чукурлаштирилган) шароитида адабий таълим жараёнини ташкил этишнинг узига хос хусусиятларини аниклаш ва замонавий мактаб адабий таълим жараёнини лойихалаш.

508

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagOgikiHniViillliB

Замонавий мактаб бу сифатли таълим, намунали бошкарув, малакали мутахассис, кулай инфраструктурага эга булган таълим масканидир.3

Адабиёт укувчининг маънавий киёфаси, шахсий сифатлари хамда таянч компетенцияларини шакллантирувчи таянч укув фанидир. Адабиёт укувчининг хиссий-эмоционал, эстетик дидини шакллантиради, интеллектуал даражасини оширади, дунёкараши ва маънавий оламини бойитади. Адабиёт ёш авлоднинг миллий узлигини шакллантиради, миллатнинг маънавий камолотини оширади.

Адабиёт маданий ходисадир. Муайян мавзунинг мазмунини очиб беришда адабий воситалардан фойдаланилади. Адабиёт оламни эстетик жихатдан узлаштиради, бадиий образларда инсон рухий олами, борликнинг ранг-баранглигини ифодалайди. Адабиёт кудратли курол сифатида инсоннинг нозик туЙFулaрини жунбушга келтира олади, китобхонга таъсир утказиш, уларни миллат ва инсониятнинг ахлокий-эстетик кадриятлари билан таништириш кучига эга.

Адабиёт укув фани сифатида укувчининг интеллектуал, хиссий ва ахлокий ривожланиши, унинг маданий-маърифий дунёкарашини

шакллантиради, она тилида сузлаш кобилияти, нуткий компетентлиги ва тафаккур даражасини бойитади. Адабиётни урганар экан, укувчи нафакат уни тушуниш, узини узи ахлокий ва эстетик жихатдан тахлил килиш, узини ички кобилиятларини намоён этиш тажрибасини хам эгаллайди. Адабиёт укувчида адабий тил куникмаларини шакллантиради.

Замонавий мактаб таълими укувчиларда XXI аср куникмаларини шакллантиришни талаб этмокда. Адабий таълим мазмунини модернизациялаш, филологик фанларни укитишда "Она тили ва адабиёти", "Рус тили ва адабиёти", "Чет тили" фанларининг интеграциясини ташкил этган холда укитиш адабий таълим самарадорлигини оширишга хизмат килади. ЛуFaтлaрдa "филология" термини тушунчасининг узи "тил - тилшунослик ва адабиёт, адабиётшунослик - адабиёт назарияси ва тарихи хакидаги гуманитар фанлар гурухи" мазмунини англатади.4 "Филология" укув фанларидан "Она тили ва адабиёти", "Рус тили ва адабиёти", "Чет тили" сохаларини уз ичига олади.

Бизнинг нуктаи назаримизча, адабиёт дарсликларини яратишда она тили ва бошка дунё тилларини ургатувчи фанлар билан интеграцияни ташкил этган холда ва хамкорлик тамойилига асосланиб мавзуларнинг танланиши бадиий

Узбекистон Республикаси Президентининг «Замонавий мактаб»ларни ташкил этиш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори. 2019 йил 26 ноябрдаги ПК-4537-сон.

4 Бореев Ю.Б. Адабиёт назарияси: Атамаларнинг энциклопедик луFати. - М., 2003. - С. 491. https://cspu.uz/

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagogikiHliViililiB

таълимнинг укитиш камровини кенгайтиради хамда укувчиларда XXI аср куникмаларини самарали тарзда шакллантиради.

Тадкикот давомида кейинги пайтларда мактаб таълимида фанлар буйича укувчиларнинг таянч компетенцияларини ривожлантириш борасидаги ва халкаро бахолаш тадкикотларида "XXI аср куникмалари" тушунчаси куп ишлатилмокда. Тадкикот давомида укувчиларни жамиятда фаол ижтимоийлашувига ёрдам берадиган куникмалар сифатида ушбу тушунчанинг мазмуни аниклаштирилди. Улар куйидагилардир: мантикий фикрлаш; танкидий фикрлаш; креатив фикрлаш; коммуникативлик; хамкорликда ишлай олиш; лойихалаш; мобиллик.

Ушбу куникмалар халкаро хамжамиятда '^ой Skills", яъни мослашувчан куникмалар, юкори профессионал компетенциялар деб номланади.

Бизнингча, танкидий фикрлаш укувчининг шахс сифатида шаклланишига, ижтимоий хаётда уз урнига эга булишига ёрдам беради. Мантикий фикрлаш укувчига вазиятларга нисбатан туFри карор кабул килишни ургатади. Танкидий ва мантикий фикрлаш ахборотни шунчаки кабул килмасдан, аввалгилари билан солиштиришни, натижаси нималарга олиб келиши мумкинлигини тахлил килишни талаб этади. Муваффакиятсизлик ёки муаммоларга дуч келганда сабабларини тушуниш ва ечим топиш имконини беради.

Ижодкорлик креатив фикрлашдан бошланади. Таълимнинг асосий роли укувчиларни жамиятда муваффакият козониш учун зарур ва керак буладиган сифатли таълим бериш хисобланса, креатив фикрлаш хозирги ёшларнинг ривожланиши учун зарур эхтиёждир.

Креатив фикрлаш - бу ностандарт вазиятларда янги, оптимал ва самарали натижавий ечимларни топиш, янги билимларни эгаллаш, тасаввурни таъсирчан ифодалашга каратилган FOялaрни ишлаб чикиш, бахолаш ва такомиллаштириш жараёнида самарали иштирок этиш кобилиятидир.

Креатив фикрлаш бизга муаммоларни хал килишда ноодатий ечим топишга ёрдам беради. Бирок биз уни танкидий фикрлаш билан адаштириб юбормаслигимиз, аксинча, бизга имконсиз муаммоларни хал килишда бир-бирини тулдириб турувчи ечимларни топишда ёрдам берадиган усуллар деб

April 23-24, 2024

https://cspu.uz/ International Scientific and Practical Conference

510

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hirchiq^avlat^edagogikiHniViililili

карашимиз керак. Адабиёт дарслари оркали укувчиларга бериладиган адабий таълим, энг аввало, укувчининг турли шакл ва куринишдаги ахборотларни укиб тушуниш, тинглаб тушуниш кобилиятларини шакллантиради. Ахборотлар билан ишлаш натижасида укувчининг фикрлаш даражаси усади. Фикрлаш кобилияти туFмa кобилият эмас, ижтимоийлашув жараёнида шаклланади.

Адабий асарларни укиш укувчиларда коммукитивликлик ва мулокот маданиятини оширади. Замонавий мактаб укувчиларида бугунги кунда куп функцияли диалогни тузиш, мулокотга лаёкатлилик хам XXI аср куникмаси сифатида бахоланмокда. Замонавий мактаб имиджини яратишда адабий таълимнинг ташкилий, педагогик-психологик жихатларига адабий таълимнинг узига хос хусусиятларига, яъни максад, мазмун, укитиш ва укув жараёни хамда натижаларни бахолаш мезонларига эътибор каратиш керак.

REFERENCES:

1. Борисова Н.В. М. Горький в дневниках и прозе М. Пришвина [Текст] // Вестник Елецкого гос. ун-та. Филол. сер. Вып. 25. Елец, ЕГУ им. И.А.Бунина, 2009. С. 175-182.

2. В.Г.Белинский. Танланган асарлар. Т., Узбекистон ССР давлат нашриёти, 1955, 131-134-бетлар.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг «Замонавий мактаб»ларни ташкил этиш чора-тадбирлари туFрисида»ги карори. 2019 йил 26 ноябрдаги Щ-4537-сон.

4. Бореев Ю.Б. Адабиёт назарияси: Атамаларнинг энциклопедик луFати. - М., 2003. - С. 491.

511

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.