Научная статья на тему 'ЧЕТ ТИЛЛАРНИ ЎҚИТИШДА ЛИНГВИСТИК ҲАМДА ДИДАКТИК ТАМОЙИЛЛАР УЗВИЙЛИГИ'

ЧЕТ ТИЛЛАРНИ ЎҚИТИШДА ЛИНГВИСТИК ҲАМДА ДИДАКТИК ТАМОЙИЛЛАР УЗВИЙЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Лингвистика / дидактика / лингводидактика / лисоний таълимшунослик / мақсадли ўқитиш / терминлар ўқув луғати / интерфаол электрон луғати.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Мухторхон Эшонхўжаевич Умархўжаев

Мақолада чет тилларни ўқитишда, ўрганишда лингвистик ҳамда дидактик омилларнинг узвийлиги, янги дарслик ва луғатлар таркибига олинувчи, матнлар, терминлар хусусияти ҳамда янги тузилган ўн бир тилли электрон терминлар ўқув луғатлари ҳақида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЧЕТ ТИЛЛАРНИ ЎҚИТИШДА ЛИНГВИСТИК ҲАМДА ДИДАКТИК ТАМОЙИЛЛАР УЗВИЙЛИГИ»

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hjrchiqdavlat^edagGgika^niversiteti^^^^^^^Za

ЧЕТ ТИЛЛАРНИ У^ИТИШДА ЛИНГВИСТИК ХДМДА ДИДАКТИК

ТАМОЙИЛЛАР УЗВИЙЛИГИ

Мухторхон Эшонхужаевич Умархужаев

Андижон давлат чет тиллари институт "Андижон таржимашунослик ва лугатшунослик маркази" рахбари Филология фанлари доктори, профессор

АННОТАЦИЯ

Мацолада чет тилларни уцитишда, урганишда лингвистик хамда дидактик омилларнинг узвийлиги, янги дарслик ва лугатлар таркибига олинувчи, матнлар, терминлар хусусияти хамда янги тузилган ун бир тилли электрон терминлар уцув лугатлари хацида фикр юритилади.

Калит сузлар: Лингвистика, дидактика, лингводидактика, лисоний таълимшунослик, мацсадли уцитиш, терминлар уцув лугати, интерфаол электрон лугати.

КИРИШ

Лингвистик термини лотин тилидан узлашган булиб, "Linguistige - тил хацидаги фан, тил булими, тилшунослик" 1маъноларини англатади. Дидактика термини эса юнон тилида "didaktikos" - ибратли, ургатувчи, таълим берувчи маъноларини билдириб, педагогиканинг таълим ва уцитиш назарияси (мацсади, мазмуни, цонуниятлари ва тамойиллари), умумий метод ва шакллари хацидаги булимдир. 2Ушбу иккала фундаментал фанлар асосида педагогикани, яъни таълим ва тарбиянинг махсус, узига хос лисоний таълимшунослик - лингводидактика йуналиши шаклланди. Бу табиий эхтиёждан келиб чициб шаклланган йуналиш эди. Чунки сунгги юз йилликда жахон мицёсида чет тилларни урганиш, уцитиш шу даражада оммалашиб кетдики, ушбу холатни илмий, амалий тадбиц цилиш талаб этилар эди. Дарвоце, лингвистика билан дидактика фанлари бир - бирини тацозо этувчи узвий богланган сохалар сирасига киради. Лингвистика тил цонуниятларини, жамиятдаги тутган урнини, цулланиш хусусиятларини тизимли урганса, дидактика маълум тилни ургатиш мацсадида тилшунослик маълумотларини амалиётга тадбиц этиш усуллари билан шугуланади. Натижада лингводидактикага таъаллуцли цатор лингвистик, дидактик масалалар олимлар томонидан ишлаб чицилди. Улар жумласига: "Нутций куникма ва малакаларни хосил цилишда нутций намуналар масаласи", "Тилни рецептив ва репродуктив эгаллаш хусусиятлари", "Чет тил ургатиш ва урганишда талаффуз масаласи" ёки "Нутцни идрок этиб тушунишда психологик омиллар

1 Узбек тилининг изохли лугати. Узбекистан миллий энциклопедияси. Давлат нашриёти. Тошкент -2006, иккинчи жилд. 499-бет

2 Уша лугат- биринчи жилд.607-бет.

April 23-24, 2024

39

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

^hjrchiqdavlat^edagGgika^niversiteti^^^^^^^Za

назариясига амал цилиш", "Чет тил ургатишда нутций мулоцот бирламчилиги" каби турли методик курсатмалар яратилди.

Юцорида курсатиб утилган илмий тадцицотлар куламидан куриниб турибдики, замонавий лингводидактика йуналиши турли фан содалари, лингвистика, дидактика, психология, лингвокултуралогия дамда интерактив методлар тамойиллари билан узвий боглиц экан. Ушбу йуналишлар дацида биргина маърузада атрофлича тудталиб утишнинг имконияти йуцлигини инобатга олиб, мен ушбу маърузамда чет тилларни уцитиш жараёнида замон талабидан келиб чиццан долда тартиб берилаётган дарсликлар, цулланмалар, лугатлар таркибига олинаётган лингвистик унсурлар, манбалар дацида фикр юритмоцчиман.

Дастлабки фикримни Узбекистонда лингводидактика фанининг асосчиларидан булган мардум Жамол Жалолов таваллудининг 70 йиллиги муносабати билан 2007-йилда утказилган илмий анжумандаги сузларим билан бошласам. "Чет тилларни урганишда XX асрда узига хос йуналишлар дукмрон эди. Тил материаллари, асосан, ижтимоий-сиёсий йуналишдаги атамалар асосида тузилар, купроц уцитилаётган тилларнинг классик номоёндалари асарлари (Шекспир, Гёте, Байрон, Пушкин) ва чет тилларни урганишдан асосий мацсад узга халцлар маданияти билан танишиш зарурати эканлиги алодида" таъкидланар эди. Хуш XXI асрда хорижий тилларни урганиш XX асрдаги йуналишлардан фарц циладими? Агарда фарц цилса айнан нимада намоён булади? "Хрзирги кунда хорижий тилларни урганишдан кузланган асосий мацсад XXI аср фан-техника тарацциёти ютуцлари билан таништириш, хорижий тилларни янгиликлар, кашфиётлар элчисига айлантиришдир. Замонамизнинг хорижий тилларни билувчилари маълум тилда, авваламбор, равон гапира олишлари билан бирга чет тилларда хатлар, шартномалар, илмий мацолалар ёзиш дамда интернет маълумотларидан кенг фойдаланиш цобилиятларига эга булиши зарурдир. Илмий мацолаларни таржима цила олиш ва узлари дам уша тилларда мацолалар ёзиш

/~* vy гр • •

имкониятларига эга булиши лозим. Тил дам тарацциётга уз диссасини цуша олган омиллардан бирига, фан- техника, маданият ютуцларини олиб кирувчи факторлардан бирига айланмоцда".3

Дардацицат, утган салкам йигирма йил аввал билдирилган ушбу фикрлар дозирги кунда лингводидактиканинг энг долзарб масаласи дисобланади. Менинг назаримда, дар цандай чет тил уцитишнинг мацсад, вазифаси замон тарацциёт даражасидан келиб чициб белгиланмоги лозим. Хрзирги тарацциёт эса кун сайин янгиланиб, узгариб бормоцда. Бу эса тарацций этаётган мамлакатлар тилларида янгидан янги тушунча, терминларни тез купайиб боришига олиб келмоцда. Х,озирги кунда баъзи маълумотларга кура, инглиз, немис, француз, хитой, япон тилларида юз минглаб эмас, балки миллионлаб шаклланган сода терминлари мавжудлиги эътироф

3 Умархужаев М.Э. "Хррижий тилларни урганиш илмий ва амалий зарурият" туплам. "Чет тилларни уцитиш замонавий технологияси масалалари" Республика илмий-услубий конференцияси материаллари. Тошкент 2007 й 189-190 бетлар.

April 23-24, 2024

40

Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics

Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik

этилмокда. Зеро, биз чет тилларни урганиш, узлаштириш оркали чет эл илм, фан -техника ютукларидан халкимизни бохабар, бахраманд этишликни максад килиб куйсак, авваламбор, укитилаётган дарслик, кулланмалар матнларини максадли узгартирмогимиз лозим. Анъанавий, бир-бирига богланмаган турли мавзулардан олинган парча материаллардан, сунъий тузилган топиклардан воз кечмогимиз керак.

Чет тили укитувчисининг вазифаси аник, максадли белгиланмоги даркор.

тч vy и • • 1

Бошлангич мактабдан то олий укув юртларида укитилаётган фан соха укитувчилари билан чет тил укитувчилари якин хамкорликда фаолият олиб бормоги зарур. Укитилаётган математика, алгебра, геометрия, информатика, химия, физика, астрономия, ботаника, биология, зоология, экология каби фанлардаги терминологик тизим чет тил укитиш жараёнида хам ургатиб борилса максадга мувофик булади. Бу каби вазифани бажариш учун албатта янги дарслик ва махсус укув лугатларини тузиш талаб этилади.

Ушбу йуналишда илк бора Андижон давлат чет тиллари институти, Андижон давлат университети, Узбекистан Миллий университети, Тошкент Шаркшунослик университети профессор-укитувчилари хамкорлигида 2020-2023 - йиллар давомида урта мактаб укувчи, укитувчилари учун 11 тиллик, Узбек, рус, инглиз, немис, француз, испан, хитой, корейс, япон, турк, араб тилларининг интерфаол ривожлантирувчи илмий терминлар электрон хамда китоб шаклдаги укув лугати "Андижон лугатшунослик ва таржимашунослик амалий-илмий инновациялар маркази" томонидан ишлаб чикилди. Электрон укув лугатда берилган илмий терминлар урта умумтаълим мактабларининг 5-11-синфлари учун аник ва табиий фанлар "биология, алгебра, математика, химия, информатика, геометрия, физика, астрономия, ботаника, зоология" каби фан дарсликлари асосида ва сунъий интеллект мавзусида очик маълумотлардан фойдаланган холда тузилди. Лугатдан кузланган максад, укувчиларнинг дарс давомида олган билимларини, илмий терминларни чет тили укитиш жараёнида узлаштириш оркали бойитиш ва мустакил таълим олиш куникмаларини шакллантириш оркали уларни илм дунёсига олиб киришдир. Лугатнинг хусусиятларидан яна бири, илмий терминларни ёзувда, расмли, овоз шаклида берилганлиги, хамда, укувчиларни кизикишини ошириш максадида интерфаол топшириклар мавжудлиги ва эришилган натижалар рейтинг тизимда акс этишидир. Лугатнинг электрон варианти "ALTAIIM" Play market платформасида бепул фойдаланиш учун жойлаштирилган.

41

April 23-24, 2024

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.