Научная статья на тему 'КЎП ТИЛЛИ ЭЛЕКТРОН ЛУҒАТЛАРНИ ЯРАТИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ'

КЎП ТИЛЛИ ЭЛЕКТРОН ЛУҒАТЛАРНИ ЯРАТИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
93
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Лексикография / корпус лингвистикаси / терминлар банки / терминологик стандарт / бир сўзли луғатлар / икки сўзли луғатлар / батафсил луғатлар / алифбо бир сўзли луғатлар / лексик-луғат / идеографик сўзлар / Lexicography / corpus linguistics / terminological banks / terminological standards / monolingual dictionaries / bilingual dictionaries / multilingual dictionaries / alphabet-cell dictionaries / ideographic dictionaries / alphabet-relational dictionaries

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Нажмиддинов, Муҳаммаджон

Ушбу мақолада кўп тилли луғатларда атамалар изоҳланишининг лексикорафик усуллари ҳамда бу жараёнда дуч келинадиган муаммоларга атрофлича ечим топишга шу билан бирга луғат яратишнинг лингвистик тамойиллари ва методикасига бағишланган. Бундан ташқари, бу соҳада олдида турган масалалар ва уларнинг аҳамиятига ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CURRENT ISSUES OF CREATING MULTILINGUAL ELECTRONIC DICTIONARIES

This article is devoted to lexicographical methods of interpreting terms in multilingual dictionaries, as well as comprehensive solutions to the problems encountered in the process, as well as linguistic principles and methods of dictionary creation. It also discusses the challenges facing the industry and their importance..

Текст научной работы на тему «КЎП ТИЛЛИ ЭЛЕКТРОН ЛУҒАТЛАРНИ ЯРАТИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ»

КУП ТИЛЛИ ЭЛЕКТРОН ЛУГАТЛАРНИ ЯРАТИШНИНГ ДОЛЗАРБ

МАСАЛАЛАРИ

Нажмиддинов Мущммаджон

Андижон Давлат Университети таянч doKmopaHmu

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада куп тилли лузатларда атамалар изоуланишининг лексикорафик усуллари уамда бу жараёнда дуч келинадиган муаммоларга атрофлича ечим топишга шу билан бирга лузат яратишнинг лингвистик тамойиллари ва методикасига багишланган. Бундан ташцари, бу соуада олдида турган масалалар ва уларнинг ауамиятига уацида суз боради.

Калит сузлар: Лексикография, корпус лингвистикаси, терминлар банки, терминологик стандарт, бир сузли лузатлар, икки сузли лузатлар, батафсил лузатлар, алифбо бир сузли лузатлар, лексик-лузат, идеографик сузлар

ABSTRACT

This article is devoted to lexicographical methods of interpreting terms in multilingual dictionaries, as well as comprehensive solutions to the problems encountered in the process, as well as linguistic principles and methods of dictionary creation. It also discusses the challenges facing the industry and their importance..

Keywords: Lexicography, corpus linguistics, terminological banks, terminological standards, monolingual dictionaries, bilingual dictionaries, multilingual dictionaries, alphabet-cell dictionaries, ideographic dictionaries, alphabet-relational dictionaries.

Замонавий дунёда глобаллашув, мамлакатлар ва халкдарнинг интеграцияси жараёнида куп тилли лугатларнинг урни тобора ортиб бормокда. Бугунги кунда замонавий лексикография мулокотнинг турли куринишига ёрдам берувчи куп тилли лугатлар ишлаб чикиш тенденциясини куллаб-кувватламокда. Маълумки, куп тилли лугатларнинг ахамияти таржима билан чегараланмайди. Улар тилларни ургатиш, фан ва техниканинг турли сохаларида терминологияни унификациялаш, она тилидаги суровлар (чет тиллараро кидирув) оркали чет тилидаги маълумотлар базасидан маълумот кидириш учун ишлатилади. Сунгги йилларда интернет технологияларининг жадал ривожланиши туфайли куп тилли лексикографиянинг долзарблиги кескин ошди1. Америкалик тадкикотчи Р.Левиннинг тахлилларидан айрим фактларга

1 Абрамова Н.Н., Глобус Е.И. Формирование многоязычных словарей и их использование при кросс-языковом поиске информации // https://elar.urfu.ru/handle/10995/1386

284

эътибор каратамиз: "Интернетдан фойдаланувчиларнинг 800 миллиондан ортиги, яъни 65 фоизи инглиз тилини билмайди. Бундан ташкари, инглиз тилида булмаган Интернет суровларининг йиллик усиши 140 миллиондан ошади. Интернетдаги матнларнинг камида ярми инглиз тилида эмас. Бу фактлар тиллараро тахлил (анализ ва синтез) имкониятларга эга булган кидирув тизимларини яратиш долзарблигини курсатади"2.

Шу талаблардан келиб чикиб, В.Дубичинский замонавий терминология назариясининг асосий муаммоларини куйидагича курсатади:

1) терминологик лугатларни яратишнинг услубий тамойилларини ишлаб чикиш;

2) махсус лугатларнинг илмий асосланган типологиясини яратиш;

3) лугатнинг турли махсус катламларини тавсифлаш учун узгармас лугат лойихасини ишлаб чикиш;

4) терминологик лугатларнинг асосий параметрларини аниклаш;

5) терминографик ишларга асосий талабларни ишлаб чикиш;

6) лугатнинг макро ва микро тузилишини урганиш;

7) терминологик сузликни танлаш усулларини тахлил килиш;

8) атамаларни тавсифлашнинг асосий техникасини ишлаб чикиш;

9) терминологик лугатларни тузишда компьютерлаштиришдан фойдаланиш3.

Кузатишларимиз шуни курсатадики, В.Дубичинский томонидан таклиф килинган асосий масалалар жуда аник курсатилган. Тадкикотимиз бевосита терминологик лугат устида олиб борилаётганлиги сабабли биз курсатилган масалалар ичидан айнан терминологик лексикографияга оид масалаларга эътибор каратамиз.

Терминологик лугатларга куйиладиган умумий талабларни С.В.Гринев куйидагича курсатади4:

1) танланган фан сохасининг махсус лексикасини етарли даражада камраб олиш;

2) махсус лексик бирликлар хакида керакли маълумотларнинг мавжудлиги; фойдаланувчилар учун бир лугатдан иккинчисига утишни осонлаштириш учун бир хил турдаги лугатларнинг таркиби ва мос тавсифлар аппаратларини бирлаштириш;

2 Levin R. Tools for Multilingual Communication.-Multilingual Computing&Technology, № 70, Volume 16, Issue 2.

3 Дубичинский B.B. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 91.

4 Гринев B.C. Введение в терминологическую лексикографию. - Москва, 1986. - 206 с. - С. 50.

285

3) лугатнинг методик тузилиши ва структурасининг барча элементлари уртасида максимал уйгунликнинг сакланиши.

Терминологик лугатларни тайёрлашнинг асосий боскичларини В.М.Лейчик юкори аникликда тавсифлайди5:

1) терминлар учрайдиган соха адабиётларини урганиш;

2) зарурий атамалар картотекасини тузиш;

3) атамаларни танлаш ва уларни тахрир килиш;

4) тушунчаларнинг концептуал гурухларини тузиш;

5) алифбо картотекасини тузиш;

6) эквивалентларни танлаш.

В.М.Лейчик таклиф этаётган боскичлар умумий лексикографияга дахлдордек туюлса-да, терминларни туплаш боскичи хакидаги фикри диккатимизни тортди. Шу сабабли куп тилли тилшунослик терминларининг электрон платформасини ишлаб чикишда айнан шу боскичларга амал килиш лозим деган нуктаи назарни куллаб-кувватлаймиз. Шу билан бирга электрон махсулот талабларидан келиб чикиб, дастурий кобик ва дастурий таъминот ишлаб чикиш, кидирув тизимини аниклаш каби масалалар хам бизнинг тадкик предметимизга киради. Бу масалаларга дастурий томондан эмас, балки тилшунос сифатида ёндашган холда, ишнинг кейинги кисмида айрим таклифларни келтирамиз.

В.Дубичинский А.С.Герднинг терминологик лугатнинг хронологик асосини ажратиб курсатиш хакидаги таклифини куйидагича бахолайди: "Афсуски, бу савол хеч качон терминологик лугатлар олдига куйилмаган, на бадиий адабиёт, на огзаки нутк фан ва техника тили каби тез узгармайди"6. В.Дубичинский тугри таъкидлаганидек, фан ва техникага оид атамалар таркиби (руйхати) жуда тез вакт оралигида катта узгаришга учрашини исботлашга хожат йук. Шу сабабли турли фан ёки соха терминологиясига оид лексикографик махсулот кайта ишланиш имкониятига эга булиши керак. Жуда куп афзалликларга эга булган когоз лугатларда бу имконият, афсуски, мавжуд эмас. Бу омил электрон терминологик махсулотлар ишлаб чикиш заруратини яна бир марта исботлайди.

Терминологик лузат бирликлари: сузлик, бош суз, бирикма-атама. Лугатдаги бош суз (В.Дубичинский сарлавха бирлик деб атайди)нинг кайси туркумга тегишли булиши масаласига В.Дубичинский куйидагича муносабат

5 Лейчик В.М. Лексикографическая терминологическая деятельность // Терминология библиотечного дела 1975. - с. 6-15. - С. 12.

6 Дубичинский В.В. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 93.

286

билдиради: "Шуни таъкидлаш керакки, хозирги вактда терминологик лугатда сарлавха (бош) суз сифатида кайси туркумларни танлаб олиш кераклиги тугрисида бир хил фикр йук. Масалан, А.Ахманованинг таъкидлашича, бундай сузлар факат от суз туркумига тегишли булиши керак. Европа тилларида отлар тизими шунчалик ривожланганки, сифат-асосдан хосил булган аник ва мавхум от ясашнинг чексиз имкониятлари мавжуд. Шу сабабли терминологик лугатлардаги сузликнинг асосий кисмини от суз туркумига оид атамалар ташкил этади. Бундай ёндашув бирикувчанлик лугатига нисбатан тугри булади, чунки уларда ядро-атаманинг тавсифи унинг феъл, сифат, равиш хамда бошка отлар билан бирикишини курсатиш оркали юзага келади. Лекин, маълумки, феъл, сифат ва равишлар хам терминологик хусусиятга эга. Нисбатан тули; лугатлар, одатда, турли суз туркумига оид атамаларни максимал даражада уз ичига олади: атаманинг синонимик ва омонимик маносабатларини тавсифлайди, касб-хунарга оид суз ва иборалар (профессионализм) келтирилади. Лугат учун атамаларни танлаш, асосан, муаллифнинг методологик концепциясидан келиб чикади.

З.Комарова терминологик лугат тузишда куйидаги параметрларга эътибор бериш зарурлигини айтади7:

1) лугат сузлигини танлаш мезонлари;

2) иллюстратив материаллардан фойдаланиш масаласи;

3) пометалар тизимининг асосланиши;

4) асосий семантизация (изохлаш) воситаларини такомиллаштириш;

5) лугат маколасининг тузилиши.

В.Дубичинскийнинг терминологик лугат маколасини шакллантиришга доир куйидаги таклифини куллаб-кувватлаш мумкин: "Изохли терминологик лугатда атаманинг тавсифини икки кисмга булиш таклиф этилади. Биринчи кисм - бу атаманинг тизимли таърифи, уни семантик талкин килинган хаволалар билан тезаурус тавсифи куринишида такдим этиш мумкин. Иккинчи кисм - изчиллик талабидан озод килинган, эркин, ихчам ва тушунарли шакл"8.

Куп тилли электрон лугат ишлаб чикишда терминологик стандартлар масаласи хам кун тартибига чикади. И.Н.Волкова терминологик стандартларнинг куйидаги хусусиятларини ажратиб курсатади9:

7 Комарова З.И. Методология и методика терминографической семантизации // ^саЬи1ит et vocabularium. -Харков, 1995. Вып. 2. - с. 43-8. - С. 43-44.

8 Дубичинский В.В. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 96.

9 Волкова И.Н. Стандартизация терминологии как одно из направлений лексикографии // Подготовка и использование научно-технических словарей в системе информационного обеспечения. - Москва, 1986. -С.7-5.

287

1) илм-фан, техниканинг сунгги ютукларига мувофиклигини таъминлаш учун тизимли текшириш, кайта куриб чикиш, узгартиришлар киритиш оркали амалга ошириладиган динамиклик;

2) стандартлаштирилган терминологиянинг бирлиги ва яхлитлигини таъминлаш учун куплаб стандартларда белгиланган барча атама ва таърифларнинг мажбурий уйгунлиги ва узаро богликлиги;

3) меъёрий-техник ва бошка бир катор хужжатларда белгиланган муддатларга риоя килиш мажбурияти.

Укув терминологик лугатларини тузишда асосий муаммо у ёки бу тил билан боглик суз/бирикмаларнинг маълум бир кисмини мазмунли акс эттирувчи, терминологик минимумни ишлаб чикишдир. В.Дубичинскийнинг фикрича, атамани терминологик минимумга киритиш мезонларини куйидагича белгилаш мумкин:

1) мутахассислик буйича матнларда бу атаманинг ишлатилиш частотаси;

2) берилган даврий тизим учун унинг киймати;

3) берилган тилнинг маълум контекстларида атаманинг долзарблиги.

Терминологик минимумни узлаштириш укувчи/талаба учун

урганилаётган мутахассислик терминологиясининг асосларини тизимли равишда узлаштириш/тушуниш учун талаб килинади. Терминологик минимум маълум маънода нафакат таълимнинг лингвистик (терминологик) материалини, балки тахлил килинадиган билим сохасидаги мутахассиснинг суз бойлиги нуктаи назаридан потенциални шакллантириш учун зарур булган тил бирликларининг тулик (албатта, минимал чегарада) таълим мазмунини хам белгилайди10.

Амалдаги терминологик лугатлар суз бирикмаларининг кенг спектрини уз ичига олади. Булар куйидагилар булиши мумкин:

а) хар бир элементи концептуал тезауруснинг бирлиги булган иборалар: оёц панжаси, уриш мосламаси; бундай суз бирикмалари атаманинг терминологик валентлигини юзага чикаради;

б) тобе кисмлари концептуал тезаурус таркибига кирмайдиган иборалар: механик аэратор; бундай иборалар терминологик бирлик бош сузининг терминологик новалентликни курсатади. Шубхасиз, атамалар лугатида терминологик ва нотерминологик валентлик турлича акс эттирилиши керак. Терминологик ибораларни укув лугатига киритишнинг асосий мезони ибораларнинг мутахассислик дарсликларида акс этишидир.

10 Дубичинский В.В. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 99.

288

REFERENCES

1. Абрамова Н.Н., Глобус Е.И. Формирование многоязычных словарей и их использование при кросс-языковом поиске информации // https://elar.urfu.ru/handle/10995/1386

2. Levin R. Tools for Multilingual Communication-Multilingual Computing&Technology, № 70, Volume 16, Issue 2.

3. Дубичинский B.B. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 91.

4. Гринев B.C. Введение в терминологическую лексикографию. - Москва, 1986. - 206 с. - С. 50.

5. Лейчик В.М. Лексикографическая терминологическая деятельность // Терминология библиотечного дела 1975. - с. 6-15. - С. 12.

6. Дубичинский B.B. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 93.

7. Комарова З.И. Методология и методика терминографической семантизации // Vocabulum et vocabularium. - Харков, 1995. Вып. 2. - с. 43-8. -С. 43-44.

8. Дубичинский В.В. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 96.

9. Волкова И.Н. Стандартизация терминологии как одно из направлений лексикографии // Подготовка и использование научно-технических словарей в системе информационного обеспечения. - Москва, 1986. -С.7-5.

10. Дубичинский В.В. Теоретическая и практическая лексикография. - Вена-Харков, 1998. - 160 с. - С. 99.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.