Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ЛЕКСИКОГРАФИЯСИ ТАРИХИДАН'

ЎЗБЕК ЛЕКСИКОГРАФИЯСИ ТАРИХИДАН Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

633
124
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тилшунослик / лексикология / лексикография / луғат / луғат турлари / луғат тузиш. / linguistics / lexicology / lexicography / dictionary / dictionary types / dictionary compilation

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Абдишукур Мусаевич Шофқоров

Мақолада, ўзбек тилшунослигида лексикографиянинг шаклланиши, тараққиѐт босқичлари ҳақида фикр юритилади. Шунингдек, луғатлар ва уларнинг турлари, луғатларнинг аҳамияти ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FROM THE HISTORY OF UZBEK LEXICOGRAPHY

The article examines the stages of the formation and development of lexicography in Uzbek linguistics. Dictionaries and their types, the importance of dictionaries is also highlighted

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ЛЕКСИКОГРАФИЯСИ ТАРИХИДАН»

УЗБЕК ЛЕКСИКОГРАФИЯСИ ТАРИХИДАН

Абдишукур Мусаевич Шофкоров

Филология фанлари номзоди, Узбек тили ва адабиёти кафедраси доценти, Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Маколада, узбек тилшунослигида лексикографиянинг шаклланиши, тараккиёт боскичлари хдкида фикр юритилади. Шунингдек, лугатлар ва уларнинг турлари, лугатларнинг ахамияти ёритилган.

Калит сузлар: тилшунослик, лексикология, лексикография, лугат, лугат турлари, лугат тузиш.

FROM THE HISTORY OF UZBEK LEXICOGRAPHY

Abdishukur Musaevich Shofkorov

Candidate of Pilological Sciences, Associate Professor of Uzbek Language and Literature, Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

ABSTRACT

The article examines the stages of the formation and development of lexicography in Uzbek linguistics. Dictionaries and their types, the importance of dictionaries is also highlighted.

Keywords: linguistics, lexicology, lexicography, dictionary, dictionary types, dictionary compilation.

КИРИШ

Х,ар кандай тилнинг суз бойлиги у тарихий ёки замонавий тусда булмасин, инсонлар томонидан тузиладиган ранг-баранг лугатларда маълум даражада аксини топади. Бугунги кунда муайян тилшуносликнинг кай даражада ривожлангани, такомил топгани айни тилда яратилган лугатларнинг тури, микдори ва сифати билан улчанмокда.

Хрзирги вактда лексикография масалалари, лугат тузиш анъаналари, тил урганишнинг узига хос кулай ва самарали, синовдан утган усулларини жорий этиш каби масалалар тилшунослар эътиборини тортмокда.

Узбек тилшунослигида, хусусан лексикографияда лугат тузиш, уларни тадкик этиш, тарихда яратилган лугатларнинг структураси ва мохиятини урганиш, уларнинг киёсий тахлили хамда тадкикига багишланган бир канча тадкикотлар мавжуд.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбек тилшунослиги, хусусан лексикографияси жуда катта тарихга эга. Урта аср лексикографиясида купрок эътибор изохли ва таржима лугатларга каратилган. XX асрнинг 40-йилларидан бошлаб лексикография тилшуносликнинг алохида тармоги сифатида шаклланиши натижасида унинг хилма хил турлари майдонга келди. Умумий ва хусусий изохли лугатлар пайдо булди. Лугатларнинг янги-янги турлари: энциклопедик, имло, орфоэпик-морфем, частотали, терс, фразеологик, диалектал, этимологик лугатлар яратилди.

XX асрнинг 70-йилларида узбек энциклопедиясининг яратилиши узбек лексикографиясининг улкан ютуги булди. Бу лугат узбек лексикографияси тарихида илк комусий лугат булганлиги билан кимматлидир. Шундай булишига карамасдан унда собик иттифок вокелиги, шуролар сиёсати акс этганлиги учун тарихимиз, миллий анъаналаримиз, маънавий меросимиз бузиб курсатилган. Шунинг учун мустакиллик даврида миллий энциклопедияни яратиш энг мухим вазифа килиб куйилди.

Мустакиллик йилларида миллий узлигимизни англаш, халк маданияти, маънавиятини юксалтиришга катта эътибор каратилди. Тарихий асарларда халкимизнинг урф-одатлари, анъаналари, хаётий кадриятлари яккол намоён булади. Шу боис тилнинг туркона табиатини очиб бериш, уни илмий асосда пухта урганишга каратилган тадкикотлар алохида ахамият касб этмокда. Бу эса уз навбатида миллий тилларнинг узига хослигини яккол намоён этувчи тарихий манбаларни урганиш хамда чукур тахлил килиш, олинган хулосаларни амалиётга татбик этиш, хусусан, лугат тузишнинг оптимал методларини ишлаб чикиш заруратини келтириб чикаради.

Хрзирги кунда мамлакатимизда аждодларимиз илмий меросини урганиш учун кенг камровли имкониятлар ва шарт-шароитлар яратилиб, мазкур масалага багишланган максадли илмий тадкикот ишлари олиб борилмокда. Айни пайтда бетакрор илмий меросимизнинг хали тулик урганилмаган катламларини очиб бериш, хусусан, мамлакатимиз хамда чет эл фондларида сакланаётган ноёб кулёзмаларни тадкик этиш устувор йуналишлардан бири

тарзида белгиланди. Бугунги кунда Узбекистонда сакланаётган ноёб кулёзмаларнинг электрон базасини яратиш ва юритиш, уларни тизим асосида чукур урганишни ташкил килиш ва назарий жихатдан тавсифлаш, ёзма ёдгорликларнинг илмий изохларини узбек ва хорижий тилларда оммавий ахборот воситалари ва интернетда нашр килиш, мамлакатимиз ва хорижий олимлар, мутахассислар, укувчи ёшларга уларнинг ижодларини таништириш ва урганиш учун етарли шарт-шароитлар яратилмокда.

Бугунги кунда чет тилини урганишга булган талаб ошаётганлиги боис, куп тилли лугатларга хам эхтиёж ортиб бормокда. Бундай лугатлар, асосан, икки максадда тузилади: биринчидан, узга тилнинг лексикаси, фонетикасини тушунишга кумак берса, иккинчидан, узга тилда гаплашишга ёрдамлашади. Бу лугатлар нафакат таржима ишларида, балки тил тарихини урганишда хам ноёб манба саналади. Лугатларга куйилаётган талабларнинг ортиб бориши, лугат турларининг хилма-хиллиги бу соханинг истикболидан дарак беради. Лугатлар тараккиётида кадимдан бизнинг давримизгача кулёзма, тошбосма тарзида етиб келган асарларнинг урни бекиёс.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖА

Лексикография тилшуносликнинг лугат тузиш ва унинг назарий масалалари билан шугулланувчи сохаси хисобланади. Замон ва макон таъсирида тилнинг лугат бойлиги доимий равишда ривожланиб боради. Х,аёт, турмуш тарзи, тараккиёт ва кашфиётлар янги-янги сузлар, тушунчаларни дунёга келтиради, баъзи сузлар эса эскириб, истеъмолдан чикади. Бунинг таъсирида лугатшунослик хам ривожланиб, бойиб боради. Маълумки, муайян ёзув ёки тилни лугатларсиз тула маънода узлаштириш кийин. Лугатшунослик лугат тузиш иши сифатида турли халкларда ёзув тараккиётининг илк боскичларида у ёки бу тушунарсиз сузнинг кандай маъно англатишини билиш эхтиёжи натижасида пайдо булган. Дастлабки тузилган лугатлар умумлашган, универсал хусусиятга эга булган. Лугатларнинг турли шакллари, куринишлари соха тараккиётининг кейинги даврларида юзага келган.

Узбек лексикографиясининг тараккиёт тарихини уч даврга булиш мумкин:

Биринчи давр энг кадимги луFатларни уз ичига олади. Улар XI асрдан XIII асрга кадар яратилган булиб, Махмуд Кошгарийнинг «Девону луготит турк» номли машхур асаридан бошланади. Ушбу лугат факат сузлар ва уларнинг маъноларини тавсифлаб колмай, туркий халклар тарихи, урф-

одатлари, географик жойлашуви каби кенг маълумотлар манбаи хам хисобланади. Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготит турк" асари туркий тилда яратилган биринчи киёсий-тарихий лугат саналади. Шунингдек, узбек лексикографиясининг шаклланишида Махмуд Замахшарийнинг "Мукаддимат ул-адаб"(Адаб илмига мукаддима) асари алохида илмий ахамиятга эга.

Узбек луFатчидигининг иккинчи даврини XV-XIX асрнинг биринчи ярми луFатчилиги ташкил этади. Бу даврда купрок Навоий асарларига тузилган лугатлар яратилган. Алишер Навоий асарларини урганишга булган кизикиш шоирнинг хаётлиги чогидаёк бошланган эди. Бу кизикиш кейинги асрлар давомида янада ортиб борди. Буни Алишер Навоий асарлари учун тузилган бир канча лугатлар мисолида хам яккол куриш мумкин. Шунингдек, бу даврда бошка бир канча лугатлар яратилиб, узбек лугатчилигини бойитди.

Узбек луFатчилиги тараккиётининг учинчи даври XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган булиб, бир катор луFатлар майдонга келди. Бу даврда узбек лексикографияси анъаналари яна давом этди ва ривожланди.

Бу даврда яратилган лексикографик асарлардан бири Исхокхон Ибратнинг «Лугати сита ал-сина» («Олти тилли лугат») асаридир. Унда мингдан ортик сузнинг форсча, арабча, туркча, хиндча, узбекча ва русча изохлари берилган. [7. 33-б.]

XIX аср охири ва ХХ асрнинг 1-чорагида турли сабаб ва эхтиёжлар, давр такозоси билан Туркистонда икки тилли лугатшунослик ривож топди, унлаб русча-узбекча, узбекча-русча лугатлар, сузлашгичлар тузилиб, нашр этилди.

Бугунги кунда мамлакатимиз истиклоли шарофати туфайли барча фан сохаларини ривожланган давлатларда тупланган тажрибалар асосида тахлил килиш ва янада такомиллаштириш имкониятлари юзага келди. Умуминсоний кадриятларни ижодий урганиш ва хаётимизга татбик этиш даври бошланди.

XУЛОСА

Узбек тили лексикографияси ун уч асрлик тараккиёт тарихига эга, унда даврлар оша катта микдор ва сифат узгаришлари содир булган. Узбек лексикографияси узининг бир канча тараккиёт боскичларини босиб утди. Шундай булсада, бугунги кунда узбек тилининг замонавий лугатларини тузиш вазифалари долзарб масалалардан бири булиб турибди.

Шунингдек, узбек тили укув лексикография тармогини ривожлантириш, замонавий, янги авлод укув лугатларини тузиш хамда уларнинг электрон

шаклларини ва сохалар буйича атамалар лугатини яратиш асосий вазифалар хисобланади.

Бугунги кунда таълим сифатини ошириш, эркин фикрли, уз сохасининг устаси була оладиган кадрларни тайёрлаш энг мухим вазифалардан. Таълим жараёнида сифат узгаришларини юзага келтириш, етук мутахассис кадрларни тайёрлаш вазифаси таълимга янгича, замонавий ёндашувларнинг хам кириб келишига сабаб булди. Замонавий таълимни ташкил этишга куйиладиган мухим талаблардан бири ортикча рухий ва жисмоний куч сарфламай, киска вакт ичида юксак кафолатли натижаларга эришишдир. Узбек тилшунослигини, хусусан лексикографияни тадкик этишда талабаларни интерфаол методлар билан ишлашга ургатиш, уларда мустакил фикрлаш, маълумотларни анализ ва синтез килиш, хулоса чикариш, фикрини далиллаш каби хусусиятларни шакллантириб боришига хизмат килади.

Фан-техника юксак даражада тараккий этаётган шиддатли ва тезкор даврда узбек тилшунослигининг барча сохалари каби лексикографияда хам энг сунгги ютуклардан фойдаланиб, замонавий, таълим сифати самарадорлигини оширишга хизмат килувчи лугатларни яратиш давр такозоси хисобланади.

REFERENCES

1. Нурмонов А. Узбек тилшунослиги тарихи. Тошкент, 2002. Б. 232.

2. Рахматуллаев Ш. Хрзирги адабий узбек тили. - Тошкент, Университет. -2006.

3. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. Хрзирги узбек адабий тили. -Тошкент, Узбекистон, 1992.

4. Узоков X. Узбек тилшунослари. -Тошкент, Фан, 1972.

5. Умаров Э.А. Эски узбек лугатлари. - Тошкент, 1992.

6. Холманова З. Тилшуносликка кириш. -Тошкент, 2007.

7. Узбек адабиёти тарихи. V том. - Тошкент, 1980.

8. Уринбоев Б., бурбонов Т. Узбек тилшунослиги тарихи. Укув кулланма, -Самарканд, 2006.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.