Научная статья на тему 'ОЗИК-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ЎСИМЛИКЛАР КАРАНТИН ХИЗМАТИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ОЗИК-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ЎСИМЛИКЛАР КАРАНТИН ХИЗМАТИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
7
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўсимликлар карантини / фитосанитар дала назорати / иқтисодий самарадорлик / жамғарма / фитосанитар сертификат / карантин рухсатнома / экспорт / импорт / зараркунанда / бактерия / вирус / касаллик.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Алимов Муродкосим Ачилович

Мақолада ўсимликлар карантини давлат хизмати фаолиятини такомиллаштириш ва иқтисодий ривожлантиришга оид амалга оширилган ишлар ва тадқиқот натижалари ўсимликлар карантин хизматининг аҳамияти баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по социальной и экономической географии , автор научной работы — Алимов Муродкосим Ачилович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЗИК-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА ЎСИМЛИКЛАР КАРАНТИН ХИЗМАТИНИНГ АҲАМИЯТИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ОЗИК- ОВЦАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА УСИМЛИКЛАР КАРАНТИН ХИЗМАТИНИНГ А^АМИЯТИ

Алимов Муродкосим Ачилович

Усимликлар карантини ва химояси илмий-тадкикот институти булим бошлиги https://doi.org/10.5281/zenodo.11546346

Аннотация. Мацолада усимликлар карантини давлат хизмати фаолиятини такомиллаштириш ва ицтисодий ривожлантиришга оид амалга оширилган ишлар ва тадцицот натижалари усимликлар карантин хизматининг а^амияти баён этилган.

Калит сузлар: усимликлар карантини, фитосанитар дала назорати, ицтисодий самарадорлик, жамгарма, фитосанитар сертификат, карантин рухсатнома, экспорт, импорт, зараркунанда, бактерия, вирус, касаллик.

Аннотация. В статье описано значение службы по карантину растений и результаты исследований по совершенствованию деятельности государственной службы карантина растений по экономическому развитию.

Ключевые слова: карантин растений, фитосанитарный полевой контроль, экономическая эффективность, фонд, фитосанитарный сертификат, карантинное разрешение, экспорт, импорт, вредитель, бактерии, вирус, болезнь.

Abstract. The article describes the importance of the plant quarantine service and the results of research to improve the activities of the state plant quarantine service for economic development.

Keywords: plant quarantine, phytosanitary field control, economic efficiency, fund, phytosanitary certificate, quarantine permit, export, import, pest, bacteria, virus, disease.

Жахон иктисодида кейинги даврларда кучли узгаришлар жараёни кечмокда. Дунё микиёсида кескин иклим узгаришлари жараёнида хар бир мамлакат ахолисини озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш долзарб масала булиб колмокда. Халкаро кишлок хужалиги махсулотлари билан савдо алокалари, муносабатлари, шунингдек, мамлакатлар экспорт географияси хам доимий равишда узгариб туради. Шулар натижасида хавф-хатарлар кучайиб, сифатсиз ёки яроксиз ёйинки зарарли организмлар билан зарарланган махсулотлотлар, зарарли хашаротлар, касалликлар, бегона утлар ва нематодалар кириб келиш хавфини оширади. Бундай шароитда кишлок хужалиги ва айникса мева сабзавот махсулотларининг фитосанитар назорати карантин хизмати ахамияти канчалар мухим эканлигини курамиз.

Утмишда зарарли организмлар табиий холда таркалган булса, хозирги халкаро савдо-иктисодий алокалар ривожланиши транспорт оркали тез ва глобал микиёсда кечмокда. Жамиятга, иктисодиётга ва атроф мухитга жиддий иктисодий зарар берувчи организмлар кириб келиши ва таркалишининг олдини олишда кескин хукукий, иктисодий ва фитосанитар чораларни куллаш талаб килинади. Усимликлар карантини сохаси янги иктисодий шароитларга кийинчилик билан куникиб бормокда, бу албатта усимлик махсулотлари ва карантин назоратидаги бошка махсулотлар экспорт-импорт жараёнларининг доимий узгарувчанлиги, шунингдек, бир канча ташки ва ички омиллар билан боглик.

Узбекистон мева-сабзавот ишлаб чикаришда улкан имкониятларга эга. Мева-сабзавотчилик тармоги ва иссикхона хужаликларида бошкарув тизимини яхшилаш, давлат

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

томонидан куллаб-кувватлашнинг самарали механизмларини жорий этиш, кишлок хужалигида кооперацияни йулга куйиш, замонавий ресурс тежамкор технологиялар асосида юкори сифатли, ракобатбардош ва экспортбоп махсулотлар ишлаб чикариш хажмларини ошириш, озик-овкат саноатини жадал суръатларда ривожлантириш максадида катор фармон ва карорлар кабул килинди. Шундай булсада, жахон бозорида мева-сабзавот махсулотлар савдоси 205 миллиард А^Ш долларини ташкил этган бир пайтда, республиканинг мазкур бозордаги улуши бир фоизга хам етмаяпти. Ушбу махсулотларнинг мамлакат экспорти таркибидаги улуши эса атиги 7 фоизни ташкил килади.

Узбекистон Республикаси Президенти ва хукумати томонидан сохани бозор муносабатларига утиш жараёнида мева-сабзавотчиликни ривожлантиришга устувор йуналишлар сифатида катта эътибор каратилмокда. Зеро, мева-сабзавотчилик махсулотларини ташки бозорларда сотиш хисобига мамлакат валюта тушумининг сезиларли кисми шаклланаётганлиги хам сохани тубдан ислох килиш ва жадал ривожлантиришнинг устуворлигидан далолатдир.

Экспортбоп махсулотлар хажмини купайтириш, уларни сифатини яхшилаш борасида Усимликлар карантини давлат хизмати тизимини такомиллаштириш талаб этилади.

Карантин фитосанитар назоратини Узбекистон Республикаси ^ишлок хужалиги вазирлиги Хузуридаги Усимликлар карантини ва химояси агентлиги амалга оширади. Фитосанитар назорат килишдан максад мамлакат худудига усимликлар, хайвонлар ва ахоли саломатлиги ва мавжуд биохилмахилликка салбий таъсир килувчи зарарли организмларнинг (усимлик махсулотлари касаллик ва хашаротлари, нематодалар хамда зарарли бегона утлар) кириб келишини уз вактида аниклаш ва таркалишининг олдини олиш.

Хорижий давлатлардан кириб келиб иктисодий зарар келтирган зарарли организмлар ва харажатлар салмогини куйидаги мисолларда куришимиз мумкин. Жанубий Америкадан (1863) Францияга Филлоксера кириб келиб, 90% узумзорлар ёки 6 млн га майдонда ток куриган. Окибатда Франция узум ва вино саноатидан 20 млрд. франк зарар курган. Усимликлар карантин хизмати ташкил булишига хам айнан шу ходиса сабаб булган.

Биргина хавфли карантин капра кунгизи 100 дан ортик кишлок хужалиги усимлик турларини зарарлайди. Россияда биргина капра кунгизи зарарлаши эхтимолини хисоблаб чикканда йилига 26 млрд руб.ни ташкил этган.1985-86 йилларда факатгина Ставропол Улкасида капра кунгизи туфайли 2 та ун комбинати иш тухташи окибатида 1986 йилдаги бахода 2 млрд уша пайтда рубль зарар курган.

Зарарли организмларни кириб келиши ва етказиладиган иктисодий зарари хисобланганда (Россия учун) Америка карагай пармаловчиси (Pseudips mexicanus (Hopkins) 741,6 млрд рубл, пустлокхур (Ips emarginatus (LeConte)) - 665,8 млрд рубл, гарб гилос пашшаси (Rhagoletis indifferens Curran) нинг иктисодий зарари 4,3 млрд.рубл, кунгабокар олаканоти (Strauzia longipennis (Wiedemann)) - 30 млрд рубл микдорда кишлок хужалигига зарар келтириши хисоблаб чикилган.

Маккажухорининг диабротика кунгизи 1990 йиллар Югославияга кириб келиб хозирда Европанинг 22та мамлакатларида карантин хашорат сифатида руйхатга олинган. Маккажухорининг диабротика кунгизи "Миллиард долларлик кунгиз" дейишади. Бунинг

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

сабаби А^Шнинг узида биргина ушбу кунгиз учун бир йилда 1млрд доллардан ортик сармоя сарфланар экан.

Х,озирги пайтда мамлакат кишлок хужалиги иктисодига жиддий хавф тугдирадиган яна бир ашаддий карантин организм бу картошка нематодаси.

Халкаро экспертлар хисоб-китобига кура, кишлок хужалиги экинларига нематодаларнинг йиллик зарари бутун дунё микёсида 100 миллиард доллардан ошган. Олтинранг ва нимранг нематодалар асосан картошка, шунингдек, помидор ва баклажонга хам кам микдорда булса хам зарар келтирар экан. Уларга карши самарали кимёвий восита ишлаб чикилмаган. Нематода тар калган худ уд да 30 йил картошка ва полиз экинлари етиштириб булмайди.

Италияда Фастидиоза туфайли куриган зайтун плантациялари

Олимлар тахлилларига кура хозирги пайтда Европада хусусан, Испания, Италия, Греция каби дунёнинг 95% зайтун ёги ишлаб чикариладиган давлатларида зайтун дарахтлари ксиллелла фастидиоза туфайли куриб бормокда. Бунда Испания 17 млрд, Италия 5 млрд ва Греция 2 млрд евро зарар куриши ва 300 минг иш урни кискаришига сабаб булиши адабиётлардан маълум. 2013 йилдан 2017 йилгача бу бактериал касаллик 8гектар(Лечче провинцияси)дан 71536 гектар майдонни эгаллаб улгурган. Лечче ва Бриндизи провинцияларини зарарлаб Таранто провинцияси бир канча худудларига (21%) таркалиб, 60 млн зайтун дарахти зарарланган.

Ксилелла фастидиоза туфайли биргина Италия жанубида 11 млн дарахтни кесиб ва ёкиб юборилган. Уларни аксари 200-500 йиллик дарахтлар. Ушбу бактерия зайтун дарахтидан бошка 600 турдаги усимликка зарар келтириши аникланган.

Карантин фитосанитар чора-тадбирлар, меъёрларнинг кулланилиши бир томондан мамлакатда усимлик дунёсини, экотизим ва озик овкат хавфсизлигини таъминлашга хизмат киладиган булса, бошка томондан кишлок хужалиги махсулотларининг халкаро савдо айланмасида кераксиз тусиклар куйишнинг олдини олишга хизмат килади. Узбекистон каби йирик хажмдаги мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикарувчи мамлакатлар учун бу алохида иктисодий ва амалий ахамиятга эга.

2017 йил 30 август Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-5174-сонли фармони ва П^-3249-сонли карорлари мамлакатимизда Усимликлар карантини ва фитосанитар холатини таъминлаш юзасидан олиб бориладиган ишларни такомиллаштириш

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ва Усимликлар карантини давлат инспекцияси фаолияти буйича туб ислохотлар амалга оширилишига асос булди.

Давлат рахбарининг 5174-сонли фармони асосида усимликлар карантин хизматининг куйидаги вазифалари белгилаб берилган:

-усимликлар карантини сохасида ягона давлат сиёсатини юритиш, конунчиликнинг амалга оширилишини таъминлаш, давлат ва хужалик бошкаруви органлари, махаллий хокимияти органларининг ушбу сохадаги узаро хамкорлигини мувофиклаштириш;

- ташки ва ички карантини буйича давлат тадбирлари тизимини амалга ошириш; -иктисодиёт тармокларига катта зарар етказиши мумкин булган карантиндаги ва бошка хавфли зараркунандаларнинг, усимликлар касалликлари ва бегона утларнинг хорижий мамлакатлардан кириб келишидан республика худудларини химоя килиш;

-карантиндаги ва бошка хавфли зараркунандаларни, усимликлар касалликлари ва бегона утларни уз вактида аниклаш, уларнинг учоклари йук килиш, шунингдек, республиканинг улар мавжуд булмаган туманлари худудларига кириб келишининг олдини олиш;

-кишлок хужалиги ва бошка усимликлар махсулотларини ишлаб чикариш, тайёрлаш, ташиш, саклаш, кайта ишлаш, сотиш ва фойдаланишда усимликлар карантини буйича тадбирларни амалга оширишда белгиланган коидаларга риоя этиш юзасидан давлат назоратини олиб бориш;

-усимликлар карантини сохасида илмий, услубий ва таълим салохиятини хар томонлама ривожлантириш, илмий тадкикотлар йуналишларини белгилаш, фитосанитария амалиётига фундаментал ва амалий тадкикотлар натижаларини, инновация ишланмаларини татбик этишни мувофиклаштириш;

- халкаро хамкорликни кенгайтириш ва илгор технологиялар ва иш услубларини карантин хизмати фаолиятларига татбик этиш;

- кадрларни кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни тизимли ташкил этиш, рахбарлар ва мутахассисларнинг иш тартиби ва усулларини такомиллаштириш, зиммаларига юкланган вазифаларни уз вактида ва сифатли адо этишда уларнинг масъулиятини ошириш.

П^-3249-сонли карорга асосан моддий техник базасини мустахкамлаш максадида Усимликлар карантинини ривожлантириш жамгармаси ташкил этилди.

^уйидагилар Жамгарма маблагларини шакллантиришнинг асосий манбалари этиб белгиланди:

уругликлар, усимликлар ва усимлик махсулотларини импорт килиш учун карантин рухсатномаларини расмийлаштириш учун олинадиган туловлар;

таркибида уруглар, усимликлар ва усимлик махсулотлари булган, Узбекистон Республикаси худуди оркали транзит буйича олиб утилаётган юкларга карантин рухсатномасини расмийлаштиришдан олинган туловлар;

уруглар, усимликлар ва усимлик махсулотларини экспорт килишда фитосанитария сертификатларини расмийлаштириш учун олинадиган туловлар;

экспорт ва импорт килинаётган усимликлар карантини назоратидаги махсулотларнинг намуналарини лаборатория экспертизасидан утказилиши учун олинадиган туловлар;

экспорт ва импорт килинаётган усимликлар карантини назоратидаги махсулотларни зарарсизлантириш буйича фумигация ишлари утказилганлиги учун олинадиган туловлар;

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

карантиндаги юкларни Узбекистон Республикаси худуди ичида карантин фитосанитария сертификатини расмийлаштирганлик ва такдим этганлик учун олинадиган туловлар;

усимликлар карантини сохасидаги маъмурий хукукбузарлик учун конунчиликка мувофик ундириладиган жарималар;

конунчиликда такикланмаган бошка манбалар.

Шунингдек, 2018 йил 9 июлда Узбекистон Республикасининг "Усимликлар карантини тугрисида"ги конуни кабул килинган. ^онунни нафакат мамлакатимизда балки, хорижий давлатлар элчилари, савдо уйлари ва савдо саноат палаталари, ташки савдо вазирликлари хориждаги нуфузли давлат идоралар, Узбекистонга карантин назоратидаги махсулотлар экспорт килувчи ва ундан хорижий давлатларга импорт килувчи фирмалар карантин назоратидаги махсулотлар билан ташки савдо алокаларида бевосита ёки билвосита иштирок этадиган юридик ва жисмоний шахслар фаолиятида фойдаланишини назарда тутган холда А^Ш, Канада, Аргентина, Боливия, Бразилия, Венесуэла, Чили, Япония, Хитой, Корея, Х,индистон, Австралия, Янги Зелландия, Россия, Беларусс, Молдова ва ^озогистон каби 20 дан ортик давлат хамда Европа Иттифоки ва Уртаер денгизи хавзаси мамлакатларининг усимликлар карантинига оид конун хужжатлари урганиб чикилиб, халкаро меъёрларга асосланган холда ишлаб чикилди ва жорий килинди.

Глобал иклим узгаришлари шароитида Усимликлар карантин хизматининг халкаро, иктисодий, ижтимоий ва озик овкат хавфсизлиги нуктаи назаридан келиб чикиб давлатимиз рахбари томонидан алохида эътибори туфайли янги Узбекистон шароитида усимликлар карантин хизмати фаолияти тубдан ислох килинди. Олиб борилган ислохотлар натижаси уларок Республикамизда кишлок хужалиги махсулотлари экспорт хажми ортиши билан бирга фитосанитар холати яхшиланди.

2017-2022 йиларда Узбекистон Республикасида мева сабзавот ма^сулотлари

экспорти

2000

1000

la Ii ll

2017 2018 2019 2020 2021 2022

■ ма^сулот ^ажми. минг тон. ■ суммаси. Млн доллар

2018 йилда мева ва сабзавот махсулотларини экспорти (2017 йилга нисбатан 36 % куп)1,23 млн. тонна, киймати 874,5 млн А^Ш доллар (37,5% га куп). 2019 йилда 1,4 млндан ортик, 1,2 млрд. долларга я;ин , 2020 йилда 1 485,0 минг тоннадан зиёд, 1 008,6 млрд. А^Ш доллари, 2021 йилда 1 521,8 минг тонна мева-сабзавотлар, 957.3 млн. А^Ш доллар ва 2022 йилда 1 730,6 минг тонна, 1 134,3 млн А^Ш доллари микдорида экспорт килинган.

Марказий Осиё мамлакатлари ичида Узбекистон республикасида "Усимликлар карантини тугрисида" ги конунга алохида "Дала назоратини ташкил килиш" буйича модда киритилди. ^уйидаги жадвалдан куриниб турибдики, Усимликлар карантини хизмати янги самарали тизим ташкил килинганлиги сабаб иш сифати ва хажми йиллар давомида усиб

0

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA 02Щ-0УдАТ XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: МиАММО VA YECHШLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

борганлигини курамиз. 2017 йилда мамлакатимизда жами 3 346 898 гектар ерда дала назорати олиб борилган булса, 2022 йилда бу курсаткич 5 496 437 гектарни ташкил этган. Фитосанитар дала назорати (га) 2017-2022 йй Вилоятлар кесимида

№ Вилоятлар Улч бирл 2017 2018 2019 2020 2021 2022

1 ^оракалпогистон Респ га 251420 268791 274528 289014 301258 365879

2 Андижон га 289413 301613 303254 311258 346140 398748

3 Бухоро га 278125 291365 297215 306248 369871 401254

4 Жиззах га 213657 232541 236501 241571 287945 362151

5 ^ашкадарё га 301254 305415 309478 318425 405997 478515

6 Навоий га 189741 194251 198745 212458 311012 354184

7 Наманган га 231401 241025 278140 289701 387456 453152

8 Самарканд га 302450 309874 315204 324899 411254 487952

9 Сирдарё га 178415 184021 189245 194253 312548 345217

10 Сурхондарё га 278914 297815 301254 307189 398715 465171

11 Фаргона га 245314 265481 269451 278141 374891 414023

12 Хоразм га 176102 181478 188012 196482 285914 312540

13 Тошкент вилояти га 312547 318974 322749 336215 412578 445907

14 Тошкент шахри га 98145 106279 109805 112358 187482 211744

жами га 3346898 3498923 3593581 3718212 4793061 5496437

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ш.Мирзиёевнинг "Мева-сабзавотчиликни янада ривожлантириш ва экспортини ошириш чора-тадбирлари"га багишланган нутки. 05.11.2019 й.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 30.08.2017 й. ПФ-5174 фармони.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 30.08.2017 й. П^-3249 карори.

4. Евразийская экономическая комиссия. Обзор международного опыта государственной поддержки развития органического сельского хозяйства. 2022 г.

5. Оливковые плантации в Южной Европе оказались под угрозой https://rg.ru/2020/04/14/olivkovye-plantacii-v-iuzhnoj-evrope-okazalis-pod.

6. Решение Совета Евразийской экономической комиссии от 30 ноября 2016 г. №157 «О внесении изменений в единый перечень карантинных объектов Евразийского экономического союза».

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.