Научная статья на тему 'ИССИҚХОНАДА ЕТИШТИРИЛАДИГАН БОДРИНГДА ШИРАЛАРГА ҚАРШИ ҚЎЛЛАНИЛГАН ЭНТОМАФАГЛАРНИНГ БИОЛОГИК САМАРАДОРЛИГИ'

ИССИҚХОНАДА ЕТИШТИРИЛАДИГАН БОДРИНГДА ШИРАЛАРГА ҚАРШИ ҚЎЛЛАНИЛГАН ЭНТОМАФАГЛАРНИНГ БИОЛОГИК САМАРАДОРЛИГИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
50
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Иссиқхона / бодринг / ўсимлик / ҳашарот / шира / зараркунанда / зарар келтириши / олтинкўз / биологик самардорлик. / Greenhouse / cucumber / plant / insect / aphid / pest / damage / golden autumn / biological productivity.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Нуралиева Дилноза Самадуллаевна

Ушбу мақолада иссиқхона шароитида етиштириладиган бодринг ўсимлигида шираларнинг тур таркиби, келиб чиқиши ва келтирадиган зарари ҳамда унга қарши қўлланилган олтинкўзнинг биологик самарадорлиги бўйича олиб бориладиган тажриба натижалари келтирилган. Бунда: Иссиқхона шароитида бодринг ўсимлигида шираларга қарши олтинкўз энтомафагини 1:10 ва 1:15 нисбатларда қўлланилганда 14-чи кунга самарадорлик 70,573,3% ни ташкил қилганлиги келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по философии, этике, религиоведению , автор научной работы — Нуралиева Дилноза Самадуллаевна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BIOLOGICAL EFFICIENCY OF ENTOMOPHAGES USED AGAINST LUTS ON CUCUMBER GROWN IN A GREENHOUSE

This article presents the results of an experiment on the species composition, origin and damage of aphids in cucumber plants grown in greenhouse conditions, as well as the biological effectiveness of the antidote used against it. In this case, it was mentioned that the effectiveness on the 14th day was 70.5-73.3% when the golden eye entomaphagus was used against aphids in the greenhouse conditions at the ratio of 1:10 and 1:15.

Текст научной работы на тему «ИССИҚХОНАДА ЕТИШТИРИЛАДИГАН БОДРИНГДА ШИРАЛАРГА ҚАРШИ ҚЎЛЛАНИЛГАН ЭНТОМАФАГЛАРНИНГ БИОЛОГИК САМАРАДОРЛИГИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УУТ 682.635.632.; 632.3;912 ИССЩХОНАДА ЕТИШТИРИЛАДИГАН БОДРИНГДА ШИРАЛАРГА ЦАРШИ ЦУЛЛАНИЛГАН ЭНТОМАФАГЛАРНИНГ БИОЛОГИК САМАРАДОРЛИГИ

Нуралиева Дилноза Самадуллаевна

Тошкент давлат аграр университети Усимликлар карантини ва химояси кафедраси укитувчиси. ^ишлок хужалиги фалсафа фанлари доктори https://doi.org/10.5281/zenodo.7358324

Аннотация. Ушбу мацолада иссицхона шароитида етиштириладиган бодринг усимлигида шираларнинг тур таркиби, келиб чициши ва келтирадиган зарари %амда унга царши цулланилган олтинкузнинг биологик самарадорлиги буйича олиб бориладиган тажриба натижалари келтирилган.

Бунда: Иссицхона шароитида бодринг усимлигида шираларга царши олтинкуз энтомафагини 1:10 ва 1:15 нисбатларда цулланилганда 14-чи кунга самарадорлик 70,573,3% ни ташкил цилганлиги келтирибутилган.

Калит сузлар. Иссицхона, бодринг, усимлик, %ашарот, шира, зараркунанда, зарар келтириши, олтинкуз, биологик самардорлик.

BIOLOGICAL EFFICIENCY OF ENTOMOPHAGES USED AGAINST LUTS ON CUCUMBER GROWN IN A GREENHOUSE

Abstract. This article presents the results of an experiment on the species composition, origin and damage of aphids in cucumber plants grown in greenhouse conditions, as well as the biological effectiveness of the antidote used against it.

In this case, it was mentioned that the effectiveness on the 14th day was 70.5-73.3% when the golden eye entomaphagus was used against aphids in the greenhouse conditions at the ratio of 1:10 and 1:15.

Keywords. Greenhouse, cucumber, plant, insect, aphid, pest, damage, golden autumn, biological productivity.

Кириш. Савзавотчилик кишлок хужалигини энг кадимги тармокларидан биридир. Республикамиз об-хаво хамда тупрокнинг икклим шароити савзавот экинларини етиштириш, учун нихоятда кулай улка булиб хисобланади.

Сабзавотлар - инсон саломатлиги, унинг иш кобилиятини яхшилаш хдмда умрини узайтиришга хизмат киладиган бекиёс ози;-ов;ат махсулотлари хисобланганлиги сабабли, республикамизда уларни етиштиришни купайтиришга катта эътибор берилмокда. Сабзавот экинлари дехкончилик махсулотлари орасида алохида урин тутади. Айникса бодринг усимликнинг мевалари таркибида минерал тузларга бой булиб, оксил, витаминлар (С1, А1, В1, В2, РР1), калий, магний, фосфор, темир моддаларга эга.

Ахолини савзавот махсулотлари билан узлуксиз равишда (турт фаслда) таъминлаш мутахассис ва соха олимлари олдида куйилган мухим вазифалардан бири булиб колмокда. Бодринг усимлигидан юкори ва сифатли хосил олишда зарарли организмларига карши кураш тадбирларини уз вактида олиб бориш мухим урин тутади.

Сунги йилларда иссикхона шароитида бодринг экинида бир неча турдаги зараркунандалар зарарлаб, хосил микдорини камайтириб, унинг сифатини бузмокда. Бундай зараркунандаларга ургимчаккана, иссикхона окканоти ва усимлик ширалари, говак хосил килувчи пашшалар, нематодалар ва бошка турли систематик оилаларга

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

мансуб булган зараркунандалар билан кучли зарарланиши натижасида хосилдорлик 40-50 фоизга, айрим иссикхоналарда эса, хосилдорлик 50-60 фоизгача нобуд булиши кузатилмокда [1;19-б].

Тажриба (тадкикот) обекти ва услубияти: Тадкикотнинг объекти сифатида республикамиз иссикхоналарида экиладиган бодринг экини ва шира зараркунандаси олинди.

Тадкикот усуллари. Умумэнтомология ва кишлок хужалиги энтомологияси сохасида умум кабул килинган усуллар ёрдамида бажарилди. К.К.Фасулати (1961); В.Ф.Палий (1970); Ф.М.Успенский (1973); Ш.Т.Ходжаев (1994); (2004); хашаротларнинг ривожланишини урганишда И.В.Кожанчиков (1961), В.И.Танский (1975, 1988) ва усулларидан фойдаланилди. Токсикологик тадкикотларни К.А.Гар (1963, 1967), Ш.Т.Хужаев (2004) ва W.S.Abbot (1925) усуллари асосида бажарилди; хужалик ва иктисодий самарадорлик А.Ф.Ченкин (1979) хамда Ш.Т.Хужаев (2004) тавсиялари буйича хисобланди. Олинган натижалар Б.А.Доспехов услуби ёрдамида математик ва статистик тахлил килинди. Алохида холатларда уртача хатоликни хисобга олувчи касрий усул кулланилди. Вариантлар орасида энг кичик фарк (ЭКФ) Усимликларни химоя килиш илмий тадкикот институтининг "Мониторинг ва ахборат технологияларни куллаш" булимида яратилган дастур ёрдамида аникланди.

Тажриба (тадкикот) натижалари ва уларнинг мух,окамаси: 2019-2020 йилларда Республика иссикхоналарга йуналишли кузатувлар утказилиб, бодрингда таркалган зараркунандалар йигилиб мутахассислар билан биргаликда хамда хорижий ва махаллий адабиётлардан фойдаланган холда, шира ва бошка сурувчи зараркунанда хашаротларнинг тур таркиби аникланди. Иссикхонада етиштириладиган бодрингда ширалар тенг канотлилар (Homoptera) туркумининг Aphidinea кенжа туркумига мансуб булиб, акация бити - Aphis craccivora Koch., полиз бити - Aphis gossypii Glow., шафтоли бити - Myzodes persicae Sulz. иссикхоналарда кенг таркалган доминант тур эканлиги аникланди.

Ширалар юмшок танли майда, ранги (тук яшил) хашаротлар булиб, етук зотининг катталиги 3-4 мм га тенг. Шираларнинг канотсиз ва канотли шаклларии мавжуд: ^анотли ширалар икки жуфт тенг канотга эга булиб, олдингилари оркасидагидан анча узундир.

Усимлик ширалари чала узгариш йули билан ривожланувчи хашарот булиб, бутун мавсум давомида тирик личинка тугиб (полиз ёки гуза битидан ташкари) купаяди. Факат кишлашда тухумлик фазасида булади. Бу зараркунанда очик шароитда, бир йилда 26 мартагача насл бериши ва хаво хароратига караб шираларнинг бир авлоди ривожланиши учун 3-20 кун кераклиги, хар бир ургочи шира уз хаётида 150 тагача личинка тугиши мутахассислар томонидан келтириб утилган [4;156-242-б].

Маълумотлар келтирилишича мутахассислар томонидан 1800 гектар иссикхона майдони мониторинг килинганда трипс, окканот, ургимчакканалар каторида шира хам асосий зараркунандалар хисобланиб, бунга карши кураш чоралари кулланилмаса 70-80 % хосил йукотилиш мумкинлигини таъкидлаб утилган [2;197-200-б].

Усимлик ширалари баргларнинг ширасини суради бунинг окибатида поя ва илдизлардаги углевотлар микдори кескин камайиб кетади. ^аттик зарарланган баргларнинг шакли узгаради ва буралиб колади. Бундан ташкари баргларда хосил булган шираларда сапрофит замбуруглар ривожланиб усимлик ривожланишини сусайтиради (1-

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

расм), баъзи холларда эса усимлик бутунлай куриб колади. Зарарланган усимликлардаги хосил 30-51% гача камайиши мумкин [5;26-28-б].

1-расм: Полиз ширасини имогалари ва шира билан зарарланган барг.

Бодрингда шираларга карши олтинкузнинг биологик самарадорлигини аниклаш учун 2021 йилда тажрибалар олиб борилди.

Бодрингда шираларга карши олтинкузнинг самарадорлигини аниклаш учун 2019 йилларда тажрибалар олиб бордик. Кузатувлар Тошкент вилояти Кибрай туманидаги "Шомурод угли" МЧЖ иссикхонасида утказилди. Олтинкуз ширага нибатан 1:5 хамда 1:10 нисбатда кулланилди. ^уллашдан сунг 3; 7; 14; кунлари хисоб назоратлар килинди. Олтинкузнинг биологик самарадорлигини аниклашда Abbot [6; 265-267-б.] таклиф килган формуладан фойдаланилди.

Утказилган тажрибадан маълум булишича, ширага карши олтинкузни 1:10 ва 1:15 нисбатларда куллаш барча кайтарикларда яхши самара бериб, у 14 кун мобайнида 70,573,3% ташкил килди. 2019 йилда Кашкадарё вилоятининг ^арши туманидаги "^арши иссикхонаси" фермер хужалигининг иссикхонасида етиштириладиган бодрингда шираларга карши олтинкузнинг хужалик самарадорлигини аниклаш буйича тажрибалар олиб борилди. Утказилган тажрибадан маълум булишича, ширага карши олтинкузни 1:10 ва 1:15 нисбатларда куллаш барча кайтарикларда яхши самара бериб, у 14 кун мобайнида 70,5-73,3% ташкил килди (2-расмга каранг).

*70 Я

р 60

а 50 ■ 3 кун

«

О* ■ 7 кун

м 40

«S

5 зо

■ 14 кун

к

S 20

и

е 10

о а п

И 0

1:10 нисбатларда 1:15 нисбатларда

2-расм. Ширага карши олтинкузни куллашнинг биологик самарадорлиги

(Тошкент вилоят Кибрай туман "Шомуродугли" МЧЖиссицхонасида 2019 й).

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Хулоса: Иссикхонада етиштириладиган бодрингда турли турга мансуб булган ширалар учраб кучли зарар келтириши олиб борган кузатувларимизда аникланди.

Демак, иссикхонада етиштириладиган бодрингда ширалар акация бити - Aphis craccivora Koch., полиз бити - Aphis gossypii Glow., шафтоли бити - Myzodes persicae Sulz. иссикхоналарда кенг таркалган доминант тур эканлиги аникланди ва доминат тур шираларга карши олтинкуз энтомафагини самарадорлигини аниклаш максадида 1:5 хамда 1:10 нисбатда олтинкуз кулланилди. Ушбу кулланилган нисбатлар яхши самара (70,573,3%) ни ташкил этганлиги сабабли ишлаб чикариш амалиётига куллаш тавсия этилди.

REFERENCES

1. Кимсанбоев Х.Х., Сулаймонов Б, Рашидов М.И., Болтаев Б.С Биолабораторияларда энтомофагларни купайтиришнинг биологик асослари (укув кулланма).- Тошкент, «Талкин», 2007. 19-б.

2. Маматов К.Ш., Мамбетназаров А. Сабзавот экинларини зараркунанда ва касалликларга карши курашда замонавий усуллар // "Усимликларни химоя килишда уйгунлашган химоя килиш тизимининг урни ва истикболлари" Республика илмий-амалий конференция маколалар туплами (2016 йил, 22-23 декабрь) 197-200 б.

3. Мирзалиева Х.Р. Биологический метод борьбы c вредителями сельскохозяйственных культур. - Ташкент: Матбуот, 1986. - 54с.

4. Нарзикулов М.Н. Тли (Homoptera, Aphididae) Таджикистана и сопредельных республик Средней Азии (Фауна Таджикской ССР).-Душанбе: Из-во АН Тадж. ССР, 1962. Т. IX. - вып. 1. - С. 156-242.

5. Сулаймонов Б.А. Иссикхоналарда сабзавот экинларининг зараркунандалари ва улар сонини бошкариш.// Аgro ilm.- Тошкент 2008.- №4(8).- Б.26-28.

6. Abbots W.S. А method of computing the effectiveness of insecticide, 1925.- V.18. -№3. - Р.265-267.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.