Научная статья на тему 'ОЗИҚ-ОВҚАТ МАҲСУЛОТЛАРИ БИЛАН БАРҚАРОР ТАЬМИНЛАШДА МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ'

ОЗИҚ-ОВҚАТ МАҲСУЛОТЛАРИ БИЛАН БАРҚАРОР ТАЬМИНЛАШДА МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
44
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
QISHLOQ XO'JALIGI / MEVA-SABZAVOT / QISHLOQ XO'JALIGI SEKTORI / DEHQONCHILIK / TAYYOR MAHSULOTLAR / JAHON STANDARTI

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Назарова М.С.

Мақолада республикамизда мева-сабзавотчилик соҳасини ривожлантиришнинг хозирги ҳолати назарий ва амалий жиҳатдан таҳлил қилинган, Ўзбекистонда мева-сабзавот маҳсулотларини етиштириш афзалликлари ва имкониятлари илмий жиҳатдан ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCIENTIFIC AND THEORETICAL FUNDAMENTALS OF DEVELOPMENT OF THE FRUIT AND VEGETABLE SYSTEM IN SUSTAINABLE SUPPLY OF FOOD PRODUCTS

The article presents theoretical and practical analysis of the current state of development of the fruit and vegetable sector in our country, the advantages and opportunities of fruit and vegetable products in Uzbekistan are disclosed in the scientific aspect.

Текст научной работы на тему «ОЗИҚ-ОВҚАТ МАҲСУЛОТЛАРИ БИЛАН БАРҚАРОР ТАЬМИНЛАШДА МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТИЗИМИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ»

Назарова М. С.

Кишлок хужалиги ва озик- овкат сохаси иктисодиёти илмий тадкикот институти таянч докторанти

ОЗЩ-ОВЦАТ МАХСУЛОТЛАРИ БИЛАН БАРЦАРОР ТАЬМИНЛАШДА МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК ТИЗИМИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Аннотация: Мацолада республикамизда мева-сабзавотчилик соуасини ривожлантиришнинг хозирги уолати назарий ва амалий жщатдан таулил цилинган, Узбекистонда мева-сабзавот маусулотларини етиштириш афзалликлари ва имкониятлари илмий жиуатдан ёритилган.

Kalit so'zlar: qishloq xojaligi, meva-sabzavot, qishloq xojaligi sektori, dehqonchilik, tayyor mahsulotlar, jahon standarti.

Nazarova M.S. basic doctoral student Scientific Research Institute of Agriculture and Food Economics

SCIENTIFIC AND THEORETICAL FUNDAMENTALS OF DEVELOPMENT OF THE FRUIT AND VEGETABLE SYSTEM IN SUSTAINABLE SUPPLY OF FOOD PRODUCTS

Abstract: The article presents theoretical and practical analysis of the current state of development of the fruit and vegetable sector in our country, the advantages and opportunities of fruit and vegetable products in Uzbekistan are disclosed in the scientific aspect.

Keywords: agriculture, fruits and vegetables, agricultural sector, agriculture, finished products, world standard.

Х,озирги кишлок хужалигида утказилаётган изчил иктисодий ислохотлар ахолини сифатли озик-овкат махсулотларига талабни туларок кондириши ва бу сохадаги таъминотни тубдан яхшилаб жахон андозаларига тенглаштириш энг долзарб масалалардан бири хисобланади. Узбекистоннинг аграр сохасида амалга оширилаётган иктисодий ислохотларнинг хозирги боскичида фермер хужаликларининг баркарор ривожланишини таъминлашда ракобат мухитини шакллантириш оркали уларни ракобатбардошлигини ошириш, махсулот етиштиришда талаб ва таклиф мувозанатига эришиш, ички ва ташки бозорда самарали фаолият юритувчи механизмларни кенг куламда жорий килиниши долзарб вазифалардан хисобланади.

Шу боисдан, республикада мева-сабзавотчилик сохасидаги мавжуд муаммоларни хар томонлама урганиш ва уни янада ривожлантириш

буйича тавсиялар тайёрлаш долзарб масалалардан бири хисобланади. Мева -сабзавотчилик куйи тармоFининг иктисодий самарадорлигини ифодаловчи мухим курсаткичлардан бири экин турлари буйича хосилдорлик даражасидир. Аграр тармокда ишлаб чикаришни модернизациялаш, техник-технологик янгилаш, суFориладиган ерларнинг мелиоратив холатини яхшилаш, уруFчилик-селекция ишларини сифат жихатдан янги боскичга кутарилиши ва инновацион FOяларни жорий этиш борасида олиб борилган тизимли чора-тадбирлар натижаси уларок утган давр давомида сабзавотлар, картошка, полиз экинлари хамда мева ва узумлар хосилдорлигида сезиларли усиш юз берди.

Маълумотларга кура 2016 йилда 2012 йилга нисбатан картошка хосилдорлиги 195,7 центнердан 228,1 центнерга ёки 16,6 фоизга ошган, сабзавот хосилдорлиги 263,7 центнердан 291,7 центнерга ёки 10,6 фоизга ошган, ва полиз экинлари хосилдорлиги 187,3 центнердан 212,4 центнерга ёки 13,4 фоизга ошган. К,ишлок хужалиги мева-сабзавот махсулотлари хосилдорлиги ошган. Мева-сабзавотдан юкори хосил олингани, сохада ишлаб чикариш хажми кескин купайгани кишлок хужалиги мева-сабзавот етиштириш тармоFидаги туб сифат узгаришларнинг самарасидир

Мева-сабзавотчилик Фзбекистон кишлок хужалигининг йирик тармоFи сифатида агросаноат мажмуасининг куйи тармоFини акс эттиради. Бу соха уз ичига мева-сабзавот етиштирувчи хужаликлар, илмий тадкикот институтлари, уларнинг филиаллари, уруFчилик тажриба станциялари, мева-сабзавотларни кайта ишлаш корхоналари ва уларни сотиш билан шуFулланувчи бир катор савдо ва экспорт компанияларини уз ичига камраб олади. Бозор иктисодиётига утиш ва иктисодий ислохотларни чукурлаштириш шароитида мева-сабзавотчилик тармоFида ишлаб чикариш самарадорлигини юксалтириш бевосита ушбу тармок тараккиётини тизимли тарзда комплекс амалга ошириш услубиёт ва усулларини такомиллаштириш билан бевосита боFликдир. Республикамиз мустакилликка эришгандан сунгги даврда мева-сабзавотчилик тармоFида бозор муносабатларини жорий этиш борасида боскичма-боскич иктисодий ислохотлар амалга оширилди. Хусусан, сунгги йиллар давомида мева-сабзавотчилик тармоFида юз бераётган узгаришлар асосан куйидагилардан иборат хисобланади:

- мева-сабзавотчиликни ривожлантиришни аграр иктисодиётни модернизациялашнинг устувор йуналишлардан бири сифатида тан олиниши;

- мева-сабзавотчиликни ривожлантиришга ажратилаётган ерларнинг кенгайиб бораётганлиги;

- мева-сабзавот махсулотларини етиштиришда илFор технологияларни жорий этиш куламининг ортиб бораётгани;

- мева-сабзавот махсулотларини саклаш ва кайта ишлаш борасида йирик давлат дастурларининг амалга оширилаётгани ва хоказо.

Бугунги кунда мева-сабзавот махсулотлари етиштиришга республикамизда давлат тамонидан алохида эътибор берилиб, мева -

сабзавотчилик тармоFидаги иктисодий муносабатларга давлатнинг урни сезилиб турмокда. Бозор мунсабатлари шаклланиши шароитида мева -сабзавотчилик тармоFидаги иктисодий муносабатларнинг маркази ва унинг харакатлантирувчи кучи асосини дехкон ва фермер хужаликлари эгаллайди. Демак, бундан хулоса киладиган булсак, тармокдаги иктисодий муносабатлар шаклланишининг дастлабки ва энг асосий буFини бу мева-сабзавот махсулотлари етиштириш буFини хисобланади. Ушбу хулосага таянган холда назаримизда, мева-сабзавотчилик сохасидаги иктисодий муносабатлар тизимини куйидаги йуналишлар ва хужалик, иктисодий

алокалари доирасида гурухларга ажратиш мумкин

1. Мева-сабзавотчилик хужаликларида махсулот етиштириш, уларни сотиш, ресурслар таъминоти, хизматлар бозоридаги тизимлар уртасидаги иктисодий муносабатлар тизими. Бу ерда асосан мева-сабзавотчилик хужаликлари билан, давлат бошкарув идоралари уртасидаги мева-сабзавот махсулотлари етиштириш махсулотни сотиш, нав яратиш ва уларни оптимал холатларда жойлаштириш масалалари юзасидан пайдо буладиган иктисодий, ташкилий ва хукукий муносабатлар тизими асос килиб олинади.

2. Мева-сабзавотчилик хужаликларининг махсулот ишлаб чикариш борасидаги ички иктисодий муносабатларни тизими. Бунга мева-сабзавотчилик хужаликлари доирасидаги махсулот етиштириш, уни сотиш, ресурслар ва хизматларни харид килиш юзасидан фаолиятни бошкариш ва уларни режалаштиришнинг ташкилий-иктисодий тизими киради. Санаб утилган иктисодий муносабатлар тизимлари уз урнидаги янада кичикрок ва мураккаброк булган иктисодий муносабатлар тизимидан ташкил топган булиб, унинг асосини мева-сабзавот етиштирувчи хужаликларнинг моддий манфаатдорлиги тизими ташкил этиш лозим. Бундан хулоса киладиган булсак, мева-сабзавотчилик тармоFининг бозор шароитидаги баркарор ривожланиши, мева-сабзавот етиштирувчи дехконнинг манфаатини тулик хисобга олиш бевосита боFликдир. Чунки барча шароитлар тенглиги шароитида, етиштирилган мева-сабзавот микдори, сифат курсаткичлари, таннархи, нарх шаклланиши омиллари (истеъмол хусусиятлари), натижада жамият учун келтирилган фойда микдори айнан дастлабки буFин хисобланган махсулот етиштириш жараёнида шаклланади. Хомашёнинг сифатли кайта ишланиши оралик махсулотлар ва шунингдек тайёр махсулот сифатида хам аксини топади. Янги технологиялар жорий этилиши хисобига тайёр махсулотларни сифатини, истеъмол хусусиятлари узгартириш мумкин, аммо, биогенетик жараёнлар махсули булган, етиштирилган мева-сабзавот сифатини яхшилаш мумкин эмас.

Республикамизда сунгги йилларда етиштирилаётган мева-сабзавот махсулотларининг сифатини оширишда, жахон бозори истеъмолчиларнинг

талабларига мослашиш борасида бир катор ишлар амалга оширилмокда. Мева-сабзавотчилик тармоFидаги иктисодий муносабатларнинг канчалик бозор иктисодиёти талабларига мос холда ташкил этилиши даражаси, мева-сабзавотчилик сохаси иктисодий

ривожланиши ва махсулот етиштириш иктисодий самарадорлиги даражасини белгилаб беради.

Бозор шароитида мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш хажми ва сифати ортиши энг аввало етиштирилаетган махсулотларга бозор талабининг мавжудлиги билан белгиланади. Шунингдек, махсулотнинг сифати, етиштиришга сарф килинган ресурслар микдори бозоридаги талаб хажми узгаришига туртки беради. Шу боисдан хам мева-сабзавотчилик хужаликларида мева-сабзавот навларининг тезпишарлиги, хосилдорлиги, истеъмол сифати юкори булган хар бир худуднинг табиий-иклим шароитларига мос келадиган ички ва ташки бозор талабига жавоб бера оладиган навларини илмий асосланган жойлаштириш зарурати тобора ортиб бормокда. К,ишлок хужалиги сохаси иктисодиётини эркинлаштириш ва модернизациялаш жараёнида тармокларни ривожлантириш

мутаносиблигига эришиш, мамлакат ички бозорида кишлок хужалиги махсулотлари бозорини мустахкам ривожлантириш, кишлок хужаликлари махсулотларининг экспортини кучайтириш, пировард натижада мамлакат иктисодиётининг баркарор усишини таъминлайди. К,ишлок хужалиги сохасида иктисодий ислохотлар давр талабларига мос равишда амалга оширилиб, унинг асосий максади - мамлакат ички бозори (ахолининг истеъмол озик-овкат махсулотлари, саноат корхоналари учун эса хомашё махсулотлари) ва жахон бозори талаблари (хомашё ва тайёр махсулот сифатида) асосида етиштирилишига каратилмокда. Бу тадбирлар мамлакат рахбарияти ва хукумати томонидан кабул килинаётган тадбирлар оркали иктисодий куллаб-кувватланиб, тегишли дастурлар ва чора-тадбирлар аник максадли ва тизимли булишига эришилмокда.

Аммо амалга ошириладиган тадбирларга карамай, республикамизда кишлок хужалиги хомашёсини кайта ишлаш даражаси ахолининг ва иктисодиёт тармокларининг тайёр озик-овкат товарларига булган талабига, мавжуд имкониятлар ва ресурсларга мос келмаётганлиги, куплаб кайта ишлаш корхоналарининг ишлаб турган кувватлари маънавий ва жисмоний жихатдан эскириб кетганлиги, уларни якин ва узок йилларга мулжалланган янгилаш хамда модернизациялаш тадбирларини ишлаб чикилиши талаб этилмокда. Бу холатлар пировард натижада ишлаб чикарилаётган озик-овкат товарлари турларининг чекланиб колишига, махсулот сифати эса ошиб бораётган талабларга жавоб бермаслигига сабаб булмокда.

Тахлиллар курсатишича, аграр сохани ракобатбардошлигини ошириш шароитида мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохаси ахоли бандлигини таъминлашда самарали тизим сифатида агросаноат мажмуаси (АСМ) тармоклари уртасида етакчи урин тутади. Шунингдек, ушбу соха кишлок хужалигининг экологик жихатдан, атроф-мухит тозалигини таъминлаш ва келгуси авлодларга соф холда етказишда хам самарали соха хисобланади. Шу билан бирга, иктисодиётни модернизациялаш шароитида мева- сабзавот ва узум махсулотларини етиштириш, истеъмол хажми ва турларини кенгайтиришнинг ахамияти ортиб бормокда. Аммо мева-

сабзавот ва узум махсулотлари бозорида хилма-хил умумий иктисодий манфаатлар ва алокаларнинг аксарияти макбул тартибга солинмаган. Шу боис, юкорида кайд этилган омиллар мева-сабзавотчилик ва узумчилик куйи мажмуасида инновацион ва замонавий технологияларни жорий килиш, диверсификациялашни кучайтиришни такозо этади. Ушбу жихат эса республика иктисодиёти ривожланишининг устувор йуналиши хисобланиб, илмий-амалий ахамиятга эгадир.

Узбекистонда етиштирилаётган мева-сабзавотларнинг

ракобатбардошлик жихатдан устунлиги уларнинг узига хос таъми ва экологик тозалиги билан боFлик. Масалан, узумнинг махаллий сортлари таркибида шакар моддаси микдори 30 %дан ошади, помидор таркибида курук моддалар улуши 5,5%дан юкори булиб, бу курсаткичлар Европа мамлакатларидаги ушбу махсулотларни етиштирувчи корхоналар курсаткичлардан анча юкори.

Узбекистон мева-сабзавотчилик мажмуаси ракобат афзалликларига яна куйидагилар киради:

- хул мева-сабзавотлар ва полиз махсулотлари, шунингдек, кайта ишланган мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш ва жахон бозорида сотиш имкониятини берувчи табиий-иклим шароитлари;

- мева-сабзавот махсулотлари сифат даражаси, хусусан экологик тозалигини таъминловчи ер ресурсларининг мавжудлиги;

- малакаси ва интизоми нисбатан юкори булгани холда ишчи кучининг арзонлиги;

- илмий салохият ва амалий тадкикотлар даражасининг юкорилиги;

- нисбатан инфратузилманинг ривожланганлиги (транспорт коммуникацияси, электрлаштириш даражаси).

Узбекистон Марказий Осиё ва кушни минтакалар орасида мева -сабзавот етиштириш хамда улардан кайта ишланган махсулотларни ишлаб чикариш, экспорт килишда етакчи давлат хисобланади. Бу эса, мазкур минтакада ракобат афзаллигини вужудга келтиради. Фзбекистон худудий жихатдан якин мамлакатларга мазкур турдаги махсулотларни экспорт килишда сарфлаётган транспорт харажатлари ушбу худудларга индустриал мамлакатларнинг экспортда транспорт харажатларига нисбатан паст. Дархакикат, Фзбекистон мева-сабзавотчилик мажмуаси махсулотларининг худудий жихатдан якин мамлакатлар бозорларида ракобатбардошлик даражасини оширишнинг улкан имкониятлари мавжуд.Узбекистон Марказий Осиё ва кушни минтакалар орасида мева-сабзавот етиштириш хамда улардан кайта ишланган махсулотларни ишлаб чикариш, экспорт килишда етакчи давлат хисобланади. Бу эса, мазкур минтакада ракобат афзаллигини вужудга келтиради. Фзбекистон худудий жихатдан якин мамлакатларга мазкур турдаги махсулотларни экспорт килишда сарфлаётган транспорт харажатлари ушбу худудларга индустриал мамлакатларнинг экспортда транспорт харажатларига нисбатан паст. Дархакикат, Фзбекистон мева-сабзавотчилик мажмуаси махсулотларининг худудий жихатдан якин

мамлакатлар бозорларида ракобатбардошлик даражасини оширишнинг улкан имкониятлари мавжуд. Фикримизча, ушбу имкониятлардан окилона фойдаланиш максадга мувофик. Мева-сабзавотчилик сохасидаги фаолият юритувчи агросаноат фирмаларининг мева ва сабзавотларни етиштириш, тайёрлаш, саклаш, кайта ишлаш ва истеъмолчиларга турли куринишларда (хул мева, консерваланган, куритилган ва хк.) етказиш билан боFлик булган ташкилий, иктисодий ва технологик масалаларни ягона тизим доирасида мувофиклаштириш, шу билан бирга саклаш тизимини ривожлантириш имкониятлари юкорирок булади.

Узбекистон мева-сабзавотчилик мажмуаси ривожланишининг узига хос хусусиятларидан бири бу иклим шароитининг кулайлигидир. Республиканинг асосий худудларида усимликларнинг вегетация давридаги умумий харорат 40-45 сони ташкил килади. Мазкур иклим шароити мева ва узумнинг хилма-хил навларини турли муддатларда етиштириш хамда улардан ширага бой курук мевалар, майиз ишлаб чикариш имконини беради. Жумладан, кечпишар, бахоргача сакланадиган олма, хураки (ошхонабоб) узум навлари, шунингдек вино ишлаб чикариш учун винобоп узумлар етиштириш имкони бор. Шунингдек, Узбекистон иклимининг яна бир узига хослиги - вегетация даврининг узок муддатлилиги яъни, 180250 кун давом этиши ва унинг эрта бошланишидир (февраль-март). Бу нафакат мева, узум ва сабзавотларнинг турли навларини етиштириш, балки кушни мамлакатлар орсида мазкур махсулотлар хосилини анча эртарок йотиб-териб олиш имконини беради. Шунинг учун хам соха олимлари томонидан турли даврларда синовлардан утган, сайкалланган юкорида келтирилган тажрибалар таклифлар, курсаткичлархамда билимлар мева-сабзавотчиликка ихтисослашган фермер ва дехкон хужаликлари учун жуда мухим хисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Узбекистон Республикасининг «Инвестиция фаолияти туFрисида»ги конуни. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2006 й.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 11 январдаги ПК,-255-сонли "Мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасини ислох килиш буйича ташкилий чора-тадбирлар туFрисида"ги карори.

3. Узбекистон Республикаси "Ер кодекси" ва кишлок хужалигига оид конунлари. - Т.: Адолат, 1999. 19-б.

4. Олимжонов О. ва бошкалар Фермер фаолиятининг хукукий ва молиявий асослари. - Тошкент, 2005.

5. Микулович Л.С. и др. Товароведение продовольственных товаров. 4-е изд., испр. - Минск: Выш. шк., 2010. - 416 с.

6. Джафаров А.Ф. Товароведение плодов и овощей. - М.: Экономика, 1979.

7. Михеева Е.Н., Сероштан М.В. Управление качеством, 2012 г.-http://nashol.com/2015051184599/upravlenie-kachestvom-miheeva-e-seroshtanm-v-2012.html

8. Литвинова А.В. "Управление качеством продовольственных товаров: теория, методология, практика, под ред. Н.С. Яшина. - Саратов: Издат. центр СГСЭУ, 2004. 164

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.