Научная статья на тему 'ОЗИҚ-ОВҚAТ ХAВФСИЗЛИГИНИ ТAЪМИНЛAШДA МИЛЛИЙ ГЕНБAНКЛAР ВA ГЕНЕТИК РЕСУРСЛAРНИНГ AҲAМИЯТИ'

ОЗИҚ-ОВҚAТ ХAВФСИЗЛИГИНИ ТAЪМИНЛAШДA МИЛЛИЙ ГЕНБAНКЛAР ВA ГЕНЕТИК РЕСУРСЛAРНИНГ AҲAМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

18
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
генетик ресурслар / биотик ва абиотик омиллар / генбанклар

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Н. С. Рустамов

Ўсимликларнинг генетик ресурслари стратегик ресурс ҳисобланиб, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг мустаҳкам ҳамда ажралмас пойдевори ҳисобланади. Генетик ресурсларни самарали сақлаш, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда асосий мезонлардан биридир. Атроф-муҳит ва иқлим шароитининг кескин ўзгариши, биотик ва абиотик омилларнинг таъсирида генетик хилма-хилликнинг пасайишига ѐки маълум бир популяциянинг биогеоценоз занжиридан чиқиб кетишига олиб келиши мумкин. Мазкур муаммони ҳал этишда генетик банкларнинг ѐки бошқача қилиб айтганда, генофондларнинг аҳамияти ниҳоятда беқиѐсдир

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЗИҚ-ОВҚAТ ХAВФСИЗЛИГИНИ ТAЪМИНЛAШДA МИЛЛИЙ ГЕНБAНКЛAР ВA ГЕНЕТИК РЕСУРСЛAРНИНГ AҲAМИЯТИ»

ОЗЩ-ОВЦАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МИЛЛИЙ ГЕНБАНКЛАР ВA ГЕНЕТИК РЕСУРСЛAРНИНГ АХДМИЯТИ

Н. С. Рустамов

Усимликлар генетик ресурслари илмий тадкикот институти

perfectfuture@bk.ru

Усимликларнинг генетик ресурслари стратегик ресурс хисобланиб, кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг мустахкам хамда ажралмас пойдевори хисобланади. Генетик ресурсларни самарали саклаш, озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда асосий мезонлардан биридир. Атроф-мухит ва иклим шароитининг кескин узгариши, биотик ва абиотик омилларнинг таъсирида генетик хилма-хилликнинг пасайишига ёки маълум бир популяциянинг биогеоценоз занжиридан чикиб кетишига олиб келиши мумкин. Мазкур муаммони хал этишда генетик банкларнинг ёки бошкача килиб айтганда, генофондларнинг ахамияти нихоятда бекиёсдир.

Калит сузлар: генетик ресурслар, биотик ва абиотик омиллар, генбанклар.

Тартибли йулга куйилган генбанклар генетик хилма-хилликни яхши саклайди хамда селекционерлар учун мухим хисобланган бошлангич манба сифатида хизмат кила олади. Генбанкларнинг фаолиятини тугри тартибга солиш хамда генетик хилма-хилликни саклаб колиш максадида, 2013 йилда булиб утган халкаро ФАО ташкилотининг 14 сессиясида умумлаштирилган стандартлар кабул килинган. Мазкур стандартлар катор жараёнларни тартибга солувчи конун ва коидалар тупламидан иборат булиб, усимликларнинг генетик хилма-хиллигини саклаб колиш учун хизмат килади. Ушбу ассамблеяда иштирок этган комиссия аъзоларининг таъкидлашича, мазкур стандартлар универсал ахамиятга эга хисобланиб, бутун дунё микёсида, хилма-хил минтакаларда жойлашган генбанклардаги гермоплазмани саклаш учун умумий тартибларни белгиловчи мезонлардан иборатдир. Тавсия этилаётган стандартлар генбанкларда уругларни саклаш билан чекланиб колмай, балки вегетатив купайтириладиган экин турларини Дала

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

генбанкларида саклаш учун хам амал килади.

April, 2023

Academic Research in Educational Sciences_Volume 4 | Issue 4 | 2023

ISSN:2181-138^^Si0,967^Cite-Fac^

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ишлаб чикилган стандартлар озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш хамда кишлок хужалиги тармогида ишлаб чикаришни жадаллаштириш буйича халкаро келишувни таъминлашда хам мухим инструмент хисобланади. Хрзирги пайтда дунё генбанкларида сакланаётган 5,5 миллиондан (1-расм) орти; намуналар инсоният учун мухим хисобланган ози;-ов;ат экинлари хамда чорвачиликда кенг кулланиладиган ем-хашак усимлик турларидан иборат. Мазкур генофондларда кимматли экин турларининг я;ин утмишда яратилган навларидан ташкари, узок утмишдан бери сакланаётган хамда экиб келинаётган абориген аждодлари хам сакланиб хамда янгиланиб келинмокда.

ФАО томонидан ишлаб чикилган стандартлар генбанклар бошкарувини мувофиклаштириш билан бир вактда турли хил минтакаларда жойлашган махаллий генофондларнинг шароитидан келиб чикиб, оптимал яъни, мазкур генбанкга мос келадиган ечимларни топишда хизмат килади.

«м

SM 4-М :-iM 2М 1М

ом

1393.995 1997 1999 2001 2003 ZOOS 2007 2009 2011 2013 2015 2017 2019 2021

1-расм. Дунё микёсида урта ва узок муддатда сакланадиган усимлик турларнинг

(навларнинг) генбанклардаги микдори

(манба: https://www.fao.org/wiews/data/ex-situ-sdg-251/overview/en/)

April, 2023

392

2-pacM. Mh^^hh reHÖaHKiap (2020 h.)

(MaHÖa: https://www.fao.org/wiews/data/ex-situ-sdg-251/maps/en/)

AyHe 6yÖHHa Kafig этнпгaн 800 gaH opTu; reHÖaHKnapHHHr (2-, 3- Ba 4-pacMnap xaMga 1-, 2- Ba 3-unoBanap) ^aonuATHHH MyBO^HKgamrapum, atHH, hhmhh Ma;cagnap 6unaH umnaö HH;apum ypTacugaru öanaHCHH TypryH ca;narn Ma;caguga, neKnaHraH hhcoh x,aMga MonuflBHH pecypcnapHHHr TaHKucnuru mapoHTHgaH Kenuö hhkhö aManra omupunumu no3HM. KynruHa puBO^naHaeTraH MaMnaKaraap ;aTop MyaMMonapra W3naHHÖ, mynap ;aTopuga y3o; MyggaTga repMonna3MaHH ca;gam hmkohhathhh TatMHHnoBHH HH$pary3HnMaHHHr MaB^yg öynMacnurH eKH Tanaö gapa^acuga ca;namHHHr hmkohhath MaB^yg эмacпнгн MyaMMOCura gyn Kenagunap.

3-pacM. MIiiHTaKaBim (peruoHa^) reHÖaHKiap (2020 h.)

(MaHÖa: https://www.fao.org/wiews/data/ex-situ-sdg-251/maps/en/)

April, 2023

393

ISSN: 2181-1385 ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

^ишлок хужалиги экинларининг генетик ресурсларини саклашнинг мухим эканлиги, факатгина мазкур турлардан самарали фойдаланилгандагина маълум булади. Озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш занжиридаги хар бир бугин (боскич), яъни намуналарни туплаш, тупланган намуналарни in situ саклаш, илмий тадкикотлар хамда селекцияни мунтазам юритиш, фермер ва дехкон хужаликларини уруглик материал билан таъминлаш ва шунинг пировардида истеъмолчини махсулот билан таъминлаш кабилар нихоятда мухим хисобланади.

Генбанклар учун ишлаб чикилган стандартлар кишлок хужалиги ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш учун уруглик материални генбанкларда in vitro (гаплоид шакллар учун хам) шаклида, ёки булмаса Дала (очик шаклда) генбанкларида, ундан ташкари криоконсервация (музлатгичда) шаклида, ва энг кенг таркалган урта ва узок муддатли ex situ усули билан саклаш оркали амалга оширилади. Ушбу санаб утилган саклаш турларининг хозирги кундаги холати хамда узаро микдорий нисбати 5-расмда ифода этилган.

4-расм. Халкаро генбанклар (2020 й.)

(манба: https://www.fao.org/wiews/data/ex-situ-sdg-251/maps/en/)

April, 2023

5-расм. Кишлок хужалиги усимликларининг дала генбанкларида, криобанкларда, урта х,амда узок муддатли генбанкларда, ундан ташкари ДНК ёки in vitro шаклида сакланаётган намуналарининг узаро нисбати

(манба: https://www.fao.org/wiews/data/ex-situ-sdg-251/overview/en/)

Куйида келтирилган 1-жадвалда, ФАО халкаро ташкилотининг 2020 йил холатига кура, китъалар микёсида турли худудларда жойлашган миллий, минтакавий хамда халкаро генбанкларда сакланаётган усимлик турлари, туркумлари хамда турга мансуб булган навлар, ёввойи ва маданий шакллар хамда уларнинг аждодлари буйича жами коллекция хажмининг микдори курсатиб утилган.

1-жадвал

Китъалар буйича миллий, минтакавий х,амда халкаро генбанкларда сакланадиган

намуналар сони (2020 й.)

Минтаца

Коллекция х,ажми Туркум ТУР Ген банклар сони Давлатлар сони

330,249 167 016 1,588 1,063 4,718 9 80S 2,895 60 9S 25 28 о 9

16 7,016 128,236 1 f, If,7 659 4S4 454 1,543 870 879 5 8 8 5 •s 5

16,36 7 18,630 1 1« 4fl 56 4 111 101 17 П19 22 90Q 209 9 91 21

1,135,423 20,335 3,111 383 690 620 17,012 819 9 1 09 19 77 2 7

83,8 7 3 695,881 2,548 823 2,192 13,727 9 817 77 30 83 7 2 1 о

3 35,334 984,019 7S S89 1,712 1 9D 120 2,8 1 7 6,407 344 86 ID 10 25 ■г 3

7 5,5 82 243,946 71 787 344 979 1,212 440 449 10 2 91 21 2 •s 5

7 1,787 499,012 0^ 609 2 7 2 914 1 D1 1 2,260 ^ S80 3,589 30 23 7 8 8

93,6 92 2,029,842 1,0 1 1 6,343 1 OSO 41,872 ■S 9 60 449 1 4S 145 37 1A _

650,234 859,794 917 170 1,059 5,916 866 866 5,260 35,807 ^ S86 64 1 1 'S 10 9 9 A t 12

217,170 302,644 1,336 3,586 5,710 115 125 6

Африка

Шарций Африка Шимолий Африка Жанубий Африка Гарбий А фрика Америка Кариб денгизи Марказий Америка Шимолий Америка Жанубий Америка Осиё

Марказий Осиё Шарций Осиё Жануби-шарций Осиё Жанубий Осиё Гарбий Осиё Европа Шарций Европа Шимолий Европа Жанубий Европа Гарбий Европа

April, 20231

ISSN: 2181-1385

ISI: 0,967 | Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,9 | ASI: 1,3 | SJIF: 5,771 | UIF: 6,1

Океания 287,112 761 3,889 8 3

Австралия ва Янги 285,200 753 3,859 3 2

Зеландия

Меланезия, Микронезия 1,912 9 30 5 1

ва Полинезия

Минтацавий 72,252 455 996 7 -

генбанклар C4TTF in cm Ti l 7

CePaCT ICBA 2,158 14 524 17 66 24 234 1 1 -

NORDGEN SRGB 33,272 11 212 37 434 ¿IS 45 1 i 1 -

Халцарогенбанклар 861,929 21 815 672 1 3,449 7 12 1 -

CIAT CRAKAYT 66,599 210 851 121 14 777 61 1 1 -

CIP ICRAF 18,066 15 157 11 99 264 186 1 1 -

ICRISAT IITA 128,691 36 531 15 17 192 87 1 1 -

ILRI INT 18,641 1 SI 412 1 1 п 1,619 ■soo 599 1 i 1 -

IRRI 132,141 1 625 8 2 39 48 1 1 -

World Vegetable Center 59,954 172 388 1 -

Жами 5,700,826 7,420 54,306 831 114

^ишлок хужалигини юритиш хамда озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш буйича Назорат Комиссияси (ФАО) кошидаги ишчи гурух, уруглар хамда генетик ресурслар буйича стандартларни ишлаб чиккан. Стандартларни ишлаб чикиш давомида ортодоксал уругларни саклаш буйича тегишли тартиб ва мейёрлар янгиланди, Bioversity International ташкилоти билан хамкорликда дала генбанклари учун регламентлар ишлаб чикилди, ундан ташкари намуналарни in vitro хамда криосаклаш буйича тегишли тавсиялар бериб утилган. Ишлаб чикилган стандартлар аввалам бор узок йиллик тажриба асосида олинган билимларга таяниб, илмий-изланишлар пировардида мужассамлашган маълумотларга асосланади. Барча ишлаб чикилган стандартлар дунё буйича хозирда фаолият юритаётган генбанклар учун умумий тавсияномавий характерга эга булиб, генофонд ишини юритишда оптималлаштириш оркали янгиланишни талаб этади. Янги яратилган стандартлар анъанавий саклаш услублари билан бир каторда хозирги кунда оммалашиб бораётган биоинформатика хамда молекуляр биологияга оид билимлардан фойдаланган холда уруглик гермоплазмани ноанъанавий шаклда саклашни хам назарда тутади.

April, 2023

396

ISSN: 2181-1385 ISI: G,967 I Cite-Factor: G,89 I SIS: 1,9 I ASI: 1,3 I SJIF: 5,771 I UIF: 6,1

ХУЛОСА

Шу нарса мухимки, барча учун умумий килиб яратилган генбанк стандартлари аввалом бор тавсияномавий-йурикнома характерига эгадир. Ушбу стандартлар турли хил иклим зоналарида (совук ва иссик иклим зоналари) жойлашган генбанкларда тугридан-тугри кулланилмаслиги, балки оптималлаштирилиш оркали мувофиклаштиришдан сунг кулланилса максадга мувофик булади. Шу сабабли яратилган стандартларни бошка маълумотлар манбаси билан хамкорликда куллаш, айникса аник бир экин турини саклаш буйича мавжуд булган манбалар билан солиштириш оркали куллаш якунда юкорирок натижага эришиш имкониятини яратади. Ушбу айтиб утилган сузлар айникса рекальцитрат уругли экин турлари, вегетатив йул билан купаядиган усимликлар, турли хил яшаш шаклига эга ут усимликлар, бута ва чала буталар, дарахтлар ва лианалар, турли хил вегетация даврига (бир, икки ва куп йиллик) эга булган усимликлар уругларини саклашда аник бир турдаги стандарт мавжуд эмаслигидан далолат беради.

REFERENCES

1. Bioversity International. 2013. Crop descriptor lists (available at: http : //www.bioversityinternational. org/index.php?id= 168).

2. Engelmann, F., ed. 1999. Management of field and in vitro germplasm collections. Proceedings of a Consultation Meeting, 15-20 January 1996. Cali, Colombia, CIAT, and Rome, IPGRI.

3. Engels, J.M.M. & Visser, L., eds. 2003. A guide to effective management of germplasm collections. Handbooks for Genebanks No. 6. Rome, IPGRI.

4. ENSCONET (European Native Seed Conservation Network). 2009. Seed collecting manual for wild species (available at: http://ensconet.maich.gr/).

April, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.