Научная статья на тему 'Озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш бўйича хорижий мамлакатлар тажрибаси ва улардан ўзбекистонда фойдаланиш йўллари'

Озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш бўйича хорижий мамлакатлар тажрибаси ва улардан ўзбекистонда фойдаланиш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
873
195
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
хавфсизлик / иқтисодий хавфсизлик / озиқ­овқат хавфсизлиги / қишлоқ хўжалиги / озиқ­овқат ёрдами дастури / эко­корхона. / security / economic security / food security / farming / food security providing program / eco enterprises.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Саидахмедова Нодира Илхомовна

Мақолада озиқ­овқат хавфсизлигини таъминлаш борасидаги айрим хорижий мамлакатлар таж­ рибаси ўрганилган ва улардан Ўзбекистонда фойдаланиш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERNATIONAL EXPERIENCE OF FOOD SECURITY ENSURING AND WAYS OF THAT IMPLEMENTATION IN UZBEKISTAN

There is considered in the article international experience of the food security issues on the example of some countries and the opportunities of their experience application in Uzbekistan were studied and proposed there.

Текст научной работы на тему «Озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш бўйича хорижий мамлакатлар тажрибаси ва улардан ўзбекистонда фойдаланиш йўллари»

Саидахмедова Нодира Илхомовна,

Жиззах политехника институти, иктисод фанлари номзоди, доцент

ОЗИК-ОВК.АТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ БУЙИЧА ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИ ВА УЛАРДАН УЗБЕКИСТОНДА ФОЙДАЛАНИШ ЙУЛЛАРИ

УДК 330.4 ББК 65.30, 65.32

САИДАХМЕДОВА Н.И. ОЗИЦ-ОВЦАТХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ БУЙИЧА ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАР ТАЖРИБАСИ ВА УЛАРДАН УЗБЕКИСТОНДА ФОЙДАЛАНИШ ЙУЛЛАРИ

Маколада озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш борасидаги айрим хорижий мамлакатлар таж-рибаси урганилган ва улардан Узбекистонда фойдаланиш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч тушунчалар: хавфсизлик, иктисодий хавфсизлик, озик-овкат хавфсизлиги, кишлок хужалиги, озик-овкат ёрдами дастури, эко-корхона.

САИДАХМЕДОВА Н.И. ОПЫТ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ПО ОБЕСПЕЧЕНИЮ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ И ПУТИ ИХ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье изучен опыт некоторых зарубежных стран по обеспечению продовольственной безопасности и даны предложения и рекомендации по их использованию в Узбекистане.

Ключевые слова: безопасность, экономическая безопасность, продовольственная безопасность, сельское хозяйство, программы по продовольственной помощи, эко предприятия.

SAIDAKHMEDOVA N.I. INTERNATIONAL EXPERIENCE OF FOOD SECURITY ENSURING AND WAYS OF THAT IMPLEMENTATION IN UZBEKISTAN

There is considered in the article international experience of the food security issues on the example of some countries and the opportunities of their experience application in Uzbekistan were studied and proposed there.

Keywords: security, economic security, food security, farming, food security providing program, eco enterprises.

Кириш

Тадкикот мавзусининг долзарблиги. Ер

юзида иклим узгариши натижасида юз бераёт-ган табиий офатлар, ерларни суFориш учун сув танкислиги, курFокчилик каби вазиятлар озик-овкат мах,сулотлари етиштиришни кийинлаш-тирмокда. Окибатда дунё озик-овкат бозор-ларида нарх-наво кутарилиб бормокда. Шунингдек, 2008 йилда бошланиб, х,амон давом этаётган жах,он молиявий-иктисодий инкирози мазкур муаммонинг кескин тус оли-шига сабаб булмокда. Жах,оннинг 54 мамла-катида оилалар моддий ах,воли даражасининг пасайиши кузатилгани, 20 дан зиёд давлат ах,олисининг асосий кисми очликдан кийна-лаётгани, 12 та мамлакатда ах,олининг уртача умр куриши кискаргани, сунгги йилларда дунё ах,олисининг 840 миллиондан ортити очликдан азият чекаётганлиги бунинг яккол далилидир1. Шунинг учун х,ам бутун дунёда озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш масалаларига жуда катта ах,амият берилади.

Мустакилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб озик-овкат хавфсизлиги масалалари Узбекистоннинг ижтимоий-иктисодий сиёса-тида марказий уринлардан бирида туради. Эндиликда ах,оли турмуш фаровонлиги ва сифатини янада ошириш, ах,олини озик-овкат билан тулаконли таъминлаш масалалари озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш муаммоси билан чамбарчас боFликдир. Бу борада Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев «Кишлок хужалигидаги ислох,от-лардан максад - ик,тисодий фойда куриш билан бирга, озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, халк фаровонлигини оширишдан иборатдир. Буни х,еч качон эсимиздан чикармаслигимиз зарур. Вазирлар Мах,камаси икки ой муд-датда «2019-2024 йилларда мамлакатда озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш мил-лий дастури»ни кабул килиши керак»2, деб таъкидлаган. Шу боисдан, Узбекистонда озик-овкат дастурини амалга ошириш ва хавфсиз-ликни таъминлашда ривожланган ва ривож-ланаётган хорижий мамлакатларнинг бу борада

1 Жонихонов М., Рах,монов С. Озик-овкат дастури: мамлакат тараккиёти, иктисодиёт баркарорлиги ва фаровонликнинг мустах,кам асоси. // «Халк сузи» газе-таси, 2014 йил 7 июнь.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат

Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси. // «Халк сузи» газетаси, 2018 йил 29 декабрь.

туплаган тажрибаларини урганиш х,амда улар-дан мамлакатимизнинг узига хос хусусиятла-рини х,исобга олган х,олда фойдаланиш зару-рати мазкур тадкикот мавзусининг долзарбли-гини белгилаб берди.

Тадкикот максади хорижий мамлакатларнинг озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш борасидаги тажрибаларини урганиш асосида улардан Узбекистонда фойдаланиш юзасидан илмий асосланган таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.

Тадкикот методлари. Тадкикот жараёнида илмий абстракция, анализ ва синтез, илмий ва статистик тах,лил, таккослаш, эксперт бах,олаш методларидан фойдаланиш кузда тутилган.

Тадкикотнинг асосий натижалари куйидагилардан иборат:

- озик-овкат мах,сулотларини ишлаб чикариш ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш борасидаги АКШ, Канада, Европа Иттифоки, Япония каби ривожланган мамла-катларда амалга оширилган чора-тадбирлар х,амда бу борада эришилган натижалар киёсий жих,атдан тах,лил килинган х,амда уларнинг тажрибаларидан Узбекистонда фойдаланиш буйича муаллиф таклифлари ишлаб чикилган;

- озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш борасида катта муваффакият козонган Хитой Халк Республикаси тажрибаси урганилиб, ундан Узбекистонда фойдаланиш юзасидан таклифлар асосланган.

Узбекистонда озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда катта муваффакиятга эришган ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар тажрибасини урганиш х,амда улардан мамла-катимизда фойдаланиш мух,им ах,амиятга эга. Бу борада айникса АКШнинг озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш механизми ва тажрибаси диккатга сазовардир. АКШда 2015 йилда кишлок хужалиги мах,сулотлари ялпи мах,сулоти 197 миллиард долларни, ЯИМдаги улуш эса 1,1%ни ташкил этган. Бинобарин, мамлакат иктисодиётида банд булган 157 миллион киши-дан атиги 1,01 миллион нафаригина (умумий банд булган ах,олининг 0,7%) кишлок хужа-лигида банддир3

АКШда озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш максадида кишлок хужалигини ривожлан-

3 Сельское хозяйство (мировой рынок). / Tson & Partners Consulting // http://www.tadviser.ru/index.php маълумотлари.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

тиришни куллаб-кувватлаш уЧун катта мик-дорда трансфертлар ажратилади. Jчson & Раг^еге Consulting тахлилларига кура, кишлок хужалигини куллаб-кувватлашга йуналтирилган маблатлар хажми кейинги йилларда 2000 йилга нисбатан бирмунча камайганига карамасдан, 2014 йилдан бошлаб яна усиш тенденциясига эга булди. АКШ ва Европа Иттифокида кишлок хужалигига йуналтирилаётган инвестициялар хажми Россиядагига нисбатан 6-8 баробардан купдир.

АКШда кишлок хужалиги ер майдонлари умумий территориясининг 44,32%ини, Герма-нияда 47,91%ини, Хитойда 54,81%ини, Хиндис-тонда 60,64%ини ташкил этгани холда Россияда 13,24%ни ташкил этади. Кишлок хужалиги ер майдонларининг кискариб бориши дунёнинг куплаб мамлакатларида кузатилмокда. 2013 йилда 2000 йилга нисбатан кишлок хужалиги ер майдонлари Хиндистонда 0,38%га ва Россияда 0,16%га кискаргани холда, АКШда 2,16%га кискарди1. Узбекистонда бу курсаткич 57,1%ни ташкил этади. Аммо сугориладиган кишлок хужалиги ерлари мамлакат умумий худудининг 8,3%ини, умумий кишлок хужалиги ер майдонларининг 14,6%ини ташкил этади. 2016 йилда 1991 йилга нисбатан кишлок хужалиги умумий ер майдонлари 9%га, сугориладиган ер майдонлари эса 3%га кискарди2.

Кишлок хужалиги ер майдонларининг кискариб бориши озик-овкат хавфсизлигини таъ-минлаш масаласини долзарб килиб куйди. Шунинг учун АКШда «Озик-овкат хавфсизлиги туFрисида»ги конун кабул килинган. Унга биноан кишлок хужалиги иктисодиётнинг стра-тегик мухим тармоги деб белгиланди. Мазкур конунда тупрок эррозиясига карши курашиш-нинг аник дастури тавсия этилган. Бунинг нати-жасида кишлок хужалиги ерларида тупрок катламини химоялаш технологиялари асосида ишлов бериш кенгайиб бормокда.

Кейинги вактларда АКШда кишлок хужа-лигида йирик ишлаб чикаришни ривожланти-

1 Сельское хозяйство (мировой Рынок). / ^оп & Раг^еге Consulting // http://www.tadviser.ru/index.php маълумотлари.

2 Узбекистон Республикаси Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат кумитаси

маълумотлари; Узбекистон Республикаси ер ресурс-ларининг холати тутрисида миллий хисобот. - Т., 2017. -17-б;

риш ва мустахкамлашни давлат томонидан куллаб-кувватлашга катта эътибор берилмокда. Оилавий фермер хужаликларини субсидиялаш жамиятда ижтимоий баркарорликни саклаш максадида амалга оширилади. Бунинг оки-батида йирик мол фермаларининг уртача ер майдонлари 200 гектарга якинни, йирик усимчилик фермер хужаликлариники эса бир неча минг гектарни ташкил этмокда. Умумий кишлок хужалиги ташкилотларининг атиги 8%ини ташкил этувчи йирик хужаликлари хисобига кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришнинг 65%и туFри келмокда3.

АКШда кишлок хужалигининг экспортга йуналтирилганлигини жадал ривожлантириш, бунинг учун кишлок хужалиги махсулотларини экспорт килишни хамда кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарувчиларини субси-диялаштириш тадбирлари амалга оширилмокда. Экспортга йуналтирилган аграр-озик-овкат хавфсизлиги сиёсатининг амалга оширилиши натижасида АКШ ички ишлаб чикариш хисобига озик-овкатга булган эхтиёжини коплаш билан бирга, дунёда уни экспорт килишда етакчиликни кулга киритган.

АКШда озик-овкат хавфсизлигини таъмин-лаш максадида кам таъминланган ахолини, болалар, пенсионерларни озик-овкатлар билан таъминлашга каратилган ижтимоий дастурлар хамда окилона рационал овкатланиш ва соFлом хаёт тарзи дастурлари амалга оширилади. Мамлакатда хар йили 35-40 миллиард доллар маблаF ахолига озик-овкат ёрдами дастурларини амалга оширишга йуналтирилади (1-жадвал).

Озик-овкат ёрдами дастурлари жахон молиявий-иктисодий инкирози шароитида катта ахамият касб этди. 2009 йил март ойида озик-овкат талонларидан 33,1 миллион киши фойдаланди. Бу уша йили февраль ойига нисбатан 600 минг кишига купрокдир. Июнь ойи бошларига келиб хар туккизинчи америкалик озик-овкат талонлари асосида махсулот олишга эришди. Уртача бир ойда хар бир озик-овкат талонлари дастури иштирокчисига 114 доллар тугри келди. АКШ Конгресси томонидан дастур-ларни молиялаштириш учун 2009 йилда

3 Ускова Т.В. Продовольственная безопасность региона. // Ы^: //есоп. wikireading. ги/4505

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

1-жадвал. АКШда озик-овкат дастурлари1.

Дастур Тавсифи Шаклланиш принциплари

Кушимча озик-овкат ёрдами дастури Барча федерал озик-овкат дастурлари умумий бюджетининг 72%и, 68,3 миллиард доллар йуналтирилади Озик-овкат ёрдами пластик карталари номли дебетларига маблаF йуллаш. Туловларни автоматик х,исобга олишнинг ихтисослашган тизими

Текин ва имтиёзли мактаб нонушталари, тушликлари дастури 13,7 миллиард долл., 43 миллион болалар камраб олинган Молиялаштириш мактаб нонушта ва тушликларига озик-овкатлар хариди учун туFридан-туFри пулли субсидиялар бериш оркали амалга оширилади

Хомиладор ва 5 ёшгача болалари бор булган аёллар учун кушимча овкатланиш дастурлари 6,7 миллиард доллар, 9 миллион болалар камраб олинган Молиялаштириш федерал грантлар шаклида амалга оширилади

54 миллиард, 2010 йилда 60 миллиард доллар маблаF ажратилди2.

Канаданинг озик-овкат хавфсизлигини таъ-минлаш борасидаги тажрибаси х,ам диккатга сазовордир. 2016 йилги дунё мамлакатлари-нинг озик-овкат хавфсизлиги рейтингида Канада 7-поFонани эгаллаган. 1998 йилда «Канаданинг озик-овкат хавфсизлиги буйича х,аракатлар режаси» ишлаб чикилиб, амалга оширилиб келинмокда. Мазкур режа озик-овкат таъминотининг усиши ах,оли турмуш даражасини оширишнинг мух,им омили, деган Fояга асосланган. Бу режага мувофик, х,укумат идоралари ва жамоат ташкилотларининг озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш борасида жах,он х,амжамиятининг фаолиятида иштирок этишининг аник чора-тадбирлари белгилан-ган3.

Канадада озик-овкат хавфсизлигини таъ-минлашнинг долзарблиги шу билан изох,ла-надики, унинг ах,олисининг 10%и (3 миллион-дан ортик киши) паст даражада даромад олади. Шунингдек, х,ар унинчи 6 ёшгача боласи бор оилалар етарли даражада озик-овкат билан таъминланмаган. Оилалар умумий сонининг 8% га якини, яъни 800 мингта оила озик-овкат хавфсизлиги даражасидан паст даражада яшайди. Ах,олининг 2/3 кисми вазн буйича муаммоларга эга. Мамлакатнинг туб ерли

1 Ускова Т.В. Продовольственная безопасность региона. // Ы^: //есоп. wikireading. ги/4505

2 Уша манба.

3 Строков С.Н. Механизмы обеспечения внутренной продовольственной безопасности Канады. // Никоновские чтения, 2014, №19. -С. 331-332.

ах,олисининг катта кисми узок бориш кийин булган х,удудларда яшайди х,амда соFлом ва киммат булмаган озик-овкат мах,сулотларини олиш имкониятига эга эмас4. Шунинг учун Канада давлат сиёсатининг устувор йуналиш-ларидан бири мамлакатнинг шимолидаги ва Арктика х,удудларида яшовчи ах,олини озик-овкат билан таъминлашни куллаб-кувватлаш-дан иборат. 2007 йилда х,укумат «Канаданинг шимолий стратегияси» номли беш йиллик дастур кабул килиб амалга оширган. Мазкур дастур асосида узок ах,оли пунктларида яшовчи кишиларга озик-овкат буюртмалари учун давлат субсидиялари берилган. Мазкур имтиёздан мамлакатнинг Юкон, Шимолий^арбий ва Нунавит вилоятлари х,амда мамлакатнинг шимолий кисмидаги бошка ах,оли пунктларида яшовчи ах,оли фойдаланади5.

Канадада кам таъминланган ах,оли кат-ламларини ижтимоий х,имоя килиш максадида ойига 900 доллардан кам даромад олувчи кишилар соликлардан озод килинган6. Бу билан уларнинг озик-овкат билан таъминланишла-рига имкон яратилади. Канада халкаро ва гуманитар ёрдамнинг фаол иштирокчиси х,исоб-ланади. Халкаро ёрдам пакети федерал бюд-

4 Продовольственная и сельскохозяйственная организация ООН (ФАО): официальный сайт. Режим доступа: http://www. fao.org (дата обращение: 28.10. 2018).

5 Строков С.Н. Механизмы обеспечения внутренней продовольственной безопасности Канады. // Никоновские чтения, 2014, №19. -С.331-332.

6 Абзалбек М.С. Мировой опыт обеспечения продовольственной безопасности и его использования в Казахстане. // Московский экономический журнал, 2017, №1. -С.106.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

жетдан бериладиган ёрдамни режалаштириш ва бошкариш дастаги хисобланади. Канаданинг камбаFал ва ривожланаётган мамлакатларга бераётган халкаро ёрдами хажми хозирги даврда йилига 5 миллиард долларни ташкил этмокда1.

Европа Иттифоки мамлакатларининг аграр сиёсатининг бош максади ички озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш хисобланади. Бу сиёсат утган асрнинг урталаридан бошланган эди. 1950-йиллардан 1970-йилларнинг урта-ларигача булган даврда Fарбий Европа мам-лакатларида узини узи озик-овкат билан таъминлаш максадида кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига техника харид килиш, курилиш ва кайта жих,озлашга тугридан-тугри субсидиялаш амалга оширилган. Бу сиёсат натижасида озик-овкат билан тулик таъмин-ланишга эришилди.

Хозирги даврда аграр сиёсат хавфсизлик тизимини такомиллаштириш ва келгусида вужудга келиши мумкин булган тахдидларни бартараф этишга йуналтирилгандир. Европа Иттифокининг купгина мамлакатларида, шу жумладан, унинг етакчиларидан бири булган Германияда озик-овкат хавфсизлигини таъ-минлашда асосан истеъмолчилар хукукларини химоя килиш, озик-овкат махсулотларининг экологик хавфсизлигини таъминлаш, ташки табиий мухитни асраш мухим вазифалар хисобланади. Шу боисдан, Германияда конун-чилик доирасида озик-овкат хукукини таъмин-лашнинг куйидаги уч максади белгиланган:

- кишиларнинг саломатлигини химоя килиш (яъни хавфсиз озик-овкат мах,сулотлари соти-лишини таъминлаш);

- истеъмолчиларни алдовлардан химоя килиш;

- жамоатчиликннг хабардорлигини таъминлаш2.

Германияда озик-овкат конунчилиги 200 дан ортик карорлар, конунларни уз ичига олади. Уларнинг барчаси юкорида келтирилган максадларга эришишга йуналтирилгандир.

1 Продовольственная и сельскохозяйственная организация ООН (ФАО): официальный сайт. Режим доступа: http://www.fao.org (дата обращение: 28.10. 2018).

2 Крылатых Э.Н., Мазлова В.З., Межонова Н.В. Национальная экономика: обеспечение продовольственной безопасности в условиях интеграции. Монография. -

М.: НИЦ «ИНФРА-М», 2016. -С.52.

Айтиш лозимки, Европа Иттифоки мамлакатларида экологик соф махсулотлар ишлаб чикаришга катта ахамият берилмокда. Шунинг учун экологик соф махсулотлар ишлаб чикарувчи эко-корхоналар сони йилдан-йилга купайиб бормокда. Жумладан, Германияда 1995-2014 йилларда эко-корхоналар сони 6,6 мингтадан 23 мингтага, уларнинг экин майдон-лари хажми 310 минг гектардан 1 миллион гектарга усди3. Германияда анъанавий ишлаб чикариш усулидан органик усулга утиш дав-рида эко-корхоналар махсус мукофот (субсидия) оладилар. Бу мукофот микдори федерал ерлар буйича фаркланади. Янги ишлаб чикариш усулига аввалрок утиб, уни кейинчалик хам саклаб колган ишлаб чикарувчилар хам мукофотланадилар.

Европа Иттифоки мамлакатларида, шу жумладан, Германияда озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, истеъмолчилар хукук ва эркинлик-ларини химоя килиш, ахоли саломатлиги ва атроф-мухитни саклаш буйича давлат хамда жамоат ташкилотлари уртасида ижтимоий шерикликка асосланган хамкорлик шакллан-ган.

Японияда озик-овкат хавфсизлиги муам-моси жахон иктисодиётида 1974 йилда хом ашё ва энергия ташувчилар нархларининг тез кутарилиши билан боFлик равишда содир булган инкироздан кейин долзарб ахамият касб этди. Мамлакатнинг озик-овкат билан узини узи таъминлаш даражасининг 1960 йил-даги 93%дан 1975 йилда 79%га камайиши хамда бошка давлатлар ва халкаро ташкилот-лар (ГАТТ)нинг озик-овкат бозорларини эркин-лаштириш туFрисидаги талабларининг куча-йиши натижасида кабул килинган «1980-йилларга аграр сиёсатнинг асосий курси» номли хужжатга озик-овкат хавфсизлиги тушунчаси биринчи марта киритилган. Япония ГАТТга 1955 йилда аъзо булганидан кейин иктисодиётини бирмунча эркинлаштирди ва ташкаридан келадиган импорт товарлар учун ички бозорлари очиклигини аста-секин таъ-минлади. Аммо мамлакат иктисодиётининг айрим тармокларини халкаро ракобат кураш-

3 Терёшкина А.В. Зарубежный опыт обеспечения продовольственной безопасности. // http://nauka-rastudient.ru/27/3252

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

ларидан тариф ва нотариф тусиклар ёрдамида химояланганлигини саклаб колган1.

Япония гуруч, мевалар, сабзавот, денгиз махсулотлари билан узини узи етарли дара-жада таъминлайди. Аммо маккажухори, дон, дуккакли экинлар махсулотлари импортига кучли боFликдир. Кейинги йилларда гуруч истеъмоли камайиб, унинг урнига импорт товарларини истеъмол килиш ортиб бормокда. Хозирги вактда Японияга товарларни экспорт килувчи асосий хамкори АКШ хисобланади. АКШ Японияга катта хажмда кишлок хужалиги махсулотларини экспорт килади. Эндиликда импортдаги АКШнинг етакчилик ролини камай-тириш учун бошка мамлакатлар билан озик-овкат махсулотларини етказиб бериш буйича узок-муддатли шартномалар тузишга интил-мокда.

Мамлакатда асосий турдаги озик-овкат мах-сулотлари билан узини узи таъминлашга эри-шиш максадида кишлок хужалигида унумдор-ликни ошириш сиёсати амалга оширилмокда. Унга кура озик-овкат билан ички ресурслар хисобига кафолатли таъминлаш учун фавку-лодда вазиятларда гуруч, буFдой, арпа ва бошка дон махсулотлари, картошка ва бошка махсулотлар ишлаб чикаришни тез ва етарли даражада ошириб боришни таъминлашга кодир булган кишлок хужалиги салохиятини (ишчи кучи, кишлок хужалиги экинлари уруFлари, ишлов бериладиган ер майдонла-рини) шакллантириш вазифаси белгиланган. Шунингдек, озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш учун экстремал вазиятларда (хосил олин-маган, бошка мамлакатлардан озик-овкат махсулотлари етказиб берилиши тухтаб колган ва х,.к.), озик-овкат захираларини вужудга кел-тириш, озик-овкат билан узини узи мустакил таъминлаш даражасини ошириш, хужаликларни мустахкамлаш йули билан махсулотлар тан-нархини пасайтириш, кишлок хужалиги махсулотлари нархларини урта ва узок муд-датли истикболда Тарбий Европа мамлакат-

1 Иванов О. Государственное регулирование импорта в Японии. // Япония сегодня, 2000, №25; Экономическая безопасность: учеб. Пособие для студентов вузов, обучающихся по специальностям экономики и управления. / [В.А. Богомолов и др.]; под ред. В.А.Богомолова.-2-изд., перераб. и доп. - М.: «Юнити-ДАНА», 2009. -С.122-123.

лари даражасигача пасайтириш вазифалари х,ам куйилган.

«Мамлакатни озик-овкат билан таъминлаш сиёсати» деб номланган х,укумат х,ужжатида озик-овкат хавфсизлигининг куйидаги асосий максадлари белгиланган:

1) ма^сулот ишлаб чикаришни ошириш, Японияда мавжуд ресурслардан самарали фой-даланиш оркали озик-овкат билан узини узи таъминлаш даражасини саклаб бориш;

2) экспортер мамлакатлар билан икки томонлама шартномалар тузиш, озик-овкат етказиб беришнинг баркарорлигини кафолат-лаш;

3) кризисли вазиятларнинг олдини олиш учун энг мух,им турдаги кишлок хужалиги мах,-сулотлари захираларини вужудга келтириш;

4) импорт манбаларини диверсификация килиш учун ривожланаётган мамлакатларнинг кишлок хужалигига бериладиган ёрдамни кен-гайтириш2.

Умуман, Япониянинг давлат озик-овкат хавфсизлиги сохасидаги сиёсати импортга йуналтирилган булиб, биринчи навбатда озик-овкат етказиб берувчилар бозорини кенгай-тириш ва асосий импортёрларнинг импортнинг умумий хажмидаги улушини камайтиришга йуналтирилгандир.

Хитой Халк Республикаси Дэн Сяо Пин рахбарлигида амалга оширган ислохотлар натижасида дунё экин майдонларининг 7%ига эга булган холда дунё ахолисининг 22%ини ташкил этувчи ахолисини озик-овкат билан таъминлаб, бу борада хавфсизликка эришган. Хитойнинг бу тажрибаси куплаб мамлакатлар, шу жумладан, Узбекистон учун хам катта ахамиятга эга. Хитой 1995 йилдан бошлаб иктисодий ва ижтимоий ривожланишда жадал юкори усиш суръатларини таъминлашга, киска давр ичида дон махсулотлари, шу жумладан, буFдой ишлаб чикариш буйича жахонда етакчи мамлакатга айланиб, ахоли истеъмолининг юкори даражага кутарилишига эришган. Маккажухори етиштириш хажмини XX асрнинг охирига келиб 1980 йилга нисбатан 2 мартага

2 Экономическая безопасность: учеб. пособие для студентов вузов, обучающихся по специальностям экономики и управления. / [В.А. Богомолов и др.]; под ред. В.А.Богомолова. 2-изд., перераб. и доп. - М.: «Юнити-ДАНА», 2009. -С.123-124.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 3(123)

ошиpиб, АКШдaн кeйин 2^ин^ чик,ди. Хитой бyFдой eтиштиpиш бyйичa дyнëдa 1-ypиндa, yндaн кeйинги ypиндa Евpопa Иттифок,и мaм-лaкaтлapи тypaди. Гypyч eтиштиpиш бyйичa х^м 1^инни эгaллaгaн. БУ боpaдa Xиндиcтон дyнëдa 2-ypиндa тypaди. Ушбу тypдaги мax1-cyлотлap бyйичa мaмлaкaт ax1олиcининг у^б боpyвчи иcтeъмолини кондиpишгa эpишиб, жax1он бозоpлapигa х^м кaттa микдоpдa эк^ поpт килмо^.

XXРдa озик-ов^т билaн УЗИНИ УЗИ юкоpи дapaжaдa тaъминлaш cиëcaти aмaлгa ошиpиб ^лиимо^. Дон мax1еyлотлapи ишлaб чик^ит вa ax1оли иcтeъмолини кондиpиш мaкcaдидa куп йиллap мобaйнидa ишлaб чикapyвчилap жax1он бозоpлapи нapxлapидaн юк^и бyлгaн х^ид нapxлapини к1yллaб кeлгaн. 1999 йилдaн бошлaб эca xapид нapxлapи пacaйтиpилиб, cифaт cтaндapтлapи жоpий этилгaн. Maмлaкaт ик1тиcодиëтининг pивожлaниши, ax1олининг озик^овк^т мax1cyлотлapи билaн тaъминлaни-шидa дaвлaтнинг тapтибгa ^лиш pоли мух,им ax1aмиятгa эгa булди. Дacтлaб иктиcодиëтни дaвлaт томонидaн тapтибгa cолиш юкоpи иктиcодий ycишни, шунин^к, бугдой, гypyч. мaккaжyxоpи, cоя вa бошкa кишлок xyжaлиги озик-овкaт мax1cyлотлapи ишлaб чикapиш x1aжмлapи вa у^ш cypъaтлapини тaъминлaш мaкcaдидaги чоpa-тaдбиpлap aмaлгa оши-pилди. Кишлок xyжaлиги ишлaб чикapишидa кeнг кyлaмдa илFоp aгpотexнологиялap жоpий этилди. Бyндa pивожлaнгaн мaмлaкaтлapнинг илмий ютyклapидaн вa мax1aллий олимлapнинг тaдкикот ишлapидaн caмapaли фойдaлaнилди. Maмлaкaтдa aгpap фaн вa ишлaб чикapишгa илмий тexникa тapaк1к1иëти ютyк1лapини жоpий этишни дaвлaт томонидaн молиялaштиpиш у^б боpди1.

Xитойдa иктиcодиëтни pивожлaнтиpиш билaн биp кaтоpдa тaълим вa cоFликни ca^ лaшгa aйникca колок кишлок тyмaнлapидa жyдa кaттa микдоpдa мaблaFлap capфлaнди. Бунинг нaтижacидa билим дapaжacи ошгaн, cоFлиFи мycтax1кaмлaшгaн кишлок ax1олиcи кишлок xyжaлигини pивожлaнтиpишдa кaттa ютyклapгa эpишди. Шyнингдeк, дон мax1cy-лотлapи ишлaб чик1apишдa тaклиф вa тaлaбни

1 Уcковa T.B. Пpодовольcтвeннaя бeзопacноcть peгионa. || https: ||econ. wikireading. ru |4505

мyвозaнaтгa кeлтиpиш мaкcaдидaн кeлиб чик,иб, LUapi<^ дeнгиз буйи x1yдyдлapи, йиpик вa Уpтa шax1apлap aтpофидaги тyмaнлapдa юк^и кушил^н к1иймaтли тexник экинлap вa экcпоpтгa йyнaлтиpилгaн кишлок xyжaлиги мax1cyлотлapини ишлaб чикapиш; мaмлaкaт-нинг мapкaзий киcмидaги x1yдyдлapдa юкоpи cифaтли озик^овк^т вa озук^боп мax1cyлотлap ишлaб чикapишгa ycтyвоpлик бepиш; Fapбий x1yдyдлapдa aввaл x1aйдaлaдигaн epлap вa яйловлapдa Уpмонлapни тиклaш вaзифaлapини aмaлгa ошиpишгa киpишдилap.

Maмлaкaтдa дон экинлapи экилaдигaн epлapнинг acоcий к^ми, шу жyмлaдaн, бугдой экин мaйдонлapининг 70%и cyFоpилaдигaн epлapни тaшкил этap эди. Keйинги йиллapдa epлapни cyFоpиш, кимëвий ишлов бepиш xapa-жaтлapининг ошиб кeтиши нaтижacидa озик-овк^т мax1еyлотлapининг тaннapxи х^м ïes уеди. Max1cyлотлap тaннapxи йилигa Уpтaчa 10%дaн ошиб боpди. СyFоpилaдигaн экин мaйдонлa-pининг ошиб боpиши, иклим yзгapишлapи вa aйpим x1yдyдлapдa к1ypFок1чиликлapнинг cодиp булиши cyFоpиш мyaммоcини кeлтиpиб чикapди. Шунинг учун 1999 йилдaн бошлaб мaмлaкaтдa, шу жyмлaдaн, кypFокчилик юз бepгaн x1yдyдлapдa cyвни тeжaш бyйичa мaxcyc дacтypлap aмaлгa ошиpилмокдa.

Xозиpги дaвpдa Xитой xоpиждaн 7% aтpо-фидa озик-овкaт мax1cyлотлapини импоpт килaди. Агap, бу кypcaткични бошкa мaмлa-кaтлap билaн тaк1к1оcлacaк, 2015 йилдa АКШ вa Xиндиcтондa y 6% ни тaшкил этгaн. China Daily мaълyмотлapигa кypa, биpгинa 2014 йилдa Xитой 122 миллиapд доллapлик озик^овк^т вa кишлок xyжaлик мax1cyлотлapини импоpт килгaн. Сох^ мyтaxacиccлapининг пpогнозлa-pигa ^pa, 2020 йилгa кeлиб, Xитой уз импоp-тининг ycиш cypъaтлapини йилигa 7-8%дa cai^a^ x1олдa, дyнëнинг энг йиpик ози^-ов^т мax1cyлотлapи импоpтëpигa aйлaнишни мyлжaллaмокдa. Ундaн тaшкapи, Xитой бугун дон мax1cyлотлapининг йиpик иcтeъмолчиcи

И^ИМД ВД MОЛИЯ I ЭKОHОMИKA И ФИHДHCЫ 2019, 3(123)

хамдир. 2020-йилларга келиб, Хитойни дон махсулотлари истеъмолига булган эхтиёжи 700 миллион тоннага етади ва ундан 100 миллион тоннаси импорт килиниши мулжаллан-мокда1.

Хулоса ва таклифлар

Узбекистон Республикасида кишлок хужа-лиги озик-овкат махсулотларини ишлаб чика-риш хажмларини янада купайтириш ва усиш суръатларини жадаллаштириш, юксак ишлаб чикариш самарадорлигига эришишда хорижий мамлакатларнинг куйидаги тажрибаларини жорий этиш максадга мувофикдир:

- АКШнинг кишлок хужалиги йирик ишлаб чикаришни, оилавий фермер хужаликларини ривожлантириш ва мустахкамлаш учун субси-диялаш тажрибасидан мамлакатимизда кишлок хужалиги кластерлари, агросаноат корпора-цияларини ташкил этиш, куп тармокли фермер хужаликлари, дехкон хужаликлари ва томорка ер эгаларини давлат томонидан куллаб-кувват-лашни жорий килиш лозим;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- АК,Шда озик-овкат хавфсизлигини таъ-минлаш максадида кам таъминланган ахоли, болалар, пенсионерларни озик-овкатлар билан таъминлашга каратилган ижтимоий дастурлар хамда окилона рационал овкатланиш ва соF-лом хаёт тарзи дастурлари тажрибасидан келиб чикиб, мамлакатимизда хам шунга ухшаш кам таъминланган ахолини озик-овкат билан таъ-минлаш буйича ижтимоий дастурлар тузиш максадга мувофикдир. Айникса, ХХ асрнинг 90-йилларининг бошларида амалда булган янги тугилган чакалокларни 3 ёшга етгунла-рига кадар сут махсулотлари билан бепул таъ-минлаш тадбирларини тиклаш максадга мувофикдир;

- Канаданинг мамлакатнинг шимолида ва Арктика худудларида яшовчи ахолини озик-овкат билан таъминлашни куллаб-кувватлаш борасидаги тажрибасини республикамизнинг узок, бориш кийин булган худудларидаги ахо-

1 Садибекова Б.Д. Хорижий мамлакатларда озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш сохасидаги сиёсатининг хусусиятлари (Хитой Халк Республикаси мисолида). // «Узбекистонда озик-овкат хавфсизлигини таъмин-лашнинг назарий асослари ва устувор йуналишлари» Республика илмий-амалий анжумани илмий маколалар ва маърузалар туплами. (2016 йил 15 декабрь) - Т.: ТДИУ, 2016. -24-25-бе.

лини озик-овкат билан баркарор таъминлашда куллаш мумкин;

- Германияда анъанавий ишлаб чикариш усулидан органик усулга утиш даврида эко-корхоналарга махсус мукофот (субсидия) бериш тажрибасини Узбекистонда жорий этиш, эко-корхоналар ташкил этиш лозим;

- Европа Иттифоки мамлакатларида, шу жумладан, Германияда озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, истеъмолчилар хукук ва эркинликларини химоя килиш, ахоли саломат-лиги ва атроф-мухитни саклаш буйича давлат хамда жамоат ташкилотлари уртасида ижтимоий шерикликка асосланган хамкорлик буйича тажрибаси асосида Узбекистон Республикаси Кишлок хужалиги, Сув хужалиги, СоF-ликни саклаш вазирликлари хамда сиёсий партия ва ижтимоий харакатлар ва бошка манфаатдор нодавлат нотижорат жамоат ташкилотлари уртасида озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш дастурларини тузиш ва амалга оширишда ижтимоий шерикликка асосланган хамкорликни ривожлантиришни раFбатлан-тириш максадга мувофикдир;

- Япониянинг «Мамлакатни озик-овкат билан таъминлаш сиёсати» деб номланган хукумат хужжати, АКШнинг «Озик-овкат хавф-сизлиги тугрисида»ги конуни ва уларни амалга ошириш тажрибасидан Узбекистон Республи-касининг «Озик-овкат хавфсизлиги туFри-сида»ги конунини ишлаб чикишда фойдаланиш максадга мувофикдир;

- Хитой Халк Республикасининг асосий тур-даги кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш суръатларини устиришни рагбатлан-тириш, озик-овкат махсулотларига сифат стан-дартларини жорий килиш, кишлок хужалиги асосий тур экинларини минтакалар буйича жойлаштириш, кишлок ахолисининг умумий ва ихтисослик буйича билимларини ошириш тажрибасидан фойдаланиш, шу жумладан, кишлок туманларида фермер ва дехкон хужаликлари рахбар ва ходимлари, томорка ер эгалари учун кишлок хужалиги мутахассис-ликлари, агрономия фанларининг асослари буйича укув курслари ташкил этиш лозим булади.

Адабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Пpeзидeнти Шэвкэт Mиpзиëeвнинг Олий Maжлиcгa Mypo-жaaтнoмacи. || «Xaлк cyзи» гaзeтacи, 2G18 йил 29 дeкaбpь.

2. Aбзaлбeк M.C. Mиpoвoй oпыт oбecпeчeния пpoдoвoльcтвeннoй бeзoпacнocти и eгo иcпoльзoвaниe в ^axc^e. || Mocкoвcкий экoнoмичecкий жypнaл, 2G17, №1.

B. Aбyлкocимoв Х.П., Pacyлoв T.C. Oзик-oвкaт xaвфcизлигини тaъминлaшнинг нaзapий жиx1aтлapи вa йyнaлишлapи. Moнoгpaфия. - Т.: « Fan va texnologiya», 2G17.

4. Kpbmaibix Э.H., Maзлoвa В.З., Meжoнoвa H.B. Haциoнaльнaя экoнoмикa: oбecпeчeниe пpo-дoвoльcтвeннoй бeзoпacнocти в ycлoвияx интeгpaции. Moнoгpaфия. - M.: HИЦ «ИHФPA-M», 2G16.

5. Пpoдoвoльcтвeннaя и ceльcкoxoзяйcтвeннaя opгaнизaция OOH ^AO): oфициaльный caйт. - Peжим дocтyпa: http:||www. fao.org (дaтa oбpaщeния: 28.1G. 2G18).

6. Cтpoкoв C.H. Mexaнизмы oбecпeчeния внyтpeннeй пpoдoвoльcтвeннoй бeзoпacнocти Kaнaды. || Hикoнoвcкиe чтeния, 2G14, №19. -C.BB1-BB2.

7. Тepëшкинa A.B. Зapyбeжный oпыт oбecпeчeния пpoдoвoльcтвeннoй бeзoпacнocти. -Peжим дocтyпa. http:|| nauka-rastudient. ru| 27IB252

8. Уcкoвa T.B. Пpoдoвoльcтвeннaя бeзoпacнocть peгиoнa. || https:||econ.wikireading.ru|45G5

9. Экoнoмичecкaя бeзoпacнocть: yчeб. пocoбиe для cтyдeнтoв вyзoв, oбyчaющиxcя пo cпeциaльнocтям экoнoмики и yпpaвлeния. | [B.A. Бoгoмoлoв и дp.]; пoд pe^ B.A.Бoгoмoлoвa, 2-изд., пeppaб. и дoп. - M.: «Юнити-ДAHA», 2GG9.

1G. Ceльcкoe xoзяйcтвo (миpoвoй Рынс>к). | J'son & Partners Consulting ||http:||www.tadviser. ru|index.php.

11. Узбeкиcтoн Pecпyбликacи Еp pecypcлapи, гeoдeзия, кapтoгpaфия вa дaвлaт кaдacтpи дaвлaт кУмитacи мaълyмoтлapи; Узбeкиcтoн Pecпyбликacи ep pecypcлapининг x^na™ тyFpиcидa миллий x^co6o^ - Т., 2G17.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.