Научная статья на тему 'ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ: ИСЛОҲОТЛАР, НАТИЖАЛАР ВА ИСТИҚБОЛДАГИ ВАЗИФАЛАР'

ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ: ИСЛОҲОТЛАР, НАТИЖАЛАР ВА ИСТИҚБОЛДАГИ ВАЗИФАЛАР Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
озиқ-овқат / хавфсизлик / маҳсулот / аҳоли талаби / таъминланиш / ислоҳотлар / нархлар / соғлом озиқланиш / барқарорлик / истиқбол / прогноз кўрсаткичлар

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Холмирзаев Исроилжон Акрамжонович

Озиқ-овқат хавфсизилиги масаласи халқаро миқёсда глобал муаммо сифатида намоён бўлмоқда. Республикамизда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашга қаратилган ҳуқуқий, ташкилий ва иқтисодий механизмлар яратилиб, тизимли ислоҳотларни амалга оширилиши орқали юқори натижаларга эришилмоқда. Озиқ-овқат хавсизлигин таъминлаш бўйича истиқболли дастурлар қабул қилиниб, уларнинг ижросини тизимли ташкил этиш аҳолини етарли хажм ва ассортиментдаги маҳсулотлар билан узлуксиз таъминлашга ҳамда бозорларда нархлар барқарорлигига замин яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ: ИСЛОҲОТЛАР, НАТИЖАЛАР ВА ИСТИҚБОЛДАГИ ВАЗИФАЛАР»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ОЗИ^-ОВ^АТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШ: ИСЛО^ОТЛАР, НАТИЖАЛАР ВА ИСТЩБОЛДАГИ

ВАЗИФАЛАР

Холмирзаев Исроилжон Акрамжонович

Узбекистан Республикаси ^ишлок хужалиги вазирлиги Озик-овкат хавфсизлиги департаменти бошлиги, и.ф.н., катта илмий ходим https://doi.org/10.5281/zenodo.11401614

Аннотация. Озиц-овцат хавфсизилиги масаласи халцаро мщёсда глобал муаммо сифатида намоён булмоцда. Республикамизда озиц-овцат хавфсизлигини таъминлашга царатилган ууцуций, ташкилий ва ицтисодий механизмлар яратилиб, тизимли исло^отларни амалга оширилиши орцали юцори натижаларга эришилмоцда. Озиц-овцат хавсизлигин таъминлаш буйича истицболли дастурлар цабул цилиниб, уларнинг ижросини тизимли ташкил этиш щолини етарли хажм ва ассортиментдаги мщсулотлар билан узлуксиз таъминлашга щмда бозорларда нархлар барцарорлигига замин яратади.

Калит сузлар: озиц-овцат, хавфсизлик, мщсулот, щоли талаби, таъминланиш, исло^отлар, нархлар, соглом озицланиш, барцарорлик, истицбол, прогноз курсаткичлар.

Сунгги йилларда дунёда юз бераётган геосиёсий вазиятлар, давлатлараро савдо чекловлари, иклим узгариши, табиий - техноген офатлар, энергия ресурслари харажатларининг ортиши каби омиллар ахолининг реал даромадларини кискаришига ва озик-овкат хавфсизлигини кучайишига олиб келмокда.

Озик-овкат хавфсизлиги инсониятга таъсир этаётган энг асосий глобал муаммолардан бири сифатида намоён булиб, БМТнинг озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти (ФАО) маълумотларига кура, бугунги кунда дунё ахолисининг 735 млн кишидан ортиги очликдан азият чекмокда.

2028 йилга келиб дунёда озик-овкат хавфсизлигини бошидан кечирадиган одамлар сони 956 млн нафарга етиши хамда агарда марказий банклар инфляцияни ушлаб туриш ва усишига карши самарали пул-кредит сиёсатини кучайтириш чораларини курмаса, бир миллиард кишига етиши мумкин.

Умуман олганда озик-овкат хавфсизлиги узида 4 та максадни мужассам этади:

1-максад. Барча ахоли учун етарли хажм ва микдорда озик-овкат махсулотларини мавжудлиги;

2-максад. Х,ар бир инсон озик-овкатдан фойдаланиш, харид килиш имкониятига эга булиши.

3-максад. Озик-овкат махсулотларининг зарарсизлиги яъни организмга зарарли таъсир этувчи турли моддалардан холи булиши;

4-максад. Озик-овкат хавфсизлиги ва соглом овкатланишни таъминлаш барча жараён ва даврларларда баркарор булиши.

Ушбу максадларга мос холда мамлакатимизда озик-овкат хавфсизлигин таъминлаш, ахоли талабига етарли микдорда ва ассортиментда хдмда макбул нархларда хавфсиз озик-овкат махсулотларини етказиб бериш масаласи Узбекистон Республикаси рахбарияти ва хукуматининг домий диккат марказида булди.

Бир оз тарихга назар ташлайдиган булсак, 1989-1991 йилларда кишлок худудларда яшовчи 1,5 млн нафардан купрок оилага томорка ер майдонлари ажратиб берилиши

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

натижасида хар бир оилани уз-узини озик-овкатларга булган талабни кондириш имконияти яратилди. Ахоли ушбу ерлардан бугунгача фойдаланиб, озик-овкат махсулотлари етиштириб, бозорлар тукинчилигига хисса кушмокда.

Мустакилликнинг илк йилларида ахоли истеъмол талаби учун галла, картошка, мева-сабзавот ва бошка махсулотлар асосан четдан олиб келинган.

Республика рахбарияти томонидан мамлакат ахолисини узимизда етиштирилган дон билан таъминлаш максадида 1994 йилда

"Галла мутакиллиги дастури" кабул килинди.

Ушбу дастур бир цатор муаммоларни ечимини топишга асос булди:

биринчидан, ахолини кафолатланган тарзда дон масулотлари билан таъминлаш имконияти юзага келди;

иккинчидан, дещонларимиз учун янги-янги иш жойлари ва цушимча даромад манбаи яратилди;

учинчидан, пахта майдонларининг бир цисми цисцартирилиб, бу майдонларга галла экилиши хисобига экинларни алмашлаб экиш ва тупроц унумдорлигини саклаб цолиш имконияти яратилди;

туртинчидан, галладан бушаган ерларга такрорий экин экиш щсобига сабзавот етиштириш хажми купайди ва бу хам дещонларга кушимча даромад олиш имконини берди;

бешинчидан, четдан галла сотиб олиш учун сарфланадиган валюта ицтисод цилиб цолинди;

олтинчидан, Узбекистан дон ва дон махсулотлари буйича узга давлатларга царамликдан цутулди;

еттинчидан, чорва моллари учун озуца базаси янада мустахкамланди.

Мустакиллик йилларида кишлок хужалигини диверсификация килиш натижасида пахта майдонлари кискартирилиб, озик-овкат махсулотлари етиштириш хамда интенсив бог ва токзорлар бароп этиш учун ажратилди.

Республикамизда илк бора 2014 йилда озик-овкат хавфсизлиги буйича халкаро конференция ташкил этилиши (унда 40 дан ортик давлат ва 20 та халкаро ташкилотлардан 200 дан ортик вакиллар иштирок этиши), БМТнинг Озик-овкат кишлок хужалиги ташкилотининг ваколатхонаси очилиши, озик-овкат хавфсизлиги дастурини изчиллик билан тадбик этилганлиги халкаро хамжамият томонидан юксак даражада эътироф этилди.

Янги Узбекистонни ривожлантиришда Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг ташабусслари ва куллаб-кувватлашлари оркали аграр сохада тизимли ислохотлар амалга оширилмокда. Сунги 7 йилда аграр ва озик-овкат сохаларини ривожлантиришга каратилган 100 дан ортик норматив-хукукий хужжатлар кабул килинди.

Хусусан, Узбекистон Республикаси ^ишлок хужалигини ривожлантиришнинг 20202030 йилларга мулжалланган стратегияси (23.10.2019 й. ПФ-5853-сон) хамда ирригация ва мелиорация холати ёмонлашуви натижасида фойдаланишдан чикиб кетган 1,1 млн гектар ерларни оборотга киритиш буйича ^ишлок хужалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш Концепция (17.06.2019 й. ПФ-5742-сон) кабул килинди.

Ушбу хужжатларда энг устувор йуналишлар сифатида озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, кушилган кийматни ошириш, ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланиш, ахоли даромадларини купайтириш масалалари белгиланган.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

2019-2023 йилларда 600 минг гектардан зиёд, 2023 йилнинг узида эса 100 минг гектар ерлар фойдаланишга киритилди хамда кишлок ахолиси бандлигини таъминлаш, камбагалликни кискартириш ва озик-овкат махсулот ишлаб чикариш хажмини ошириш максадида 2022-2023 йилларда 190 минг гектар пахта ва галла майдонлари кискартирилиб, 670 мингда фукароларга берилди хамда 2,2 млн нафар мавсумий ва доимий иш уринлари яратилди.

Ушбу ерларда сабзавот, полиз, мойли, дуккакли, картошка, озука экинлари экилиди хамда, бог, токзор тутзорлар барпо этилиб, кушимча 5 млн тонна махсулотлар етиштирилди. Натижада ахолини даромадларини ошди ва озик-овкатларга булган имкониятлари кенгайди.

Сохада замонавий илм ва инновацияларга асосланган ресурстежамкор технология ва агротехник тадбирларни жорий этилмокда. Хусусан, 2017-2023 йилларда кишлок хужалиги йуналишдаги илмий муассасалар томонидан 62 та янги навлар ва 61 та ишланмалар яратилди, 87 та патент олинди, 8 та лойихалар тижоратлаштириштирилди, 15 та бугдой, 2 та шоли, 4 та картошка, 17 та сабзавот, 12 та мева навлари давлат реестрига киритилди.

Худудларнинг географик жойлашуви, тупрок-иклим шароитидан келиб чикиб, туманларни махсулот етиштиришга ихтисослаштиришга эътибор каратилиб, 40 та туман картошка етиштиришга, 51 та мева-сабзавотчиликка,

48 та туман узумчиликка ихтисослаштирилди.

Сунги 7 йилда 138 минг га мевали бог (74 минг га интенсив) ва 135 минг га узумзор барпо этилиб, 4,9 минг гектар иссикхоналар ташкил килинди.

Мева-сабзавотчиликда илм-фан ютуклари ва ресурстежамкор технологияларни куллаш натижасида махсулот етиштиришда хосилдорлик ва дехконларимиз даромади ошиб бормокда.

Сабзавотчиликда интенсив усулда махсулот етиштириш амалиёти 2022 йилда илк маротаба 25 минг гектарда, 2023 йилда 30 минг гектарда кулланилиб, хар бир гектардан 80100 тоннадан хосил ва уртача 70-80 млн сум соф даромад олинмокда.

Буларнинг амалиётга жорий этилиши натижасида кишлок хужалиги озик-овкат экинларининг уртача хосилдорлиги турларига караб 35-45 фоизга ошди. Натижада, 20162023 йилларда сабзавот ишлаб чикариш 115 %, картошка - 128 %, полиз - 125 %, мева -120 % ва узум - 108 %, гушт - 1,3 баробар (1,4 млн.тн - 1,8 млн.тн), сут - 1,2 баробар (9,7 млн.тн - 12 млн.тн), тухум - 1,4 марта (6,2 млрд.дона - 8,5 млрд.дона), овланган балик - 3 баробар (65 минг тн. - 198 минг тн.) ошди.

Озик-овкат ва кишлок хужалиги сохасини ривожлантиришда киритилган инвестициялар хажми 2,5 млрд долларни ташкил этиб, 2017 йилга нисбатан 144 фоизга усди.

^ишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш ва озик-овкат саноатини ривожлантириш лойихаларини амалга ошириш натижасида корхоналари сони 2023 йилда 22,5 минг тага (2017 йилдан 2,4 марта куп) етди. ^айта ишлаш кувватлари 2017-2023 йилларда мева-сабзавотда 1,5 баробарга (3,3 млн тн.га етди), гушт - 1,4 марта (458 минг тн), сут - 1,5 марта (3,1 млн тн), ун ишлаб чикариш - 1,2 марта (6 млн тн), усимлик ёги ишлаб чикариш - 1,2 марта (1,8 млн тн) ошиб, махсулот киймати 86 трлн сумга етди (3,7 баробар ошди).

Шунингдек, агрологистика марказлари 78 тага, кувватлари 1 млн 197 минг тоннага хамда совуткичли омборхоналар сони 1 951 тага ва куввати 1 253 минг тоннага етказилди.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Мева-сабзавот ва озик-овкат махсулотлари экспорти географияси кенгайиб, 2023 йилда 2,0 млрд. долларни ташкл этиб, 2016 йилга нисбатан карийб 2 баробарга ошди.

2023 йилдан бошлаб худудлар ва туманлар ахолиси хамда саноат корхоналари талабидан келиб чикиб, ижтимоий ахамиятга эга 10 турдаги озик-овкат махсулотлари билан баркарор таъминлаш буйича баланс юритиш тизими жорий этилди.

Давлатимиз рахбарининг ШХТ хамда БМТдаги ташаббусига асосан

2023 йил 7 сентябрда Самарканд шахрида Озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш буйича Халкаро конференция утказилиб, натижаси буйича Самарканд декларацияси кабул килинди.

ФАО томонидан Озик-овкат хавфсизлиги (The Global Food Security Index) хамда Глобал очлик (Global Hunger Index) индекслари буйича бахоланганда Глобал озик-овкат хавфсизлик индекси рейтингида 2022 йилда Узбекистон позицияси 113 та мамлакат ичида 57,5 баллни ташкил килиб, 85 - уриндан

73-уринга ёки 12 погонага кутарилди ва энг юкори усишга эришган 10 та мамлакат ичида 1-уринни эгаллади.

Шунингдек, 2023 йил учун эълон килинган Глобал очлик индексида 125 та мамлакат ичида энг яхши деб топилган мамлакатлар орасида 21-уринни эгаллади (5,0 балл).

Узбекистон ахолиси сони бугунги кунга келиб 37 млн кишидан ошди хамда йиллик уртача усиш 2 фоизни кайд этмокда, 2030 йилга келиб 43 млн кишини ташкил килиши прогноз килинмокда. Бу эса, ахолининг озик-овкат махсулотларига булган талабини 1,2 баробар ошишига олиб келади.

Шундан келиб чикиб, Узбекистон Республикаси Президентининг

2024 йил 16 февралда кабул килинган "Республикада озик-овкат хавфсизлигини таъминлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-36-сон Фармони билан истикболда амалга ошириладиган дастурий вазифалар белгиланиб, сохадаги ислохотларни янги боскичга олиб чикди.

Фармонга мувофик, озик-овкат хавфсизлиги ва соглом овкатланишни таъминлашнинг 2030 йилгача мулжалланган стратегияси ва уни амалга ошириш буйича "йул харитаси", максадли индикаторлар хамда республика озик-овкат саноатини ривожлантириш дастури белгилаб берилди. Жумладан 2030 йилга кадар:

- жами интенсив боглар майдони 110 минг гектарга, интенсив усулда сабзавотлар етиштириладиган майдонлар 55,4 минг гектарга хамда уртача хосилдорликни сабзавотларда 295 ц/га, полиз экинларида 200 ц/га, мева ва резаворларда 150 ц/га, узумда 180 ц/га ва мойли экинларда 22 ц/га етказиш;

- ахоли ва озик-овкат саноатни картошкага булган талабини ички ишлаб чикариш хисобига коплаш учун Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик ИТИда махаллий шароитда яратилган ва иклимлаштирилган юкори хосилли навларни уругчилигини ривожлантириш ва 40 та картошкачиликка ихтисослашган туманлардаги фермер хужаликларида экишни ташкил этиш оркали 1 гектардан уртача хосилдорликни 222 ц/ га (2023 й 207 ц/га), таъминланганлик даражасини 95 фоизга (2023 й 87 %) етказиш;

- гуручга булган талабни ички ишлаб чикариш хисобига 85 фоизга (2023 йил 78%), шолининг иссикликка, сувсизликка ва шурга чидамли юкори хосилли навларини экиш оркали гектарига уртача хосилдорликни 55 центнерга (2023 йил 46,2 ц/га) етказиш;

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

- бугдойнинг юкори хосилли янги навларини экиш хисобига 1 гекатрдан 100 ц/га (2023 й 65 ц/га) хосил олиш, ун ишлаб чикаришни модернизациялаш, замонавий технологияларни жорий килиш эвазига ички ишлаб чикариш хисобига таъминланиш даражасини 2030 йилда 95 фоизга етказиш (2023 йилда 88 %), хамда соглом овкатланиш таргиб килиш оркали ахоли жон бошига ун ва ун махсулотлари истеъмолни уртача 100 кг.га тушириш (2023 й 155 кг);

- ахолини усимлик ёгига булган истеъмол талаби ички ишлаб чикариш хисобига 2030 йилда 75 фоизга етказиш (2023 й 50%), бунинг учун юкори хосилли, мой олиш даражаси юкори (+45%) булган кунгабокарнинг гибрид навларини экиш, мойли экинларнинг жами экин майдонидаги улуши 5,7 фоизга (2023 й 3,6 %) ва бир гектардан уртача хосилдорликни 22 центнер (2023 й 15,3 ц/га) етказиш хамда ахоли уртасида соглом овкатланишни таргиб килиш хисобига ахоли жон бошига усимлик ёги истеъмолини 12,0 кг.га макбуллаштириш (2023 й 18,8 кг), ёг-мой корхоналарини модернизация килиш;

- асосий 10 турдаги озик-овкат махсулотлар етиштириш ва ишлабчикариш хажмларини купайтиришни рагбатлантириш, кафолатланган захиралари яратиш хамда интервенция тизимини жорий этиш механизмлари ишлаб чикилиб, амалиётга жорий килиш;

- ягона унификацияланган хукукий асосини яратиш учун "Озик-овкат хавфсизлиги тугрисида" хам "Озик-овкат махсулотлари хавфсизлиги" тугрисида ^онун лойихаларини кабул килиш;

- туйиб овкатланмайдиган фукаролар улуши жами ахоли сонига нисбатан 2,5 фоиздан 1,5 фоизга тушириш хамда ахоли уртасида соглом овкатланиш тадбирларини кенг таргиб этиш;

- дон, мева, узум, сабзавот, гушт, сут махсулотларни кайта ишлаш даражасини 1,21,3 марта ошириш, озик-овкат саноатида янги лойихаларни ишга тушириш каби вазифалар белгиланди.

Албатта ушбу вазифаларни бажариш учун республика хукумати томонидан ахолига ва тадбиркорларга шарт-шароитлар яратилади. Ахолини озик-овкат махсулотлари билан етарли хажм ва ассортиментда узлуксиз таъминлашга хамда бозорларда нархлар баркарорлигига эришилади.

REFERENCES

1. Положение дел в области продовольственной безопасности и питания в мире 2023.

https://openknowledge.fao.org/server/api/core/bitstreams/be35a22f-4a44-448d-a8e5-

73f9d69b976a/ru.html

2. Тенденции в области продовольственной безопасности в 2024 году и в дальнейшем.

29.01.2024й https://blogs.worldbank.org/ru/europeandcentralasia/food-security-trends-

2024-and-beyond

3. Р. Хусанов. Машаккатлар ортидаги кувонч. Мустакил юрт галласи / — Т.:

«Узбекистан», 2003. - 136 б., 14-15 бетлар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.