Научная статья на тему 'Ўзбeкистoндa oзиқ-oвқaт xaвфсизлигини тaъминлaшнинг нaзaрий aсoслaри'

Ўзбeкистoндa oзиқ-oвқaт xaвфсизлигини тaъминлaшнинг нaзaрий aсoслaри Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
326
78
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аграр соҳа / пирoвaрд мaҳсулoт / сeлeкция / сув тoшқинлaри / қурғoқчилик / шaxсий тoмoрқa / oилa тoмoрқa учaсткaлaри / тaлaб / нaрx / экспорт / импорт. / agrarian sector / ultimate product / selection / floods / drought / personal subsidiary holding / family subsidiary plot / demand / price / export / import.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Расулов Т. С., Эгамов Х. Ш.

Мақолада Ўзбекистонда озиқ-овқат дастурини амалга ошириш ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашнинг назарий асослари ҳамда устувор йўналишлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THEORETIC BASICS OF PROVIDING THE FOOD SUPPLY SECURITY IN UZBEKISTAN

In the article the realization of food production development program in the Republic of Uzbekistan and the theoretic basics and main directions of providing the food security are considered.

Текст научной работы на тему «Ўзбeкистoндa oзиқ-oвқaт xaвфсизлигини тaъминлaшнинг нaзaрий aсoслaри»

Расулов Т.С.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Иктисодиёт назарияси» кафедраси мудири; Эгамов Х.Ш.,

Тошкент давлат иктисодиёт университети «Менежмент» факультети талабаси

УЗБЕКИСТОНДД ОЗИК-ОВКДТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ НДЗДРИЙ ДСОСЛДРИ

РАСУЛОВ Т.С., ЭГАМОВ Х.Ш. УЗБЕКИСТОНДА ОЗИЦ-ОВЦАТХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ

Маколада Узбекистонда озик-овкат дастурини амалга ошириш ва озик-овкат хавфсиз-лигини таъминлашнинг назарий асослари х,амда устувор йуналишлари куриб чикилган.

Таянч иборалар: аграр сох,а, пировард мах,сулот, селекция, сув тошкинлари, куртокчилик, шахсий томорка, оила томорка участкалари, талаб, нарх, экспорт, импорт.

РАСУЛОВ Т.С., ЭГАМОВ Х.Ш. ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИ В УЗБЕКИСТАНЕ

В статье рассмотрены вопросы реализации программы продовольственной безопасности, теоретические основы и приоритетные направления обеспечения продовольственной безопасности в Узбекистане.

Ключевые слова: аграрный сектор, конечный продукт, селекция, паводки, засуха, личное подсобное хозяйство, семейный подсобный участок, спрос, цена, экспорт, импорт.

RASULOV T.S., ^АMOV H.SH. THEORETIC BASICS OF PROVIDING THE FOOD SUPPLY SECURITY IN UZBEKISTAN

In the article the realization of food production development ргодгат in the Republic of Uzbekistan and the theoretic basics and main directions of providing the food security аге considered.

Keywords: agrarian sector, ultimate product, selection, floods, drought, personal subsidiary holding, family subsidiary plot, demand, price, export, import.

Мамлакатимизда аграр соцани ривожлантириш ицти-содий ислоцотларни амалга oширишдa муцим роль уйнайди. Аграр тармоц республикамиз ицтисодиётининг энг муцим соцаларидан бири булиб цисобланди, зеро цозирги кунда республикамизда яшайдиган 31,5 миллионга яцин ацолининг тенг ярми цишлоцларда истицомат цилиб, мамлакат ялпи мацсулотининг бир цисми шу соца улушига ту^ри келади.

Озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш буйича утказилаётган халкаро эксперт тад-кикотлари жахонда ва унинг айрим мин-такаларида ушбу муаммо билан бoFлик мураккаб вазият юзага келаётгани жиддий ташвиш ва хавотир уЙFoтaётгaнини кур-сатмокда. Бугунги кунда мазкур муаммо жахон хамжамияти учун ута долзарб ва жиддий тахдидлар каторига киритилмокда1.

Бугунги кунда ахолини озик-овкат мах-сулотлари, айникса гушт ва сут махсулот-лари билан таъминлашда дехкон хужа-ликлари алохида ахамиятга эга. Шу уринда озик-овкат хафвсизлигини таъминлашда дехконларнинг самарали мехнати хам му-хим ахамият касб этади.

Озик-овкат хавсизлигини таъминлаш ик-тисодий жихатдан тежамкорлик, пировард махсулотларнинг сифатини ёмонлашувига йул куймаслик хамда экология бузилишини олдини олиш демакдир. Ижтимоий жихатдан, кам таъминланган оилаларни сифатли озик-овкат билан таъминлаш уларни турли касалликлардан химоя килади.

Кишлок хужалиги сохасини интенсив асосда ривожлантириш, ерларнинг ме-лиоратив холатини тубдан яхшилаш, селекция ишларини чукурлаштириш, мазкур тармокда ишлаб чикаришни техник ва тех-нологик янгилаш хамда замонавий агро-технологияларни жорий этиш буйича чора-тадбирларнинг изчиллик билан давом эттирилиши натижасида 2014 йилда кишлок

1 Узбекистан^Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекистонда Озик-овкат дастурини амалга оширишнинг мухим захиралари» мавзу-сидаги халкаро конференциянинг очилиш маро-симидаги нутки. 2014 йил 6 июнь. // «Маърифат» газетаси, 2014 йил 7 июнь.

хужалигида махсулот ишлаб чикариш хажми 2013 йилга нисбатан 6,9 фоизга ошди.

Шу жумладан, дехкончилик махсулот-ларини етиштириш хажми 6,9 фоизга, чор-вачилик махсулотларини етиштириш хажми эса 7,0 фоизга ошди.

2014 йилда хам бандликни таъминлаш ва ахоли даромадларини ошириш маса-лаларига республика хукумати томонидан алохида эътибор каратилди. Хусусан, «2014 йилда иш уринларини ташкил этиш ва ахоли бандлигини таъминлаш Дастури» доирасида тизимли чора-тадбирларнинг амалга оширилиши натижасида хисобот йили давомида республика буйича карийиб 1 млн янги иш урни ташкил этилган булиб, уларнинг 60 фоизи кишлок худудлари хис-сасига туFри келади.

Жумладан, 2014 йилда озик-овкат махсу-лотларининг нархи 3,7 фоизга усиб, унинг инфляцияга таъсири 1,8 фоизни, ноозик-овкат махсулотлари нархи 7,0 фоизга усиб, инфляция даражасига таъсири 2,2 фоизни ташкил этди. Хизматлар нархи эса 11,3 фоизга усиб, инфляция даражасига таъсири 2,1 фоизни ташкил килди2.

Бугун дунё микёсида озик-овкат махсу-лотларининг бахоси ошиб бораётган бир пайтда, сув тошкинлари, кур^окчилик каби табиий офатлар натижасида жахоннинг куплаб давлатларида кишлок хужалиги жуда катта зарар курмокда. Натижада, озик-овкат балансида номутаносибликлар юзага келмокда. Озик-овкат етишмаслиги

2 2014 йилдаги макроиктисодий холат ва реал сектор тахлили. // www.cbu.uz - Узбекистон Рес-публикаси Марказий банкининг расмий сайти. 08.05.2015.

таъсирида дунёда неча миллионлаб ах,оли турли касалликларга дучор булмокда. Шундай шароитда давлатимиз томонидан окилона сиёсат юритилиб бозорларимиз миллий мах,сулотлар билан тулиб бор-мокда.

Президентимиз Ислом Каримов «Узбе-кистонда Озик-овкат дастурини амалга оширишнинг мух,им зах,иралари» мавзу-сидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги сузлаган нуткида «БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкило-ти х,амда Жах,он сотликни саклаш ташки-лоти маълумотларига кура, х,озирги вактда дунёда 840 миллиондан ортик киши, яъни деярли х,ар саккиз одамнинг бири туйиб овкатланмаяпти, сайёрамиз ах,олисининг 30 фоизидан зиёди тулаконли равишда овкатланмаслик, энг асосий микроэлемент ва витаминлар етишмаслиги муаммосини бошидан кечирмокда. Ана шундай сабаб-лар туфайли 160 миллиондан ортик бола буйининг усиши, жисмоний ва интеллектуал ривожланишига доир камчиликлардан азият чекмокда»1, деб таъкидлаган эди.

2008 йилда бошланган жах,он молиявий-иктисодий инкирозида канчадан-канча мамлакатларда очлик, кийинчиликлар уз х,укмини сурди. Мамлакатларда ишлаб чикариш тухтаб колиши ва туртунлик, озик-овкат етишмаслигига олиб келмокда.

Мустакиллик йилларида ах,оли шахсий томорка хужаликларини ривожлантириш учун кулай шарт-шароитлар яратилиб, улкан ислох,отлар амалга оширилди ва кишлок хужалигини тубдан дисерфикация килиш йулга куйилди. Фермерларимиз булардан окилона тарзда фойдаланиб ижобий натижаларга эришмокда. Ширин таъмга эга булган меваларнинг экспорт салох,ияти йил сайин ортиб бормокда.

1 Узбекистон^Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекистонда Озик-овкат дастурини амалга оширишнинг мух,им зах,иралари» мавзу-сидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нутки. 2014 йил 6 июнь. // «Маърифат» газетаси, 2014 йил 7 июнь.

Хусусан уларга имтиёзли кредитлар бери-либ х,ар томонлама куллаб-кувватлаш билан биргаликда сервис хизматлари, шу жумладан кишлок хужалиги тизимни кучай-тириш борасида чора-тадбирлар амалга оширилди ва оширилмокда.

Мамлакатимизда фермерлар факатгина хом ашё етиштириб берувчи эмас, балки уни кайта ишловчи, кишлокларга саноатни олиб кириб, куплаб иш уринларини яра-таётган ишбилармонларга айланмокда.

Кишлок хужалигида эришилган ютуклар х,акида гапирганда, шуни аълох,ида таъкид-лаш керакки, бу сох,ада биз кулга киритган улкан ютуклар, аввало фермерлар, кишлок хужалиги мутахассислари ва кишлок тарак-киёти билан бoFлик тармокда мех,нат ки-лаётган юртдошларимизнинг фидокорона мех,нати, билим ва тажрибасининг самара-сидир. 2014 йилда кишлок мех,наткашлари кандай 0Fир синовларга дуч келганини яхши биламиз. Совук кунлар одатдагидан купрок булди. Бу айникса бах,ор ойларида янада купрок сезилди. Ана шундай кийин-чиликларга карамасдан, дех,кон ва фермер-ларимизнинг мардонавор мех,нати, замо-навий агротехнологияларни жорий этиш х,исобидан 3 миллион 400 минг тоннадан зиёд пахта, мамлакатимиз кишлок хужа-лигида тарихда биринчи марта 8 миллион 50 минг тонналик юксак Faллa хирмони бу-нёд этилди2.

Узбекистонда шаклланган сабзавотчилик ва бoFдoрчилик маданияти азалдан мах,ал-лий уFитлaрдaн фойдаланишни кузда тута-диган биологик дех,кончилик тамойилла-рига асосланган. Бу генларни модификация

2 Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш х,исобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бе-риш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Мах,камасининг мажлиси-даги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

1-жадвал. Кишлок, хужалиги ик,тисодиётининг асосий курсаткичлари1

Йиллар 2010 2011 2012 2013

Кишлок хужалиги экинлари экин майдони, минг гектар 3708,4 3601,6 3628,1 3658,6

Кишлок хужалиги махсулоти, млрд сум, жумладан: 16774,7 21422,3 27164,2 30849,4

дехкончилик 10023,0 12762,3 16506,8 18452,5

чорвачилик 6751,7 8660,0 10657,4 12396,9

Кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш усиш суръати утган йилга нисбатан фоизда 106,9 106,6 107,2 106,8

Кишлок хужалигида банд булган мехнатчиларнинг уртача йиллик сони, млн киши 3,1 3,2 3,3 3,4

килиш технологияларини кулламасдан, жу-да мазали таъмга ва истеъмол хусусият-ларига эга булган экологик тоза мева ва сабзавотлар етиштириш имконини беради. Албатта, бунда мамлакатимиз селекционер-ларининг муносиб хиссаси бор. Зеро, улар-нинг изланишлари туфайли эрта, урта ва кечпишар сабзавот, полиз экинлари ва картошканинг 170 дан ортик нави, мева ва резавор экинлар хамда узумнинг 175 янги нави яратилган2.

Мамлакатмиз ахолисининг сифатли, за-рур булган микроэлементларга бой озик-овкат махсулотларига талабини кондиришда озик-овкат саноати корхоналарини янада мустахкамлаш, кайта ишлаш сохасини модернизация килиш, озик-овкат махсулот-лари диверсификациялаш хамда миллий брендни куллаб куватлаш, экин майдон-ларини кенгайтириш ижтимоий холатнинг янада яхшиланишига, одамларнинг турмуш фаровонлиги ортишига хизмат килади. Шу нуктаи назардан дехкончилик ва чорва-чилик, кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикаришни ошириш, имкониятлари-дан фойдаланиш мухим ахамиятга эга бул-мокда.

1-жадвалда куриниб турибдики, кишлок хужалиги махсулотлари 2013 йилда 2011 йилга нисбатан 14074,7 млрд сумга ортган.

1 Манба: муаллифлар томонидан Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълу-мотлари асосида тузилган. Узбекистон кишлок хужалиги. - Т., 2014. -17-б.

2 www.uza.uz - Узбекистон Миллий ахборот агентлиги расмий сайти. 04.05.2015.

Ушбу тармокда банд булган ахоли сони хам йилдан-йилга ортиб бормокда.

Курилаётган чора-тадбирлар натижасида республикамизда 1,5 миллион оила томор-ка участкаларини кенгайтириш, 500 минг-дан ортик оила эса янги томорка ери олиш имкониятига эга булди. Демак, жами 2 мил-лиондан ортик оила, яъни уртача 10 мил-лиондан зиёд кишлок ахолисининг ижти-моий-иктисодий муаммоси ижобий хал этилди.

Республикамизда картошка етиштириш 2014 йилда 2000 йилга нисбатан 2,5 марта ошди. Агарда 2000 йилда республикада ахоли жон бошига 29,9 кг картошка етиш-тирилган булса, 2014 йилга келиб бу кур-саткич 61,5 кг га етган.

Бу ахоли истеъмол килиши учун белги-ланган тиббиёт меъёрларига нисбатан 12,6 фоизга купдир. Демак, мамлакат ахолисининг картошка махсулотига булган та-лаби кондирилган. Инсон организими учун энг зарур хисобланган сабзавот махсулотларини етиштириш 2014 йилда 2000 йилга нисбатан салкам 2,3 баравар ошган.

Экспортни рaFбaтлaнтириш ва махаллий ишлаб чикарувчиларни хар томонлама куллаб-кувватлаш борасидаги чора-тад-бирларни амалга оширишнинг давом эттирилиши хамда жахон бозорида республикамизда ишлаб чикарилаётган асосий экспорт махсулотларига талаб ва нархлар прогнозини инобатга олган холда, 2015 йилда хам мамлакатимиз тулов баланси, шу жумладан, ташки савдо баланси ижобий

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

2-жадвал. Кишлок хужалиги ма^сулотлари ишлаб чикаришнинг усиш суръати

(утган йилга нисбатан фоизда)1

Хужаликлар Барча тоифадаги хужаликлар Кишлок хужалиги фаолиятини амалга оширувчи ташкилотлар Фермер хужаликлари Дех,кон ва ахрлининг шахсий ёрдамчи хужаликлари

Йиллар Жами

2010 106,9 104,1 105,5 107,8

2011 106,6 119,6 104,5 107,3

2012 107,2 104,0 106,2 107,9

2013 106,8 110,1 104,4 108,0

Дех,кончилик

2010 106,5 86,3 105,3 108,8

2011 105,6 108,4 103,9 107,8

2012 107,4 101,4 105,9 109,4

2013 106,4 105,8 104,3 109,1

Чорвачилик

2010 107,0 114,4 109,8 107,2

2011 107,9 124,8 114,9 106,9

2012 107,1 105,1 110,4 107,0

2013 107,4 112,0 107,5 107,2

сальдосининг сакланиб колиши прогноз килинмокда.

Амалиёт жараёнида кишлок хужалиги фермерлари билан сухбатлашган х,олда х,амда уларнинг фикрларини тах,лил килиб ушбу тавсияларни бериб утамиз. Фермер хужаликларда мах,сулот етиштириш ва уни экспорт килиш тизимда куйидагиларни х,ал этиш лозим:

• фермер хужаликларини сифатли уруF-лар, касаликка чидамли ва х,осилдор навлар билан таъминлашни йулга куйиш;

• мах,сулот етиштиришда, айникса ме-ва-сабзавотларни инфратузилмани ривожлантириш оркали мах,сулотни саралаш, кадоклаш ва ташишдаги йукотишларни камайтириш;

• мах,сулот сотишда маркетинг тизими, ахборот консалтинг тизимларини ривожлантириш оркали фермер хужаликларида

1 Манба: муаллифлар томонидан Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълу-мотлари асосида тузилган. Узбекистон кишлок хужалиги. - Т., 2014. -18-б.

мах,сулот етиштириш рентабеллигини ошириш;

• йул инфратузилмасини самарали йулга куйиш х,амда озик-овкат мах,сулотларини сифатли манзилга етказиш;

• кишлокларда яшайдиган хотин-кизлар ва ёшларнинг ижтимоий фойдали мех,натга жалб килиш ва шу тарика ишсизликнинг олдини олиш, бандликни таъминлашга эри-шиш;

• мева-сабзавот мах,сулотларини турли хил зараркунанда х,ашаротлардан х,имоя-лаш ва пишган меваларни кайта ишлаб витаминларга бой булган шарбат ва ком-потлар тайёрлаш.

Юкоридаги тавсиялар асосида кишлок хужалигида сезиларли даражада ривож-ланиш юзага келади. Бу уз набатида ах,оли турмуш даражаси яхшиланишига сабаб булади.

Бу йуналишда банк тизими инфрату-зилмаси тaрмoFи, айникса, кишлок жой-ларида ахборот-коммуникация технология-ларини кенг куллаган х,олда, масофадан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2015, 9

туриб хизматлар курсатишни кенгайти-ришга, накд пулсиз хисоб-китоблар тизи-мини янада ривожлантиришга хамда банк муассасаларини ахоли ва ишлаб чикариш корхоналари худудларига янада якин-лаштириш борасида кенг куламли тадбир-ларни амалга ошириш режалаштирил-мокда.

Бу тадбирлар ижросини изчил йулга куйиш суFoрилaдигaн ерларнинг мелиора-

тив холати яхшиланиб, унумдорлиги оши-шига, кишлок хужалиги махсулотлари мик-дори купайиши, ахолининг фаровонлик даражаси юксалишига олиб келади. Шу билан бирга, тармокни модернизациялаш, янги инвестицияларни жалб этиш, махсулот ракобатдошлигини ошириш ва мамлакат экспорт салохиятини ривожлантиришда мухим омил булиб хизмат килади.

Ддабиётлар:

1. Каримов И.А. 2015 йилда иктисодиётимизда туб таркибий узгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация жараёнларини изчил давом эттириш хисобидан хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликка кенг йул очиб бериш - устувор вазифамиздир. // Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг мамлакатимизни 2014 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси. // «Халк сузи» газетаси, 2015 йил 17 январь.

2. Узбекистон Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекистонда Озик-овкат дасту-рини амалга оширишнинг мухим захиралари» мавзусидаги халкаро конференция-нинг очилиш маросимидаги нутки. 2014 йил 6 июнь. // «Маърифат» газетаси, 2014 йил 7 июнь.

3. Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси. - Т., 2014.

4. Узбекистон Фермерлар Кенгаши йиллик маълумотлари.

5. www.press-service.uz - Узбекистон Республикаси Президенти матбуот-хизмати расмий сайти.

6. www.cbu.uz - Узбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий сайти.

7. www.stat.uz - Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси.

8. www.uza.uz - Узбекистон Миллий ахборот агентлиги расмий сайти.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.