Научная статья на тему 'ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МАМЛАКАТИМИЗНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАСИ'

ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МАМЛАКАТИМИЗНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
16
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
Озиқ-овқат хавфсизлиги / соғлом ва фаол ҳаёт кечириш / исмоний / ижтимоий / иқтисодий имкониятлар / истеъмол эҳтиёжлари / меъёрлар / ишлаб чиқариш / кафолат / табиий ва моддий ресурслар / иқтисодий ва экологик бошқарув / рентабел / озиқ-овқат ва озуқа экинлари / деградация.

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Юсубжон Тажибоевич Додобоев

Мақолада, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда мамлакатимизнинг долзарб масаласини босқичма–босқич амалга оширишнинг содда методларини илмий-амалий жиҳатидан тадқиқот ўтказиб, амалиётга тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МАМЛАКАТИМИЗНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАСИ»

ОЗЩ-ОВЦАТ ХАВФСИЗЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДА МАМЛАКАТИМИЗНИНГ

ДОЛЗАРБ МАСАЛАСИ Юсубжон Тажибоевич Додобоев

иктисодиёт фанлари доктори, профессор. https://doi.org/10.5281/zenodo.10930203

Анатация. Мацолада, озщ-овцат хавфсизлигини таъминлашда мамлакатимизнинг долзарб масаласини босцичма-босцич амалга оширишнинг содда методларини илмий-амалий жщатидан тадцицот утказиб, амалиётга тавсиялар ишлаб чицилган.

Калит сузлар: Озиц-овцат хавфсизлиги, соглом ва фаол уаёт кечириш, исмоний, ижтимоий, ицтисодий имкониятлар, истеъмол э^тиёжлари, меъёрлар, ишлаб чицариш, кафолат, табиий ва моддий ресурслар, ицтисодий ва экологик бошцарув, рентабел, озиц-овцат ва озуца экинлари, деградация.

Аннотация. В статье с научной и практической точки зрения исследованы простые методы поэтапной реализации актуальной проблемы продовольственной безопасности нашей страны, а также разработаны практические рекомендации.

Ключевые слова: Продовольственная безопасность, здоровый и активный образ жизни, исламские, социальные, экономические возможности, потребительские потребности, стандарты, производство, гарантии, природные и материальные ресурсы, экономическое и экологическое управление, рентабельность, продовольственные и кормовые культуры, деградация.

Abstract. In the article, simple methods of step-by-step implementation of the urgent issue offood safety of our country were researched from a scientific and practical point of view, and practical recommendations were developed.

Keywords: Food security, healthy and active life, Islamic, social, economic opportunities, consumer needs, standards, production, guarantee, natural and material resources, economic and environmental management, profitability, food and feed crops, degradation.

Озик-овкат хавфсизлиги — ахолининг барча катламларини соглом ва фаол хаёт кечиришлари учун жисмоний, ижтимоий, иктисодий имкониятларини хисобга олган холда, уларнинг истеъмол эхтиёжларини тулик коплаш, хавфсизлик курсаткич меъёрларига мувофиклигини таъминлаш, юкори озукавий кийматга эга озик-овкат махсулотларини ишлаб чикариш шароитларини кафолатловчи давлатнинг иктисодий холати.

Озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда ахолининг барча катламлари соглом ва фаол хаёт кечириши учун табиий ва моддий ресурслардан фойдаланишнинг самарали иктисодий ва экологик бошкарув тизимларини жорий килиш.

Мамлакатимизда йил сайин купайиб бораётган ахолини етарли микдорда озик-овкат махсулотларига эга булиш имконияти билан таъминлашда махсулот ишлаб чикариш салохиятидан самарали фойдаланиш максадида 2016-2022 йилларда жами 329 минг гектар пахта ва галла ер майдонлари макбуллаштирилиб, урнига юкори рентабелли озик-овкат ва озука экинлари жойлаштирилди.

Шу билан бирга, 2023 йилда яна кушимча 93 минг гектар пахта ва галла майдонлари кискартирилиб, ахолига дехкон хужаликларини юритиш учун озик-овкат махсулотлари етиштиришга ер ажратилди.

Сунгги йилларда кишлок хужалигида эришилган ижобий натижалар билан бирга табиий ресурслардан макбул ва баркарор фойдаланишда хавф-хатар солувчи бир катор муаммо ва камчиликлар юзага келган.

Бугунги кунда республикамиздаги жами 21,2 миллион гектар яйлов ерларнинг 16,9 миллион гектари (79,5 %) фойдаланишда булиб, колган 4,3 миллион гектари урмон ер фонди ва давлат захирасига олинган.

2023 йилгача 10,3 миллион гектар яйлов ерларда утказилган геоботаник тадкикотларга кура 703 минг гектар (7,7 %) яйлов ерлар деградацияга учраб, кишлок хужалиги учун яроксиз холга келиб колган.

Бугунги кунда 2,0 млн гектардан (65 %) ортик сугориладиган ерларнинг гумус микдори 1 фоиздан паст даражага тушиб колганлиги, 44 фоизи турли даражада, жумладан 14 фоизи урта ва кучли даражада шурланганлиги экинлардан кузланган хосилни олишга ва ушбу кишлок хужалиги ерларидан баркарор фойдаланишга салбий таъсир курсатмокда.

Ушбу масалаларни миллий даражада хал этиш учун куйидагилар амалга оширилади:

Ер ресурсларидан самарали фойдаланиш:

^ишлок хужалиги ерларини асраш, кайта тиклаш ва уларнинг унумдорлигини ошириш;

^ишлок хужалиги ерлари унумдорлигини ошириш ва окилона фойдаланишда замонавий технологияларни татбик килиш;

Сув ресурсларининг хозирги ва келажакдаги шаклланиш манбалари хамда захирасини инобатга олган холда фойдаланилмаётган ерларни кишлок хужалигида фойдаланишга киритишни давом эттириш.

Сув ресурсларидан самарали фойдаланиш:

Сугориш учун сув ресурслари манбаларининг етишмовчилигини бахолаш;

Сув тежовчи технологияларни жорий этиш куламини кенгайтириш, рагбатлантириш механизмларини такомиллаштириш;

Глобал исиш ва иклим узгариши натижасида юзага келадиган сув танкислиги ва кургокчиликка карши хдмда йукотиладиган махсулотлар урнини альтернатив махсулотлар билан тулдириш чораларини куриш.

Инвестицияларни жалб этиш:

Озик-овкат хавфсизлиги учун мухим булган инфратузилмаларга инвестициялар йуналтиришни кучайтириш;

Ахолига кафолатланган озик-овкат махсулотларини етказиш максадида чекка худудларда транспорт-логистика инфратузилмасини ривожлантириш;

Ишлаб чикарувчилардан етиштирилган махсулотларни харид килиш, кайта ишлаш, саклаш ва сотиш учун агрологистика марказлари фаолияти ва хизматларини ракамлаштириш;

Озик-овкат хавфсизлигига давлат ёрдамини кучайтириш максадида (баркарор кишлок хужалиги махсулотлари етиштириш, сув ва энергия таъминотидан баркарор фойдаланиш, иклимдан окилона фойдаланиш, кайта ишлаш ва саклаш учун макбул ишлаб чикариш амалиётлари хамда хосилдан кейинги йукотишларни камайтиришга каратилган) субсидиялар ажратиш буйича ягона сиёсат олиб борилишини ва платформа ишлаб чикилишини таъминлаш;

Дехкон бозорлари инфратузилмаларини замон талаблари асосида модернизация килиш ва хусусий сармояларни жалб килиш дастурини кабул килиш.

Халкаро тажрибаларни куллаш:

Озик-овкат хавфсизлиги буйича амалдаги конунчиликни халкаро стандартлар талабларига ва илгор тажрибаларга мувофиклаштириш максадида «Узбекистон Республикасининг озик-овкат хавфсизлиги тугрисида» конунини кабул килиш;

Озик-овкат хавфсизлиги сохасида халкаро келишувлар хамда минтакалараро интеграцияни ривожлантириш;

Жахон согликни саклаш ташкилоти (ЖССТ) томонидан тавсия этилган ва бошка халкаро хамда миллий нормалар ва стандартларга мувофик ахоли сонининг усишига нисбатан озик-овкат махсулотларининг мавжудлиги, фойдалана олиш имконияти, истеъмол, баркарорлиги ва доимийлигини тахлил килиш хамда таъминлаш чораларини куриш.

Атроф-мухит мухофазасини таъминлаш

Иклим узгариши, табиий ёки техноген офатларнинг (тошкинлар, кургокчилик, харорат узгариши ва бошка омиллар) атроф-мухит ва экологияга таъсирини мунтазам бахолаб бориш хамда уларни тахлил килиш натижаларига кура зарур мослашиш ва салбий таъсирларни юмшатиш чораларини куриш;

Озик-овкат махсулотларини кадоклаш ва урашда инсон саломатлиги учун хавфли булган моддаларни чикармайдиган, махсулот хусусиятларининг яхши сакланиши ва хавфсизлигини таъминлайдиган, кайта ишланадиган ёки атроф-мухитга зарар етказмасдан фойдаланиш ёки йук килиш мумкин булган материалларни ишлатиш оркали экологик тизимга салбий таъсирни камайтириш;

Усимликларни химоя килишнинг экологик хавфсиз (биологик ва табиий) усулларини кенг куллаш хамда экинлар хосилдорлигини экологик ва илмий асосда ошириш;

Иклим узгаришига салбий таъсир этувчи СО2, метан ва бошка чикиндиларни камайтириш буйича чора-тадбирларни амалга ошириш хамда кишлок хужалиги ва нокишлок хужалиги корхоналарида ишлаб чикариш жараёнида юзага келувчи СО2, метан ва бошка чикиндиларни мониторинг килиш ва боскичма-боскич камайтириш чораларини куриш.

Фавкулодда вазиятларда фойдаланиш учун самарали бозор иктисодиёти тамойилларига асосланган стратегик кишлок хужалиги ва озик-овкат махсулотларининг давлат назорати остидаги захирасини яратиш.

Узбекистонда бошокли дон экинлари майдонининг кенгайиши (пахта майдонининг мос равишда кискариши хисобига) ва хосилдорликнинг сезиларли даражада ошиши натижасида бугдой ишлаб чикариш 2016 йилда 6,4 миллион тоннани, 2023 йилда эса 7,1 миллион тоннани ташкил килди.

Бугдой етиштириш буйича курсаткичлар сезиларли даражада ошганлигига карамасдан, ахоли сонининг усиши хисобига истеъмол учун мулжалланган бугдойнинг 28 фоиз кисми хорижий давлатлардан импорт килинади.

Бугунги кунда Узбекистонда ахоли жон бошига бугдой истеъмоли йилига уртача 244 килограммни ташкил этиб, бу курсаткич аксарият мамлакатларга нисбатан сезиларли даражада юкори хисобланади.

Сунгги йилларда бугдой уни импорти камайиб (2011-2012 йилларга нисбатан 20192020 йилларда 70 % га камайган), махаллий кайта ишлаш корхоналари сонининг ошиши

хисобига дон сотиб олиш хажми купайди. Бугдой импорти йилига уртача 3 миллион тоннани ташкил этмокда.

Бу юкори сифатли бугдой унига булган ички эхтиёжни кондириш билан бирга эхтиёждан ортик кисмини кушни мамлакатларга экспорт килиш имкониятини яратди (асосан Афгонистон давлатига 970 минг тонна).

Шу билан бирга жами озик-овкат махсулотлари экспортига нисбатан импорти хам ошиб бормокда (2022 йилда 20 %).

Махсулотни саклаш тизимларидан фойдаланган холда, мухим озик-овкат махсулотлари захираларининг баркарорлигини таъминлай оладиган озик-овкат махсулотларининг стратегик захирасини яратиш, шунингдек, табиий ва техноген офатлар зарарларининг олдини олиш оркали озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, таъминот занжирида узилишларга йул куймаслик хамда ахолига, айникса жамиятнинг заиф катламларига алохида эътибор каратган холда, уз вактида зарур махсулотларга эга булиш ва бу махсулотларнинг мавжудлигини таъминлашнинг самарали механизмларини жорий килиш талаб этилади.

Озик-овкат махсулотлари ва хомашёси захирасини яратишнинг самарали бозор механизмларини жорий этишда куйидагилар амалга оширилади.

УруFчилик ва наслчиликни ривожлантириш

^ишлок хужалиги вазирлиги хузуридаги Уругчиликни ривожлантириш марказига утказилган уруглик дон тайёрлаш корхоналарини тулик модернизация килиш хамда фаолиятини хусусий сектор билан хамкорликда ташкил этиш;

Юкори сифатли галла уруглари етиштиришни янги, бозорга асосланган рагбатлантириш тизимлари оркали куллаб-кувватлаш;

Биофортификация технологияларини рагбатлантириш максадида дон, дуккакли, мева, сабзавот, шакаркамиш ва бошка тегишли экинларда микроэлементларга бой мавжуд махаллий навларга йуналтирилган уругчиликни ривожлантириш буйича максадли илмий-тадкикот лойихаларини амалга оширишни давлат томонидан куллаб-кувватлаш;

Чорвачилик тармокларини баркарор ривожлантириш учун наслчилик ишларини жадаллаштириш.

Озик-овкат махсулотлари ишлаб чикариш хажмларини купайтириш

Озик-овкат махсулотлари етиштирувчиларнинг кооперативларини ихтиёрий равишда ташкил этиш ва ривожлантиришни рагбатлантириш буйича максадли дастурни кабул килиш, озик-овкат махсулотлари кушилган кийматини купайтириш ва йукотишларни камайтириш максадида кайта ишлаш корхоналари «кооперация-кластер» усулидаги алокаларни ривожлантириш;

Интенсив усулда етиштириладиган кишлок хужалиги ва озик-овкат махсулотлари тури, нави, кулами ва уларнинг экин майдонларини кенгайтириш;

^ишлок хужалиги буйича максадли илмий лойихалар оркали мева-сабзавот, канд лавлаги, картошка, мойли ва дуккакли экинларнинг махаллий махсулдор навларини купайтириш ва уларни фермерлар томонидан узлаштириш ва етиштиришни таргиб килиш;

Бугдой унини тиббий меъёр доирасида табиий микроэлемент ва витаминлар билан бойитилган холда ишлаб чикариш;

Мойли экинлар майдони ва хосилдорлигини ошириш оркали усимлик ёги ишлаб чикариш хажмини купайтириш хамда мухим витаминлар ва минералларга бой соглом ва

мувозанатли овкатланишнинг бир кисмини ташкил этадиган туйимли усимлик ёгларини ишлаб чикаришни рагбатлантириш;

Бозор механизмларига мос рагбатлантириш тизимини жорий этиш хисобига чорва ва паррандалар сонини, гушт, сут, тухум, балик ва асал ишлаб чикариш хажмларини ахоли сонининг усишига мутаносиб равишда ошириб бориш;

Балик махсулотлари ишлаб чикаришда самарадорлиги юкори булган замонавий интенсив технологиялардан фойдаланишни кенгайтириш, баликчиликнинг илмий салохиятини ривожлантириш, юкори малакали кадрларни жалб этишга ва уларни куллаб-кувватлашга каратилган тадбирларни амалга ошириш;

Озик-овкат махсулотларининг урим-йигимдан кейинги жараёнлари, жумладан, тугри саклаш, ташиш, ишлов бериш хамда махсулотларнинг савдоси буйича махсулот етиштирувчилар ва ахолининг билим ва куникмаларини ошириш максадида укув семинарлари ва тренинглар ташкил этиш.

Озик-овкат махсулотлари миллий захираларини ва нархлари баркарорлигини таъминлаш

Озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш ва ички истеъмол бозорида стратегик ва ижтимоий ахамиятга эга асосий турдаги кишлок хужалиги ва озик-овкат (картошка, пиёз, сабзи, гуруч, гушт, сут, шакар, усимлик ёги) махсулотлари нархлари кескин ошишига йул куймаслик максадида «баланс-захира-интервенция» тизимининг эркин бозорга асосланган самарали механизмларини жорий этиш. Бунда, уй хужаликларининг озик-овкат захираси ва истеъмоли буйича маълумотларини хар йили монографик тадкикотлар олиб бориш оркали шакллантириш;

Миллий инкироз ёки фавкулодда вазиятларда (табиий ва техноген офатлар, иктисодий, согликни саклаш, ташки сиёсат баркарорлиги бузилиши) етарли микдорда озик-овкат захираларининг мавжудлигини таъминлаш максадида миллий стратегик галла ва озик-овкат махсулотлари захираларини самарали бошкаришни йулга куйиш;

Озик-овкат махсулотлари захираларини яратиш ва бошкаришда коррупция хамда сиёсий аралашувга йул куймаслик;

Барча асосий экспорт бозорларида хамда республикамиз ички бозорларида озик-овкат махсулотлари нархлар динамикаси, етиштириш прогнозлари, уларнинг узгаришлари тугрисида маълумотлар базаси (банки)ни шакллантириш.

Хорижий хамкорликни ривожлантириш

Ахоли сонининг усиши, ер ва сув ресурслари чекланганлигини инобатга олиб, галла, мойли экинлар ва бошка озик-овкат махсулотларини хамкор кушни давлатларда етиштириб, хомашё ва хосилни Узбекистонга олиб келиш, саклаш ва кайта ишлаш чораларини куриш;

Зарур холларда савдо тахлиллари асосида озукавий киймати юкори булган ноанъанавий махсулотларга эхтиёжни импорт хисобидан коплаш;

Халкаро хамкорлар ва экспертлар билан озик-овкат хавфсизлиги ва соглом овкатланишни таъминлаш масалаларида кушма илмий-тадкикот ишларини ривожлантириш.

Табиий ва техноген офатлар, глобал сиёсий ва иктисодий инкироз, пандемия, харбий амалиёт ва бошка ходисаларнинг салбий таъсирида юзага келадиган хавф-хатарларни мониторинг килиш платформасини яратиш.

Озик-овкат хавфсизлигида юзага келиши мумкин булган хавф-хатарларни олдиндан аниклаш, бахолаш ва бошкариш, огохлантириш хамда мониторинг килиш буйича ягона тизим яратилмаган.

Озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш буйича чораларни ишлаб чикиш ва дастурларни мониторинг килиш, маълумотларни уз вактида, ишончли ва сифатли такдим этиш, кабул килиш, тахлил килиш ва таркатиш учун соханинг мавжуд ахборот тизимларини такомиллаштириш максадида куйидагилар амалга оширилади.

Ракамли технологияларни жорий этиш

Озик-овкат хавфсизлиги ва соглом овкатланишни таъминлаш буйича барча манфаатдор томонлар, шу жумладан уй хужаликларида суровлар утказиш оркали (асосий ва мониторинг курсаткичларига мувофик) озик-овкат хавфсизлиги буйича тегишли маълумотларни туплаш, саклаш, тахлил килиш ва мувофиклаштириш;

Озик-овкат хавфсизлигини бахолаш учун идоралараро интеграциялашган ракамли тизимни яратиш оркали озик-овкат хавфсизлиги ва соглом овкатланиш буйича Миллий ахборот платформасини ишга тушириш хамда ушбу платформа доирасида халкаро стандартлар ва усуллар асосида мониторинг утказиш;

Стратегияни амалга оширишда иштирок этувчи барча манфаатдор вазирлик ва идоралар учун тармок бошкарувида ахборот тизимлари мувофиклигини такомиллаштириш;

Минимал истеъмол харажатлари кийматини хисоблаш тартибини Миллий ахборот платформаси билан интеграция килиш.

Халкаро кузатув маълумотларини тахлил килиш

Халкаро даражада ишлаб чикилган хисоблаш ва тахлилий дастурлар (Global Food Systems Dashboard, FAOSTAT, UN COMTRADE, World Development Indicators, Global Food Security Indicators ва бошка) маълумотларини туплаш, тахлил килиш, хулоса ва таклифлар тайёрлаш хамда индикаторларни Миллий ахборот платформасида жорий этиш.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикада озик-овкат хавфсизлигини таъминлашнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида Узбекистон Республикаси Президентининг 2024 йил 16 февралда ПФ-36-сонли фармони.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 22 декабрдаги «Озик-овкат ва кишлок хужалиги сохасида ислохотларни тадкик килиш, стратегик режалаштириш хамда бошкариш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида» ги ПК-58-сонли карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 1 мартдаги «^ишлок хужалигида сувни тежайдиган технологияларни жорий этишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида» ги П^-144-сонли карори.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 майдаги «Еаллани етиштириш ва сотишда бозор тамойилини жорий этишнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида» ги П^-262-сонли карори.

5. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 10 сентябрдаги «Дехкон хужаликлари ташкил этишни куллаб-кувватлаш оркали ахоли даромадларини ошириш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида» ги П^-373-сонли карори.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.