Научная статья на тему 'ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШ ОМИЛИ: ГЛОБАЛ ТЕНДЕНЦИЯЛАР ВА МУАММОЛАР'

ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШ ОМИЛИ: ГЛОБАЛ ТЕНДЕНЦИЯЛАР ВА МУАММОЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Тўхлиев Нурислом

Озиқ-овқат хавфсизлиги озиқ-овқат маҳсулотларини тўсиқларсиз, қулай қабул қилишни, инсоннинг саломатлиги ва нормал физиологик фаолиятини таъминлаш учун етарлилиги, истеъмол учун хавфсиз ва сифат стандартларига жавоб беришини, бу тизимнинг табиий офатлар, иқлим ўзгариши, иқтисодий инқирозлар ва можаролар каби турли таҳдидларга чидамли бўлишини тақозо этади. Озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш давлат сиёсатининг муҳим йўналиши бўлиб, у аҳоли саломатлиги ва фаровонлигини кафолатлайди, ижтимоий барқарорлик ва иқтисодий тараққиётга хизмат қилади. Озиқ-овқат хавфсизлиги – инсоннинг соғлиги ва ҳаётий фаолиятини сақлаб туриш учун етарли, хавфсиз ва тўйимли озиқ-овқат маҳсулотларидан жисмоний, ижтимоий ва иқтисодий фойдаланиш имкониятига эга бўлган ҳолатдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЗИҚ-ОВҚАТ ХАВФСИЗЛИГИ БАРҚАРОР РИВОЖЛАНИШ ОМИЛИ: ГЛОБАЛ ТЕНДЕНЦИЯЛАР ВА МУАММОЛАР»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ОЗЩ-ОВЦАТ ХАВФСИЗЛИГИ БАРЦАРОР РИВОЖЛАНИШ ОМИЛИ: ГЛОБАЛ ТЕНДЕНЦИЯЛАР ВА МУАММОЛАР

Тухлиев Нурислом

Иктисодиёт фанлари доктори, академик https://doi.org/10.5281/zenodo.11401643

Озик-овкат хавфсизлиги озик-овкат махсулотларини тусикларсиз, кулай кабул килишни, инсоннинг саломатлиги ва нормал физиологик фаолиятини таъминлаш учун етарлилиги, истеъмол учун хавфсиз ва сифат стандартларига жавоб беришини, бу тизимнинг табиий офатлар, иклим узгариши, иктисодий инкирозлар ва можаролар каби турли тахдидларга чидамли булишини такозо этади.

Озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш давлат сиёсатининг мухим йуналиши булиб, у ахоли саломатлиги ва фаровонлигини кафолатлайди, ижтимоий баркарорлик ва иктисодий тараккиётга хизмат килади. Озик-овкат хавфсизлиги - инсоннинг соглиги ва хаётий фаолиятини саклаб туриш учун етарли, хавфсиз ва туйимли озик-овкат махсулотларидан жисмоний, ижтимоий ва иктисодий фойдаланиш имкониятига эга булган холатдир.

Озик-овкат хавфсизлиги баркарор ривожланишнинг ажралмас кисми булиб, у жамият баркарорлиги ва фаровонлигини таъминлайди. У ижтимоий тенглик, иктисодий усиш ва экологик баркарорликка бевосита таъсир килади. Озик-овкат хавфсизлигисиз очарчиликка бархам бериш, тенгсизликка карши курашиш ва иктисодий фаровонликка кумаклашиш каби баркарор ривожланиш максадларига эришиб булмайди.

Бугунги кунда озик-овкат хавфсизлиги хукуматлар, халкаро ташкилотлар ва бутун жамият олдида турган энг долзарб ва мураккаб муаммолардан бири булиб колмокда. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маълумотларига кура, дунёда 828 миллиондан ортик одам сурункали очликдан азият чекмокда. Куплаб мамлакатларда туйиб овкатланмаслик, айникса, болалар уртасида жиддий муаммо булиб колмокда, бу эса жисмоний ва рухий ривожланишнинг кечикишига олиб келади.

2023 йилги Глобал очлик индексида Узбекистон 125 мамлакат ичида 21-уринни эгаллади. Бу 2023 йилги Глобал очлик индексида Узбекистонда 5,0 балл билан очлик даражаси паст мамлакатлар каторида демакдир. Ушбу индекснинг бутун дунё учун уртача даражаси 2023 йилда 18,3 бални ташкил килди.

Айни пайтда ривожланган мамлакатларда ортикча озик-овкат истеъмол килиш муаммоси мавжуд булиб, бу семириш ва унга боглик булган катор касалликлар, хусусан, кандли диабет, юрак-кон томир касалликларини келтириб чикармокда.

Узбекистон Санитария-эпидемиологик осойишталик ва ахоли саломатлиги кумитаси Жахон согликни саклаш ташкилоти билан хамкорликда утказган тадкикот натижаларига кура, 18-64 ёшдаги ахолининг ярми ортикча вазнга эга, уларнинг 20 фоизи семиришдан азият чекмокда.

Бу борадаги парадокс шундан иборатки, иктисодиёти кишлок хужалигига асосланган мамлакатлар ахолиси, кашшок, туйиб овкат емайди, аксинча саноати ривожланган мамлакатлар ахолиси ортикча вазнга карши курашади. Нима учун шундай? Озик-овкат кишлок хужалигида етиштирилади-ку. Бунинг сабаби шундаки, кишлок хужалигига асосланган ривожланаётган мамлакатлар ахолиси, паст солик тулайди, ривожланган мамлакатлар ахолиси, масалан, Гарбий Европа мамлакатларида солик

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

даражаси юкори, даромаддан 45-55 фоизгача солик туланади. Бу ахоли фойдасига миллий даромадни кайта таксимлаш имконини беради.

Озик-овкат етишмаслигининг катор сабаблари бор, албатта.

Биринчидан, етарлича саклаш ва ташиш инфратузилмаси, шунингдек, кайта ишлаш даражасининг пастлиги туфайли катта микдорда озик-овкат исроф килинади. Натижада, жахонда ишлаб чикарилган барча озик-овкат махсулотларининг карийб учдан бир кисми йукотилади. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маълумотларига кура, 2019 йилда дунё буйлаб жами озик-овкат ишлаб чикаришининг 1,64 миллиард тоннаси (умумий озик-овкат ишлаб чикаришнинг 31 фоизи) чикинди сифатида ташлаб юборилган. Биз йукотадиган озик-овкатнинг 25 фоизи эса бутун дунё буйлаб очлик муаммосини тулик хал килиш имконини беради. Маълумотларга кура, Узбекистонда хар йили 3 миллион тонна озик-овкат чикиндиларга ташланади.

Иккинчидан, иклим узгариши кишлок хужалиги учун об-хаво шароитларининг ёмонлашиши, хосилдорликнинг пасайиши ва экстремал ходисалар частотасининг ошиши озик-овкат хавфсизлигига жиддий таъсир курсатмокда. Миллий Атроф-мухит маълумотлари марказларининг (NOAA) 2023 йилги Глобал иклим хисоботига кура, 2023 йилнинг хар ойи энг иссик ойлар каторига кирган ва йилнинг иккинчи ярмида (июнь-декабрь) ойнинг хар бири рекорд даражадаги энг иссик ойлар булган. Июль, август ва сентябр ойларида глобал харорат уртача курсаткичдан 1,0°С га юкори булган. Демак 2023 йилда биринчи марта хар кайси ой бу чегарани бузган. Узбекистонда уртача йиллик хаво харорати купчилик худудларда меъёрдан 1,6-2,3°, Оролбуйи ва чул зонасида уртачадан 2,93,1° гача юкори булди. Факатгина республиканинг тогли худудларида уртача йиллик хдрорат даражаси жахон нормасидан ошмади ва 0,5-0,9° гача кайд этилди. Узбекистон мавсумий сув тошкинлари ва кургокчилик туфайли гидрометеорологик хавф ва табиий офатлар хавфи остида колмокда. Кучкилар, чигирткалар бостириб кириши хавфи хам мавжуд.

Учинчидан, иктисодий инкирозлар, тенгсизлик ва сиёсий бекарорлик озик-овкатдан фойдаланишни чеклаши ва бир катор мамлакатларда озик-овкат хавфсизлигини ёмонлаштириши мумкин. Хусусан, Украина ва Россия уруши натижасида глобал озик-овкат бозорида баъзи товарлар нархининг кутарилиши кузатилди. Ушбу мамлакатлардаги сиёсий бекарорликлар нафакат икки мамлакат иктисодиёти ва озик-овкат саноатига, балки жахон микёсидаги тенденцияларга хам уз таъсирини курсатмокда.

Туртинчидан, кишлок хужалигини ракамлаштириш каби замонавий технологиялар хосилдорликни ошириш ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда мухим ахамият касб этмокда. 2022 йилда энг илгор технологик ечимлар туфайли аппарат сегменти озик-овкат технологиялари бозори улушининг карийб 42 фоизини ташкил этди. Сенсорлар, "Buyum Interneti" курилмалари ва аклли курилмалар каби аппарат компонентлари озик-овкат ишлаб чикариш ва таркатишни модернизация килишда мухим роль уйнамокда. Улар реал вакт режимида харорат, намлик ва бошка мухим параметрларни кузатиш имконини беради, озик-овкат хавфсизлиги ва сифатини таъминлайди. Узбекистондаги йирик агрофирмалар глобал тенденцияларни кузатиб, сенсорлар ва катта маълумотларга асосланган лойихаларни амалга оширмокда. Масалан, "Узбекозиковкат" холдинг компанияси томонидан "Учувчисиз технологиялар" ихтисослаштирилган компанияси яратилди. Бу дронлардан фойдаланиб экинларни кузатиш, угит сепиш ва хашаротларга карши воситаларни куллаш имконини беради. Тошкент вилояти фермер хужаликларида "Буюмлар

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

интернети"ни жорий этиш бошланди - метеостанциялар ёгингарчилик, хаво ва тупрок харорати, хаво намлиги, шамол тезлиги ва йуналишини башорат килувчи датчиклар билан жихозланмокда.

Глобал озик-овкат хавфсизлиги тенденциялари баркарор кишлок хужалиги тизимларини ривожлантиришдан тортиб, тенгсизликка карши курашиш ва барча одамлар учун туйимли озик-овкатдан фойдаланишни таъминлашгача булган барча даражадаги мувофиклаштирилган саъй-харакатларни талаб килади.

Глобал озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда минтакавий фаркларга эътибор каратиш мухим ахамиятга эга. Гап шундаки, минтакаларда кишлок хужалик махсулотлари ишлаб чикариш ва унинг сифатига таъсир килувчи бир катор муаммолар мавжуд.

Масалан, Африкада озик-овкат махсулотларини саклаш ва ташиш учун инфратузилманинг етарли эмаслиги хосилнинг йукотилишига олиб келади. Боз устига тез-тез такрорланиб турадиган кургокчилик ва сув тошкини каби иклим бузилишлари кишлок хужалиги ва озик-овкат хавфсизлигига жиддий таъсир курсатади.

Осиёда эса, ахоли сонининг усиши ва шахар ахолисининг купайиши озик-овкат хавфсизлиги учун муаммоларни келтириб чикаради, пестицидлар ва угитлардан хаддан куп фойдаланиш тупрок ва сувнинг ифлосларишига олиб келади.

Лотин Америкасида ер ва бошка ресурслардан фойдаланишдаги тенгсизлик ахолининг айрим гурухлари учун озик-овкат таъминотининг етишмаслигига олиб келади, инфратузилма ва технологиянинг етарли эмаслиги озик-овкатнинг махсулотларининг йукотилишига олиб келмокда.

Европада эса аксинча, семизлик ва у билан боглик касалликлар даражасининг ошиши согликни саклашнинг асосий муаммосига айланмокда. Минтакада озик-овкат импортига карамлик жахон бозорларидаги узгаришларга нисбатан заифликни келтириб чикармокда.

Минтакавий озик-овкат хавфсизлиги муаммоларини хал килиш хар бир минтаканинг узига хос шароитларини хисобга олишни ва махаллий эхтиёж хамда имкониятлардан келиб чиккан холда мослаштирилган стратегияларни ишлаб чикишни талаб килади. Глобал хамкорлик ва тажриба алмашиш хам ушбу муаммоларни яхширок хал килишга ёрдам беради.

Сифатли ва хилма-хил озик-овкатлардан фойдаланиш, овкатланиш маданиятини ошириш хам озик-овкат хавфсизлигини таъминлашнинг мухим омили булиб хизмат килади. Барча одамлар учун туйимли ва хавфсиз озик-овкатдан фойдаланишни таъминлаш мухим ахамиятга эга. Сифатли озик-овкат соглом турмуш тарзига утиш ва касалликларнинг олдини олишга ёрдам беради. Озик-овкат хилма-хиллиги саломатлик учун зарур микдорда озукавий моддаларни таъминлашда асосий рол уйнайди.

Бу муаммоларни хал килиш озик-овкат махсулотларини ишлаб чикаришни яхшилаш, инфратузилмани ривожлантириш, ахолининг соглом овкатланиш хакидаги билимларини ошириш, озик-овкат хавфсизлигининг ижтимоий ва иктисодий сабабларига карши курашиш буйича саъй-харакатларни уз ичига олган комплекс ёндашувни талаб килади.

Озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда халкаро хамкорликнинг роли катта. Чунки озик-овкат хавфсизлиги глобал муаммо булиб, турли давлатлар ва халкаро ташкилотларнинг биргаликдаги саъй-харакатларини талаб килади. Халкаро хамкорлик озик-овкат махсулотларини ишлаб чикаришни яхшилаш, очлик ва туйиб овкатланмасликка

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

карши курашиш, баркарор озик-овкат тизимларини яратиш учун билим, технология ва ресурслар алмашинувига ёрдам беради.

Шундай килиб, хулоса урнида шуни таъкидлаш лозимки, озик-овкат хавфсизлиги баркарор ривожланишга эришиш, инсон фаровонлигини таъминлаш ва табиий ресурсларни саклаш учун ижтимоий, иктисодий ва экологик жихатларнинг интеграцияшувида хал килувчи рол уйнайди.

Озик-овкат хавфсизлиги замонавий дунёнинг асосий муаммоларидан бири булиб колмокда ва комплекс ёндашувни талаб килмокда. Баъзи ютукларга карамай, озик-овкатнинг нотекис таксимланиши, иклим узгариши ва иктисодий инкирозлар хамда урушлар каби турли омиллар туфайли инсоний хали хам очлик ва туйиб овкатланмаслик билан дуч келмокда.

Технологик инновациялар озик-овкат тизимининг махсулдорлигини, самарадорлигини ва баркарорлигини ошириш имкониятларини кафолатлайди. Озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда инфратузилмани ривожлантиришдан ташкари фермерлар билимига йуналтирилган инвестициялар ва глобал хамкорлик мухим урин тутишини назардан кочирмаслик зарур.

Шу боис озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш барча мамлакатларда баркарор ривожланиш учун устувор вазифа сифатида эътироф этилиши ва келажакда унга эришиш учун келишилган чора-тадбирлар курилиши зарур.

REFERENCES

1. https://concernusa.org/news/world-hunger-facts/

2. https://www.globalhungerindex.org/pdf/en/2023.pdf

3. Марасулова, Ф. Ю. (2024). Озик-овкат хавфсизлиги учун жамоатчиликни кенг жалб килган холда соглом овкатланиш тамойиллари, озик-овкат махсулотларининг хавфсизлик курсаткичлари ва уларга риоя этиш амалиётларини таргиб килиш. Science and innovation, 3(Special Issue 21), 275-278.

4. Абдурахманов, О. Х., Насирова, Н. К., & Асилова, Ф. М. (2022). Озик-овкат хавфсизлиги менежмент тизимларининг халкаро бозорга чикишдаги урни. Agro Inform, (4), 48-52.

5. https://climateknowledgeportal.worldbank.org/country/uzbekistan/vulnerability

6. Суюнов, А., & Мукимов, А. (2023). Озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда бож тариф имтиёзларининг урни. Journal of Innovations in Scientific and Educational Research, 6(3), 585-592.

7. Manikas, I., Ali, B. M., & Sundarakani, B. (2023). A systematic literature review of indicators measuring food security. Agriculture & Food Security, 12(1), 10.

8. Lee, C. C., Zeng, M., & Luo, K. (2023). Food security and digital economy in China: A pathway towards sustainable development. Economic Analysis and Policy, 78, 1106-1125.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.