CC BY
14FTAXP 14.01 DOI: 10.52512/2306-5079-2022-90-2-56-67
ОЙЫН ЖЭНЕ Б1Л1М БЕРУ АСПЕКТЫЕРШДЕГ1 ЦУЫРШАЦ ФЕНОМЕН1
Ж. Н. Шайгозова1, Р. М. Музафаров2 :Абай атындагы Казак ^лтты^ педагогикалык университетi, Алматы к., Казахстан, 2Казакстан Республикасынын Материалдык емес мэдени мараны коргау жвнiндегi ^лттык
комитет^ Алматы к., Казахстан e-mail1 : zanna_73@mail.ru
ДэстYрлi куыршак эдет-г^рып пен ойын тэжрибес арасында тепе-тенджп сактай отырып, эркашан эйелдер субмэдениетi институтыньщ айрыкша к¥зыреп болган. Ол взшщ бикесiне балалык шактан бастап, картайганга дейiн тiкелей жэне жанама тYPде ерiп жYрдi. Адамнын б^л миниатюралык, алуан жY3дi жэне сан кырлы Yлгiсiн таза балалардын гана нысаны деп карау кате пiкiр болар еда. Карапайым ойыншыкта Yлкен сыр жатыр, вйткенi онын бейнесiнде оны жасаган адамдардын ерекшелiктерiн сактай отырып, ол жалпыадамзаттык мэдениеттiн бвлiгi болып табылады. Элемнщ квптеген халыктары дэстYрлi куыршакка терен элеуметтiк магына береди Б^л халык ойыншыгынын басты к¥ВДылыгы болып табылады.
Элбетте, ата-аналар элемi к¥ВДылыктары балалар элемiнiн табиги бвлт болуы тиiс. Этнопедагогика сонгы жылдары этнограф-галымдар, лингвистер, психологтар, педагогтердiн кYш-жiгерiмен басталган этникалык мэдениетке, этностын тарихи вмiр салт-дэстYрлерiне, т^рмысына баулу тэсвдерш iздеудi жалгастырганы жвн. Ягни, казiргi жагдайда куыршактармен ойын Yлгiсiнде жасаган жок.
Макала Казакстан Республикасы Бшм жэне гылым министрлiгiнiн каржылык колдауымен VII томдык «Ежелп дэуiрден бYгiнгi кYнге дейiнгi Казакстан тарихы» академиялык басылымын эзiрлеу» OR11465469 жобасын юке асыру аясында дайындалды.
ТYЙiн сездер: куыршак, мэдениет, дэстYP, казiргi заман, ойын, бiлiм
Kipicne
Куыршак - ежелп эйгш ойыншыктардын ш1ндеп б1ршшш жэне оны жасамаган халык жок шыгар, с1рэ. Адам кай жерде вм1р сYрсе де, куыршак - онын адал жэне взгермейтш серт, балалык шагынын ен танымал атрибуттарынын б1р1 болды. Дегенмен, адамнын осы шагын гана миниатюралык, алуан жY3дi эр1 сан кырлы Yлгiсiн таза балалардын гана нысаны деп санау Yлкен кате болар ед1. Осы б1р карапайым ойыншыкта терен сыр, ^лы к¥пия жатыр, ягни взшщ бейнесшде оны жасаган адамдар ерекшелштерш сактай отырып, ол жалпыадамзаттык мэдениеттщ бвлтн к¥райды. Элемнщ квптеген халыктары дэстYрлi куыршакка халык ойыншыгынын басты к¥ВДылыгы болып табылатын терен элеуметпк магына бередг
Куыршак тек ойыншык емес. Онын философиялык мэш вте жогары. БYлдiршiндер жYрегiне адалдык, енбеккорлык, батылдык пен мешр1мдшк, тазалыктын дэнш егуде, олардын внер деген касиетп ^гымды жастайынан тYсiнуiне, жаксы мен жаманды ажыратып всуше куыршак ойыншыгы катты ыкпал етед1.
Казактын куыршагы взшщ алгашкы бYлiнбеген тYрiнде вткен гасырда-ак балалар мен г^рыптык салттардан жогалып кетп. Онын жекелеген квршютерш баксылык шамандык тэж1рибеде кездеспруге болар ед1, эттен! Куыршак технологиялык жаналыктарга жол берш, есю сэнд1 кшмдер, ютаптар жэне квненщ квзшдей заттарымен ^мытылган сандыктарда мэнг сактаулы ^шнде калды. Алайда, мысалы, акпараттык жэне цифрлык технологиялармен, молекулалык химия, биогенетика жэне жана уакыт философиясынын жетют1ктер1мен берш алмастырылган вткен вм1рдщ баска заттары неге м^ндай жагдайга тап болмады екен? Десек те, бYгiн б1з онын куыршак театрларында калай белсенд1 «ж^мыс ютейтшш» жэне квркем куыршак тур1ндеп тYрлi арт-аландарда внер жэд1гер1 ретшде кврсетшетшш кврш отырмыз.
Осы макалада б1з б1р-б1ршен туындайтын с^рактарга жауап табуга тырысамыз. Б1ршшщен, «ежелп дэу1рден бер1 адаммен б1рге жYрген, онымен б1р уакытта дамып, болып жаткан элеуметпк, рухани-адамгершшк, экономикалык взгерютерд1 барабар кврсететш жэне сонымен б1рге архаикалык
калыптаскан стереотиптерге адал болып калган» [1, 20 - б.] куыршактыц артында кандай тYсiнiксiз к^былыс т^р?
Екiншiден, куыршак дэстYрлi ^огамда балаларды дамыту мен тэрбиелеуде неге мацызды рел аткарды жэне макала авторларыныц пiкiрiнше, бYгiнгi кYнге дейiн езектiлiгiн жогалтпайды?
Материалдар мен эдктер
Зерттеу материалы ретвде далалык зерттеу материалдары пайдаланылды, оныц барысында этнографиялык зерттеу эдiстерi колданылды: сауалнама, с^хбат, бакылау, енгiзiлген бакылау, сонымен катар, саяхатшылардыц жазбаша куэлштер^ археология деректерi жэне галымдардыц ецбектерь
Сонымен катар, зерттеу аясында «Дипломдык ж^мыс гылыми зерттеу ретiнде» пэш аясында Абай атындагы Казак ^лттык педагогикалык университетi Энер, мэдениет жэне спорт институты студенттершщ дэстYрлi казак куыршагын жасау процесiне шыFармашылык-эксперименттiк зерттеу жYргiзiлдi.
Макалада зерттеудщ мэдени-тарихи, сипаттамалык жэне типологиялык эдiстерi колданылды.
Эдебиеттерге шолу жэне талкылау
М.Ю. Лотман «...ересектер элемiне етiп, онымен бiрге балалык шактыц, фольклорлык, мифологиялык жэне ойын элемi туралы естелiктерiн езiмен бiрге алып жYретiндiгi куыршактыц ерекшелшне байланысты. Б^л куыршакты кездейсок емес, кез келген жетшген «ересек» еркениеттщ» мацызды к¥рамдас белiгi етедi» деп нактылаFан [2, 378 - б.]. К^рп зерттеушiлер «бiр жаFынан, куыршактыц езi «адам коды», бейненiц типтенуi - оныц эстетикалык табиFатыныц ажырамас сипаттамасы, екiншi жаFынан, куыршак пайда болуыныц шартты елшемi, оныц сипаты мэдени парадигмаFа байланысты, оныц аясында осы немесе баска куыршак дYниеге келедЬ> деген пiкiрмен белiседi [3, 29 - б.]. Куыршак ^рпактар арасыц^ы сабактастыкты камтамасыз ететiндiгi, халыктыц элеуметтiк-мэдени тэжiрибесi мен оныц езiндiк ерекшелiгiн шоFырландыратындыFы белгiлi. Ол мэдениетаралык диалог к¥ралы ретiнде эрекет ете алады жэне осы касиетте жалпыадамзаттык жэне ^лттык-мэдени компоненттердi бiрiктiруге жэне таратуFа кабiлеттi [4, 109 б.].
Куыршак дэстYрлi жэне казiргi замаеты мэдениеттiц такырыптык кодына енедi жэне оныц ж^мыс iстеу механизмi таза утилитарлык жэне салттык-символдык тэжiрибенi бiрiктiредi [5].
Куыршакты жасау процесiнде жалпыадамзаттык жэне жеке т¥ЛFаныц аракатынасы аспектiлерi бYгiнгi кYнге дейiн пiкiрталас тудыруда. «ДэстYрлер, ырым-салттар, иррационалдылык, кYнделiктi жасауFа деген ^мтылыс кYнделiктi мэдениеттiц мацызды белт болып табылады, олар тек кершю тYрлерiн жэне жYзеге асыру салаларын езгерттi» [6, 12,13 - б.].
Адам мен куыршактыц заттары коFам мYшелерi арасындаFы карым-катынас жYЙесiндегi куыршактыц функциялары мен релi ре^нде элеуметтiк-мэдени, ^нделшт^т^рмыстык жэне салттык езара эрекеттесу к¥былысын И.А. Морозов егжей-тегжейлi карастырды [7]. И.Д. Немзорованыц пiкiрi бойынша [8] салттык куыршак - халыктык педагогиканыц куатты к¥ралдарыныц бiрi, емiрлiк тэжiрибенi берудiц к¥ралы, ал Т.В. Волдина Обьтык угрлардыц ойын тэж1рибесш зерттей келе, куыршак пен баска ойыншыктар кыз баланы болашак YЙдiц бикесi, «шацырактыц тiрегi - эйел» релiне дайындайды деп санайды [9].
Казiргi коFамдаFы дэстYрлi ойыншыктардыц релiн кейбiр шетелдiк Fалымдар да карастырады. Мэселен, Weisgram Е. S. & Dinella L. М. жинаFында [10] ойыншыктар мен куыршактар релiнiц эртYPлi аспектiлерi, яFни балалардыц танымдык дамуынан бастап, дэстYрлi жэне заманауи мэдениеттеп балаларFа саналы тYрде енгiзiлген моральдык к¥ндылыктар мен элеуметпк релдердi зерттеуге дейiн карастырылады.
ДэстYрлi ойындарды материалдык емес мэдени м^раныц бiр белiгi ретiндегi релiне жэне олардыц казiргi жаFдайдаFы бiлiм беру элеуетше кызыкты кезкарасты испан Fалымдары тобыныц элеуметтанулык зерттеуi керсетедi [11]. Олар ^лттык ойындар мен ойыншыктар дэстYрлi мэдениет
57
айнасы жэне педагогикалык кезкарас т^ргысынан казiрri балалардьщ элеуметтiк т^рактылыгын дамыту Yшiн Yлкен элеуеттi керсетедi деп санайды.
1с жYзiнде осындай пiкiрдi тYрiк зерттеушiлерi де айтады [12], олар тYрiк дэстYрлi ойындарыныц педагогикалык элеуетiн талдау негiзiнде олардыц кейбiреулерi электронды ойындар аркылы калыптаспайтын балалардыц саналы жэне ерши кабшеттерш дамыта алады деген корытындыга келдi.
Шетел эдебиеттерiне шолу гуманитарлык гылымда элi де аз зерттелген к¥былыс болып калып отырган казак жэне одан да кец тYркi куыршактары зерттеулершщ езектiлiгiн керсетедi жэне тек эпизодтык, дэлiрек айтканда, оныц жекелеген аспектiлерi гана зерттелдь Мысалы, кейбiр мэлiметтердi казактардыц салттык куыршагы - т^л тэжiрибесiн карастыратын Г.Н. Потаниннiц (1883) жэне баска зерттеушшердщ ецбектерiнен [13]; Мацгышлак казактарыныц дэстYрлi балалар ойыншыктарыныц тYрлерi туралы Р. Карутцтiц (1903) ж^мысынан [14]; сондай-ак, казактыц дэстYрлi мэдениетiнде балалардыц ойын тэрбиес мен окытуына арналган И.В. Стасевич материалдарынан [15; 16] жэне казакстандык керкем куыршак феноменш зерттейтiн М.Е. Н^рпешс (2012) ецбегшен [17] алуга болады.
Куыршактыц символизм^ оныц тацбалык табигаты сонымен катар куыршакты семиотикалык мэртебесi жогарылаган заттарды зерттеу саласына косуга мYмкiндiк береди Куыршактыц салт-дэстYрiнен, бастапкы символизмшен жэне оныц касиеттi элеммен байланысынан куыршактыц казiргi заманга дейiнгi тацбалык магынасы пайда болады. Белгiлi бiр тарихи кезендерде куыршактар дауыстык заттар ретiнде кызмет еттi, кейiнiрек дши жэне касиеттi функция ойын функциясымен бiрiктiрiлдi, ал кейiнгi кезецдерде куыршактар медиаторлык, танымдык, бiлiм беру жэне коммуникативт функцияларды аткарды.
Эскиздiк этнографиялык жэне фольклорлык деректердiц сарацдыгына карамастан, аналитикалык эдiс казак куыршагыныц жекелеген мазм^нды компоненттерiн кайта к¥руга мYмкiндiк бередi. Fылыми айналымга енгiзiлген саяхатшылар, этнографтар мен кейiнгi зерттеушiлердiц мэлiметтерiн салыстырмалы зерттеу тYркi (жэне казак) куыршагы мэдени феноменшщ тYркiтiлдес халыктардыц эйел рухтары-жебеушiлерi туралы ежелгi ^гымдарына кетерiлуiн растайды [13; 15,17].
Куыршак Наурыз мейрамын тойлауда казактар арасында мацызды символикалык бейне болды. А. Сецщмбектщ мэлiметi бойынша «... жастар ауылдагы нокта-жYген кермеген ец асау тайыншаны ^стап, ец ескi ашамайды салып, ашамай Yстiне ец есю киiм-кешек пен к¥рым киiзден жасалган куыршак орнатып, тайыншаныц к¥Йрыгына есю шелек байлайды да: «¥лыс тацы атып калды, бар елге хабар бер!» деп, шабына шыбык жYгiртiп, сауырга бiр салып коя береди Асау тайынша екiрiп-бакырып женеледi. Ит YPедi, котандагы мал Yркедi, YЙ-YЙден шал-шаукан ербиiп шыгады, жастар мэз-мейрам болысады...» [18, 216 - б.]. Сукатынныц (су эйелiнiц) символдык бейнесш жасау Yшiн кара кейлек киген тагы бiр Yлкен куыршак туралы этнограф Ш.Ж. Токтабаева жазады. Осы куыршакпен Наурыз айында YЙ-YЙдi аралап, салттык эндер шыркаган [19, 130]. Наурыз айында куыршакты казактарда су эйелшщ бейнесi ретiнде пайдалану - судыц тiршiлiк кезi ретiнде к^рметтелуш керсететiн ежелгi тYркiлiк Жер-Су кздайыныц бейнесi шыгар.
С.С.Черняков жэне М.П.Грязнов археологиялык жэне этнографиялык зерттеулерден табылган жылкы бакайынан жасалган тYпн¥Cка коленер б^йымдарын сипаттайды [20; 21]. Fалымдардыц пiкiрiнше, олар - басында тесштер б^ргыланып, онда цилиндрлiк моншак-кездер салынган YЙдiц эйел рухы болуы мYмкiн антропоморфты фигуралар. М.П. Грязнов «жакында гана хакас жэне казак кыздары жылкыныц бакалайларынан жасалып, арнайы ттлген кейлектер кигiзiлген куыршактармен ойнаган. Б^л балалар ойындары, кейбiр баска ойындар сиякты, ежелгi дiни жоралгылардыц жэдiгерлерi деген ойдамыз... мYмкiн, олар толыгымен ецделмеген бакайлар, ягни, тесiктер б^ргыланып, кездер салынбаган к¥дайлар немесе рухтар ретшде колданылган» [21, б.27]. М^ныц, бэлкiм, кой асыктарымен бiрге жылкы бакайлары тYрiнде кептеген археологиялык олжалардыц табылуымен тYсiндiрiлуi мYмкiн. 1-суретте М.П. Грязновтыц куыршагы тYрiндегi табылган жэне калпына келтiрiлген олжа керсетiлген [21].
1-сурет. Обь езеншен табылган антропоморфты фигура жэне оныц алгашкы кврiнiсi.
М.П. Грязнов [21]
Жылкы бакайларыныц казак балалары ойынында колданылганын бiздщ акпаратшылар растайды. Караганды облысы Жацаарка ауданыныц (Орталык Казакстан) т^ргындары апалы-сщлш М. Шаленова жэне И. Шаленова (1983; 1989) жылкы немесе сиыр бакайын топай деп атап, оларды бала кезшде асык (кой асыгы) ретiнде ойнаган. Тобыкты касиеттеудщ жацгырыгы бYгiнгi кунге дейiн сакталган казак балалар мен жастар ойыны - «тобык жасыру» бэсiнде байкалады.
Ец алгашкы куыршактар (бэлкiм, адамзаттыц алгашкы жаратылысында) кулден жасалган. Ошактагы кYлдi алып, оны сумен шылап, домалактап, оган белдемше бекiтiлген. Жаца орынга кешкенде, ошактыц кYлiнен жасалган осы куыршак мiндеттi тYрде бiрге алынып жYрген. Эйелдщ шашынан жасалган куыршак тагы бiр ежелгi т^мардыц бiрi болган, ол киылган шашты мата капшыгына жинап, жасалган куыршак едь Отбасындагы бiреу ауырып калганда, наукастыц Yстiне осы куыршактарды койганнан айыгады деп сенген. Салттык куыршактармен ойнамаган, олар эйел, YЙ, ошактыц т^мары болган. ДэстYрлi шYберек куыршактардыц бет-элпетi болмаган. Эдетте, бет-аузы белгiленбей, ак болып болып кала берген. Бет-элпетi жок куыршак жансыз зат болып саналды, оган з^лым, жагымсыз куштердщ енш кетуi мYмкiн емес деп сецщ, сондыктан балага зиянсыз деп ойлады [22].
Зерттеушi А.В.Чернаяныц айтуынша, колдан жасалган куыршактыц психологиялык к¥ндылыгы жогары дэрежедегi «куыршак бейнесi» шарттылыгында жасалган. Куыршак т^спалданган бейтарап заттар - шеп, шеюм, таякша, жануардыц сYЙегi антропоморфты белгiлерi бар куыршакка айналады. Шамадан тыс ^ксастьщты, Yлкен белшектерi алынып тасталган карабайырлык, дененщ жеке белштершщ - бет, дене, кол, аяк, бастыц схемалылыгы, атауга катысты тыйымдар м^ндай куыршакпен ойнайтын балага ойын жоспарына сэйкес куыршак бейнесш «аяктауга» мYмкiндiк бередi. Казiргi антропологиялык деректер колдан жасалган куыршактарды жасау Yшiн табиги материалдарды пайдалану дэстурлершщ сакталуын керсетедi [23]. Ненец кыздары Yйрек т^мсыгынан жэне тYрлi-тYCтi жолактар тiгiлген матадан жасалган карапайым куыршактармен ойнайды [24]. Якут жэне хакас кыздары асыктардан (жылкы немесе сиыр бакайлары) ересек жэне бала куыршактарды жасап, оларды ац терю мен тYрлi-тYCтi мата киындыларымен киiндiредi. ЖYктi эйелдiц бейнесш жасау Yшiн - Yлкен алжапкыштыц астына кiшкентай куыршакты салып кояды [25]. Хакас кыздары куыршакты кшцщред^ кездерiн моншактардан жасайды, аузыныц суретш салып кояды. Куыршак басыныц негiзi шYберекпен оралып байланган монета болуы мYмкiн [26]. Кыргыз кыздары бас орамалды б^рай отырып, бет-элпетсiз куыршактар - «Чунурок куйчак» жасайды [27]. бзбек кыздары
куыршакты жасау Yшiн киылыстырыла байланган ею таякшаны пайдаланып, «Кугирчок ясали» ойынын ойнайды. Осылайша кыздар куыршак отбасыларын к¥рады [28].
¥лы Петр атындагы Антропология жэне этнография м^ражайыныц (МАЭ PFA, Кунсткамера), Ресей этнографиялык музешнщ (РЭМ) жэне Казахстан Республикасыныц орталык мемлекетпк музешнщ (КР ОММ) топтамаларында сактаулы ойын тYрiндегi казак куыршагыныц Yш тYрi белгiлi, ягни кYЛДен, шиден жэне шыбыктардан жасалган кацкалы непздеп куыршактар. Куыршактарды Казакстанныц тYрлi облыстарындагы этнографтар мен жеке т^лгалар жинаган.
Технологиялык т^ргыдан алганда, кацкалык негiзi бар куыршак келесiдей жасалган: киылыстырыла байланган шыбыктарга ак матадан (немесе матаныц баска тYCтерiнен) тiгiлген жэне макта жYнiмен толтырылган бас бектлген. Куыршактардыц мацызды ерекшелiгi - бет-элпеттщ болмауы. Куыршактарга жiптерден немесе жылкы жалынан шаш жасалган, киiмдерiне «шынайыга» ^ксас «зергерлiк б^йымдар» бекiтiлген. Куыршактарга арналган киiм мен бас кшм дэстYрлi костюмге сэйкес келедi, куыршактардыц жынысы мен белгiлi бiр жас санаты оцай аныкталады. Кунсткамераныц топтамасында кYЙеу куыршак (№1287-102), эйел куыршак (№ 1749-13), бойжеткен куыршак (№ 1749-11), кыз куыршак (№1287-74) т.б. сакталган. Макала авторлары кор зерттеулерш жYргiзген Ресей этнографиялык м^ражайында (REM) безецщршген жYЗдерi, врiлген немесе боялган квздерi, ерiндерi мен м^рындары бар Yлгiлер бар (2-сурет).
вкiнiшке орай, бiз кYЛ куыршагыныц Yлгiлерiн таба алмадык, акпарат берушiлердiц мэлiметтерi бойынша (Айжан Бекк^лова 1954 ж.т., Мэдениет Ндаланова 1951 ж. т.), кул куыршагы туралы салттык жэне касиетп тYпнегiз ретiндегi кYЛмен семантикалык байланысты тYсiнiгi болган. М^ндай куыршакка квшу кезiнде аздап ошактан алынган кYЛдi салып, бiрге ала кеткен, ягни туган ошактыц кYлiн сактап, элi игерiлмеген бейтаныс мекенге апарган. Сондай-ак, халык арасында ши цуыршац деп аталатын шиден жасалган куыршактыц тYрi туралы акпарат жок. Ресей м^ражайларындагы корды зерттеу барысында ши сабагына оралган бiрнеше куыршак табылды. Олардыц к¥рылымы вте карапайым к¥рактардан жасалган, жалпы алганда бiр караганда танылатын антропоморфты формасы бар. Олардыц узындыгы 20-25 см аралыгында взгерiп тирады. Ши сабагы ойыншыкты эртYрлi багытта б^рауга мYмкiндiк бередi.
Жалпы, шYберек куыршактарды ересектер де, балалар да эртYрлi материалдардыц киындыларынан (негiзiнен макта-мата) жасаган. Кiшкентай кыздар Yшiн куыршактарды алдымен эжелерi, аналары немесе Yлкен апалары жасаган, содан кейiн балалар уй колвнерi саласындагы алгашкы дагдыларды игере отырып, оларды вздерi жасаган.
2-сурет. Казак куыршагы, XIX гасырдыц аягы, Павлодар уезi. РЭМ жинагы. Ж.Н. Шайгвзова фотосуретi.
Дэлiрек айтканда, балалар ойыны, бiрiншiден - ю жYзiнде ересек емiрдiц (б^л гана емес) барлык т^рмыстык кершютерш к¥растыру, оны киялдагы шынайылыкта «кайталау». Б^л туралы Р.Карутц былай деп жазады: Акыл-ой сабактары мен шаруашылык бойынша физикалык ж^мыс баланыц бYкiл кYнiн толтырмайды; оныц жалкаулык, ^йкы мен ойындарга берiлуiне элi жеткшкп уакыт бар жэне осы триода олар ересек кыргыз (казак) релше лайыкты дайындык табады. Ойындарда, м^нда, барлык жерде сиякты, олар уакыт ете келе одан не талап ететшш Yйренедi, кыздар куыршактарына кшм тiгiп, киiндiредi, ^лдар жылкыларды ояды. Сонымен катар, кыздар жануарларды шYберектен немесе CYЙектен жасайды: соцгылары, эаресе, кYлкiлi: шYберекке оралган астыцгы жактар тYЙелердi, тiптi ер-токым, тiзгiнмен бейнелейдц олармен бiрге олар «ауылдыц коныс аударуын» ойнайды, жYктер артады, оны тYсiредi т.б. Жылкыларды жергiлiктi ж^мсак эктастан немесе агаштан ояды, кебшесе аяктары козгалмалы болады. Бiр тшм шYберек б^л жерде ер-токымды бейнелейВД [14, 86 - б.].
Балалар ойындарындагы ересек емiрдiц осындай сюжетпк «кайталануын» мамандар балалар ойыншыктары репнде саналатын т^рмыстык заттар миниатюралык н^скаларыныц археологиялык жэне этнографиялык олжалар к¥рамында табылуымен тYсiндiредi. Мысалы, ОцтYCтiк Казакстан облыстык тарихи-елкетану м^ражайында сактаулы т^рган керамикалык бесiк (^зындыгы 6-7 см-ден аспайтын) Отырар калаж^ртын казу кезшде табылган. Ортагасырлык Талгар калаж^ртындагы казба ж^мыстары кезiнде жануарлар фигураларыныц фрагментт^ тYрiндегi балалар ойыншыктары, сондай-ак эртYрлi ыдыстардыц шагын кешiрмелерi табылган. Балалар ойыншыктарыныц жеткiлiктi жиынтыгы мен Yлкен заттар шагын кешiрмелерi (толык куыршак шаруашылыгы) МАЭ м^ражайларында (Кунсткамера жэне РЭМ) сактаулы, атап айтканда: куыршак бесштер^ кшз YЙлер жэне оныц конструкциялык белшектерi, кiшкентай киiз жэне кестеленген кшемдер, эртYрлi сырылган керпелер т.б.
Карапайым когамдарда-ак балалар ез ойындарында ересектердщ к¥рал-сайман, кару-жарак жэне баска заттармен жасаган эрекеттерiн Yнемi елiктеп, кайталаган. Ересектер жYрiс-т¥рысыныц Yлгiсiне тiкелей непзделген ойын тYрiндегi осы тэжiрибе нэтижесшде бала бiртiндеп емiрге кажеттi дагдыларды игердi. Кесем, колбасшыларды, YЙ шаруашылыгын, ана мен кызды ойнаган кезде «эр бала ер адам емiрi Yшiн бiлу керек нэрсенiц бэрш бiлдi, эр кыз бала ез емiрi Yшiн кажет: экономикалык дагдылар, эдет-г^рыптар мен мифтер, мiндеттер мен к¥кьщтарды бiлiп естi», - деп атап етп Дж. Брунер [29, 380 - б.].
Ойыншык жиынтыктарына балалар, ягни кыздар мен ^лдар, бойжеткендер мен бозбала, жiгiттер, эйелдер мен ерлерд^ сондай-ак жануарларды бейнелейтш куыршактар кiредi. Б^л, бiздiц ойымызша, релдiк ойындарда дэстYрлi кешпелi когам емiрiнiц тYрлi аспектiлерiн жацгыртуга мYмкiндiк бердi. Авторлар И.В. Стасевичтiц пiкiрiмен келiседi: «Шамасы, ойын мэнi отбасыныц карапайым емiрiнен керiнiстердi ойнаудан т^рды. Б^л жагдайда куыршактармен ойнау аркылы кыздар емiрдiц элеуметтiк к¥рылымы непзп ережелерiмен, дэстYрлi когамныц жыныстык жэне жас ерекшелштерше карай белiну принциптерiмен, дэстYрлi этикет нормаларымен танысты, кшм жасау мен безендiруде машыктанды» [15, 167 - б.].
Куыршактармен ойнау кыздарда шамамен 3 жастан басталды, 5-6 жасында кыз бала YЙ шаруашылыгына тартылып, езiнен кейiнгi кiшi iнiлерi мен сiцлiлерiн карап, ойнатуга мiндеттеле бастады. Кыздарга куыршактарды тек ^цщз ойнауга р^ксат етiлдi. Кешю уакытта куыршакка элдебiр жын-перiлер енш кетедi деген сенiм болган. Шамамен 10-11 жаска дейiн кыздар релдш ойындарда куыршактармен ойнау барысында алган бiлiктерi мен дагдыларын «сынап керген». Ал, 13 жастан бастап кыздарды т^рмыска шыгуга дайын деп санаган, б^ган «он Yште - отау иесЬ> деген казак халык макалы дэлел бола алады, ягни олар шаруашылык жYргiзу, YЙ кэсiпшiлiгi б^йымдарын жасаудыц жэне т. б. даналыгын толык мецгерген. Куыршакпен ойнау барысында алган дагдылары жаца ересек емiрде толыгымен iске асырылган [9]. 6мiр нормалары бiртiндеп, ересектермен бiрлескен ю-эрекетте дамыды. Бэлкiм, он Yш жаска дешн, ягни ересек емiрге кешудщ басында куыршакпен жеке ойын токтаган шыгар. О.А. Кравченко атап еткендей, кажеттi касиеттердi тэрбиелеу шартты тYрде «Yмiттердi калыптастыру» деп аталатын педагогикалык эдiс аркылы жYзеге асырылды. Оныц мэш «дэстYрлi когамдастыктыц элеуметтiк матрицасын сэттi шыгаруга мYмкiндiк беретiн» бала мшез-к¥лкы мен кабiлетiнiц «кажетсiз» белгшерш алып тастап, елемеу болды [30, 88 -б.].
Нэтижелерi
Осылайша, макала авторлары отандык этнопедагогикага соцгы жылдары этнограф галымдар, лингвистер, психологтар, педагогтардьщ кYш-жiгерiмен басталган этникалык мэдениетке, тарихи вмiр салт-дэстYрлерiне, этностыц eмiрiмен танысу тэсiлдерiн iздеудi жалгастыруы керек деп санайды. Олардыц бiрiн бiз квркемдiк бiлiм беру саласында кeремiз, мунда куыршактарды дэстYрлi форматта жасаудыц технологиялык тiзбегiнен баска (кабылдау, талдау жэне реакция, сонымен катар куру жэне орындау) осы кубылысты тарихи жэне мэдени тYсiнуге баса назар аудару кажет. ДэстYрлi куыршак жасау жэне пайдалану дэстYрiн кайта жацгырту Yшiн авторлар оларды дайындау тэсшн кайта куру туралы (РЭМ жэне Кунсткамера корларын зерттеу кезiнде жасалган далалык жазбалар негiзiнде) шешiм кабылдады. Абай атындагы Каз¥ПУ-дыц «Квркем ецбек, графика жэне жобалау» мамандыгы студенттерi тарапынан Ж.Н. Шайгвзованыц жетекшiлiгiмен 3,4,5,6 - суреттерде усынылган дэстYрлi куыршактык дайындау процесi жацгыртылды.
Куыршак жасау технологиясы кейiннен жалпы бiлiм беретш мектепте жэне косымша квркемдiк бшм беру жYЙесiнде (мектеп Yйiрмесi) накты педагогикалык практика жагдайында сыналды.
3-4-сурет. Куыршак жасау процесi
5, 6-сурет. Куыршактардыц дайын Yлгiлерi
Корытынды
Жалпы, ойыншыктар кез келген дэстYрлi мэдениеттщ мацызды элементi болып табылады. Ойыншыктарда (эсiресе куыршакта) материалдык жэне рухани ¥лттык дэстурлердщ нэзiк взгешелiктерi квршю табады.
Куыршактар гасырлар бойы адамныц киялын жэне акыл-ойын баурап келген. Олар адамзатка белгiлi эртYрлi колда бар материалдардан жасалды: сYЙектер, агаш, саз, мата киындылары т.б. жэне адамзат жаратылысынан берi онымен ойнау аркылы бала взiн-взi танумен гана емес, сонымен бiрге галаммен, когаммен байланысын тYсiндi, сонымен катар коршаган элеммен взара эрекеттесудi YЙрендi. Осылайша, дэстYрлi мэдениетте кыз баланы тэрбиелеу бастапкыда отбасылык к^ндылыктарды басымырак беруге багытталган. Ананыц басты мiндетi кызын алдагы отбасылык вмiрге дайындау болды, б^л Yрдiске барлык Yлкен эжелер^ апалары, жецгелерi катысты. Тэрбие беру Yрдiсiнде куыршак мацызды рвл аткарды (куыршактардыц киiм-кешегiн коса алгандагы жалпы куыршак шаруашылыгы). Куыршактармен жэне кiшi iнi-сiцлiлерiмен ойнау барысында кыз бала болашак эйел, YЙ бикесi жэне анасы ретiнде болашак рвлiнiц эртYрлi аспектiлерiн мецгердi.
Б^л куыршактыкты тек когнитивт жэне окыту элементi репнде гана емес, сонымен катар ¥лы Ана архетипiн сактаушы, ¥лы шеше, ягни ^рпактарга, отбасы мен жалпы когамдастыкка деген эйел камкорлыгыныц бастапкы мэнi ретiнде кабылдауга мYмкiндiк береди
Куыршактыц рвлi баланыц жеке т^лга ретiнде калыптасу процесiнде гана емес, сонымен бiрге адамга элеуметтiк болмыс ретiнде карым-катынас жасауда филогенез процесвде де айкын кврiнедi. Б^л когамдык пiкiрдi калыптастыруга багытталган эртYрлi акцияларда куыршактарды пайдалана отырып, сондай-ак жеке жэне топтык квзкарастар мен нанымдарды колдана отырып сэн, стиль, мшез-к¥лык нормалары ¥гымдарында кврiнiс табады. Антропоморфты бейнелердi (куыршактар, т^лыптар, мYсiндер, манекендер) эртYрлi когамдык тэжiрибелерде колдану сананы манипуляциялауга, ескiргендерiн жоюга жэне жаца, взект бейнелер мен мшез-к¥лык стереотиптерш жасауга мYмкiндiк бередi [3].
Профессор Рейналдо Перес Ловелле казiргi жасвспiрiмдердiц агрессивтi жэне аффективтi мшез-к¥лкы б¥каралык акпарат к¥ралдары мен компьютерлiк ойындармен берiлетiн к¥ндылыктарга байланысты екенiн атап втп. Егер ата-аналар балаларга жалпы кабылданган нормаларды бермесе, балалар оларды баска квзден алады. БYгiнгi тацда балалар Yшiн ец мацызды балама квздер -компьютерлш ойындар, шоу-бизнес жэне теледидар болып т¥р. Ата-аналар элемшщ к¥ндылыктары балалар Yшiн кино жэне компьютерлш ойындар элемi к¥ндылыктарынан гврi мацызды емес болуда. Ата-аналар дэстYрлi мораль аясында балаларды тэрбиелеудi токтатты. Алайда, компьютерлiк ойындар мен б¥каралык акпарат к¥ралдары уагыздайтын к¥ндылыктар жасанды болып табылады, вйткенi олар тек компьютерлш ойындар режиссерлерi мен сценаристершщ киялында гана бар жэне осы к¥ВДылыктарга сэйкес тек ойындар мен фильмдер кейiпкерлерi шешiм кабылдайды [31].
Корытындылай келе, зерттеу контекспнде бiрнеше ¥станымды атап вткiмiз келедь Казiргi бiлiм беру жагдайында дэстYрлi ойын ец алдымен ¥лттык мэдениет бастауымен танысудыц мацызды к¥ралы ретшде карастырылады.
ДэстYрлi ойын В.О. Ключевскийдщ [32] бейнелi аныктауы бойынша, казiргi ¥рпакка «мэдени т¥ргыдан вткеннiц корытындысын» рефлексивтi турде танытатын артыкшылыгы бар.
na^a4aHbWFaH эдебиеттер
1. Салаева А.К. (2016) Театр кукол как пространственно-временной вид искусства//Интерактивная наука. -№1. - С. 19-22.
2. Лотман Ю.М. (1992) Куклы в системе культуры. Лотман Ю.М. Избранные статьи: в 3-хтомах. - Таллинн: Александра, Т. 1. - С. 377-380.
3. Шиповская Л.П., Шелаева М.И. (2013) Театр кукол - разновидность анимационного и пространственно-временного искусства// Сервис plus. - №1. - С. 27-38.
4. Мишина М.А. (2009) Кукла как предмет культуры: к постановке проблемы//Вестник СПбГУ. Язык и литература. - №4. - С. 109-115.
5. Погодина С.И. (2012) Сад расходящихся кукол: ритуальные практики современной культуры Латвии// Лабиринт. - № 4. - С. 80-95.
6. Bula D. (2011) Musdienu folkloristika. Paradigmas maina. - Riga: Zinatne (Folkloristikas biblioteka). - 318 p.
7. Морозов И.А. (2011) Феномен куклы в традиционной и современной культуре (Кросс-культурное исследование идеологии антропоморфизма). - М.: «Индрик». - 352 с.
8. Немзорова И.Д. (2011) Педагогическая ценность русской народной обрядовой игрушки//Муниципальное образование. - № 4. - С. 46-49.
9. Voldina T. V. (2018) Game as an element of traditional culture of the Ob Ugrians (outdoor games with pebbles and sticks: comparative analysis)//Vestnik ugrovedenia = Bulletin of Ugric Studies. 8(3): 503-524.
10. Weisgram, E. S., & Dinella, L. M. (Eds.). (2018) Gender Typing of Children's Toys: How Early Play Experiences Impact Development. American Psychological Association. http://www.istor.org/stable/i.ctv18phh3d
11. Luchoro-Parrilla Rafael, Lavega-Burgues Pere, Damian-Silva Sabrine, Prat Queralt, Saez de Ocariz Unai, Ormo-Ribes Enric, Pic Miguel (2021) Traditional Games as Cultural Heritage: The Case of Canary Islands (Spain) From an Ethnomotor Perspective. Frontiers in Psychology.https://www.frontiersin.org/article/10.3389/fpsyg.2021.586238. D0I=10.3389/fpsyg.2021.586238
12. Oznur §evket and Sadrazam Ejdan (2019) The place of Cyprus traditional child games in contemporary education//SHS Web of Conferences 66, ERPA 2019 https://doi.org/10.1051/shsconf/20196601026
13. Потанин Г.Н. (1883) Очерки Северо-западной Монголии. Вып. 3-4. Материалы этнографические. -Санкт-Петербург: тип. В. Киршбаума. - 1026 с.
14. Карутц Р. (1903) Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке. - Санкт-Петербург: Издание А.Ф. Девриена. - 267 с.
15. Стасевич И.В. (2007) Игровое воспитание и обучение детей в традиционной культуре казахов//Лавровский сборник. Материалы Среднеазиатско-Кавказских исследований 2006-2007 гг. - Санкт-Петербург. - С. 166-171.
16. Стасевич И.В. (2008) Девочка, девушка, женщина в традиционном обществе казахов. Специфика воспитания и место в социальной структуре//Рахмат-наме: Сборник статей к 70-летию Р. Р. Рахимова. - С. 318 -337.
17. Нурпеис М.Е. (2012) Художественная кукла Казахстана: традиции и современное состояние: дисс.. .магистра искусствоведения: 6D041700 - Декоративное искусство/Казахская национальная академия им. Т. Жургенова. - Алматы. - 183 с.
18. Сейдембек А. (2011) Мир казахов. Этнокультурологическое осмысление. - Астана: Фолиант. - 560 с.
19. Тохтабаева Ш.Ж. (2017) Этикетные нормы казахов. Часть 2. Семья и социум. - 170 с.
20. Черняков С.С. (1960) Восточный Казахстан в эпоху бронзы. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР. -285 с.
21. Грязнов М.П. (1962) Антропоморфная фигурка бронзового века с реки Оби//Сообщения Государственного Эрмитажа. Выпуск XXII. - С. 26-27
22. Шиповская Л.П., Шелаева М.И. (2012) Кукла как неотъемлемая часть эстетической культуры, человеческих традиций и человеческого опыта//Сервис plus. - №4. - С. 27-33.
23. Черная А.В. (2014) Игры девочек с куклами и кукольными домиками в разных культурах//Развитие личности. - № 3. - С. 121-142.
24. Хомич Л. В. (1988) Обычаи и обряды, связанные с детьми, у ненцев//Традиционное воспитание детей у народов Сибири. - Л.: Наука. - С. 3-85.
25. Дьяченко В.И. (1988) Воспитание детей у якутов//Традиционное воспитание детей у народов Сибири. -Л.: Наука. - С. 198-215.
26. Кустова Ю.Г. (2000) Ребенок и детство в традиционной культуре хакасов. - СПб.: Петербургское востоковедение, 2000. - 160 с.
27. Панкова Т.В. (2002) Психолого-педагогические основы сравнительной педагогики. - Бишкек, 2002. - 156
с.
28. Нарбашева М.А. (1993) Психологический анализ развивающих функций народных игр (на материале игр дошкольников в камешки): автореф. дис. ... канд. пси- хол. наук. - М. - 26 с.
29. Брунер Дж. (1977) За пределами непосредственной информации /Пер. с англ. - М.: Прогресс, 1977. - 413
с.
30. Кравченко О. А. (2007) Этносоциопедагогика казымских хантов. - СПб.: ООО «Мирал». -160 с.
31. Рыбьянов М. (2002) Беседа с Р.П. Ловелле. Виртуальное убийство провоцирует реальное//Известия. - 26 июля.
32. Ключевский В.О.: воспоминания и исследования (2007)/ отв. ред. А.В. Малинов. СПб.: Изд-во Политехнического университета. - 265 с.
References
1. Salaeva A.K. (2016) Teatr kukol kak prostranstvenno-vremennoj vid iskusstva [Puppet theater as a space-time art form]//Interaktivnaya nauka. - №1. - S. 19-22. [In Russ]
2. Lotman YU.M. (1992) Kukly v sisteme kul'tury [Dolls in the culture system]. Lotman YU.M. Izbrannye stat'i: v 3-htomah. - Tallinn: Aleksandra, T. 1. - S. 377-380. [In Russ]
3. SHipovskaya L.P., SHelaeva M.I. (2013) Teatr kukol - raznovidnost' animacionnogo i prostranstvenno-vremennogo iskusstva [Puppet theater is a kind of animation and space-time art]// Servis plus. - №1. - S. 27-38. [In Russ]
4. Mishina M.A. (2009) Kukla kak predmet kul'tury: k postanovke problemy [The doll as a cultural object: towards the formulation of the problem]//Vestnik SPbGU. YAzyk i literatura. - №4. - S. 109-115. [In Russ]
5. Pogodina S.I. (2012) Sad raskhodyashchihsya kukol: ritual'nye praktiki sovremennoj kul'tury Latvii [The Garden of Divergent Dolls: ritual practices of modern culture in Latvia] // Labirint. - № 4. - S. 80-95. [In Russ]
6. Bula D. (2011) Musdienu folkloristika. Paradigmas maina. - Riga: Zinatne (Folkloristikas biblioteka). - 318 p.
7. Morozov I.A. (2011) Fenomen kukly v tradicionnoj i sovremennoj kul'ture (Kross-kul'turnoe issledovanie ideologii antropomorfizma) [The doll phenomenon in traditional and Modern culture (Cross-cultural study of the ideology of anthropomorphism)]. - M.: «Indrik». - 352 s.
8. Nemzorova I.D. (2011) Pedagogicheskaya cennost' russkoj narodnoj obryadovoj igrushki//Municipal'noe obrazovanie [Pedagogical value of the Russian folk ritual toy]. - № 4. - S. 46-49.
9. Voldina T. V. (2018) Game as an element of traditional culture of the Ob Ugrians (outdoor games with pebbles and sticks: comparative analysis)//Vestnik ugrovedenia = Bulletin of Ugric Studies. 8(3): 503-524.
10. Weisgram, E. S., & Dinella, L. M. (Eds.). (2018) Gender Typing of Children's Toys: How Early Play Experiences Impact Development. American Psychological Association. http://www.istor.org/stable/i.ctv18phh3d
11. Luchoro-Parrilla Rafael, Lavega-Burgues Pere, Damian-Silva Sabrine, Prat Queralt, Saez de Ocariz Unai, Ormo-Ribes Enric, Pic Miguel (2021) Traditional Games as Cultural Heritage: The Case of Canary Islands (Spain) From an Ethnomotor Perspective. Frontiers in Psychology.https://www.frontiersin.org/article/10.3389/fpsyg.2021.586238. D0I=10.3389/fpsyg.2021.586238
12. Oznur §evket and Sadrazam Ejdan (2019) The place of Cyprus traditional child games in contemporary education//SHS Web of Conferences 66, ERPA 2019 https://doi.org/10.1051/shsconf/20196601026
13. Potanin G.N. (1883) Ocherki Severo-zapadnoj Mongolii [Essays of North-Western Mongolia]. Vyp. 3-4. Materialy etnograficheskie. - Sankt-Peterburg: tip. V. Kirshbauma. - 1026 s. [In Russ]
14. Karutc R. (1903) Sredi kirgizov i turkmen na Mangyshlake [Among Kyrgyz and Turkmens on Mangyshlak]. -Sankt-Peterburg: Izdanie A.F. Devriena. - 267 s. [In Russ]
15. Stasevich I.V. (2007) Igrovoe vospitanie i obuchenie detej v tradicionnoj kul'ture kazahov [Game education and training of children in the traditional culture of the Kazakhs]//Lavrovskij sbornik. Materialy Sredneaziatsko-Kavkazskih issledovanij 2006-2007 gg. - Sankt-Peterburg. - S. 166-171. [In Russ]
16. Stasevich I.V. (2008) Devochka, devushka, zhenshchina v tradicionnom obshchestve kazahov. Specifika vospitaniya i mesto v social'noj strukture [A girl, a girl, a woman in the traditional Kazakh society. The specifics of education and its place in the social structure]//Rahmat-name: Sbornik statej k 70-letiyu R. R. Rahimova. - S. 318 -337. [In Russ]
17. Nurpeis M.E. (2012) Hudozhestvennaya kukla Kazahstana: tradicii i sovremennoe sostoyanie: diss...magistra iskusstvovedeniya [Artistic doll of Kazakhstan: traditions and modern state:]: 6D041700 - Dekorativnoe iskusstvo/Kazahskaya nacional'naya akademiya im. T. ZHurgenova. - Almaty. - 183 s. [In Russ]
18. Sejdembek A. (2011) Mir kazahov. Etnokul'turologicheskoe osmyslenie [The world of Kazakhs. Ethno-cultural understanding]. - Astana: Foliant. - 560 s. [In Russ]
19. Tohtabaeva SH.ZH. (2017) Etiketnye normy kazahov [Etiquette norms of Kazakhs]. CHast' 2. Sem'ya i socium. - 170 s. [In Russ]
20. Chernyakov S.S. (1960) Vostochnyj Kazahstan v epohu bronzy [East Kazakhstan in the Bronze Age]. M.-L.: Izdatel'stvo Akademii nauk SSSR. - 285 s. [In Russ]
21. Gryaznov M.P. (1962) Antropomorfnaya figurka bronzovogo veka s reki Obi [Anthropomorphic Bronze Age figurine from the Ob River]//Soobshcheniya Gosudarstvennogo Ermitazha. Vypusk HKHII. - S. 26-27 [In Russ]
22. SHipovskaya L.P., SHelaeva M.I. (2012) Kukla kak neot"emlemaya chast' esteticheskoj kul'tury, chelovecheskih tradicij i chelovecheskogo opyta [Doll as an integral part of aesthetic culture, human traditions and human experience]//Servis plus. - №4. - S. 27-33. [In Russ]
23. CHernaya A.V. (2014) Igry devochek s kuklami i kukol'nymi domikami v raznyh kul'turah [Girls' games with dolls and dollhouses in different cultures]//Razvitie lichnosti. - № 3. - S. 121-142. [In Russ]
24. Homich L. V. (1988) Obychai i obryady, svyazannye s det'mi, u nencev [Customs and rituals related to children among the Nenets]//Tradicionnoe vospitanie detej u narodov Sibiri. - L.: Nauka. - S. 3-85. [In Russ]
25. D'yachenko V.I. (1988) Vospitanie detej u yakutov [Raising children among the Yakuts]//Tradicionnoe vospitanie detej u narodov Sibiri. - L.: Nauka. - S. 198-215. [In Russ]
26. Kustova YU.G. (2000) Rebenok i detstvo v tradicionnoj kul'ture hakasov [Child and childhood in the traditional Khakas culture]. - SPb.: Peterburgskoe vostokovedenie, 2000. - 160 s. [In Russ]
27. Pankova T.V. (2002) Psihologo-pedagogicheskie osnovy sravnitel'noj pedagogiki [Psychological and pedagogical foundations of comparative pedagogy]. - Bishkek, 2002. - 156 s. [In Russ]
28. Narbasheva M.A. (1993) Psihologicheskij analiz razvivayushchih funkcij narodnyh igr (na materiale igr doshkol'nikov v kameshki) [Psychological analysis of the developing functions of folk games (based on the material of preschool children's games in pebbles)]: avtoref. dis. ... kand. psi- hol. nauk. - M. - 26 s. [In Russ]
29. Bruner Dzh. (1977) Za predelami neposredstvennoj informacii [Beyond the immediate information]/Per. s angl. - M.: Progress, 1977. - 413 s. [In Russ]
30. Kravchenko O. A. (2007) Etnosociopedagogika kazymskih hantov [Ethnosociopedagogy of the Kazym Khants]. - SPb.: OOO «Miral». -160 s. [In Russ]
31. Ryb'yanov M. (2002) Beseda s R.P. Lovelle. Virtual'noe ubijstvo provociruet real'noe [A conversation with R.P. Lovelle. Virtual murder provokes real]//Izvestiya. - 26 iyulya. [In Russ]
32. Klyuchevskij V.O.: vospominaniya i issledovaniya (2007) [Klyuchevsky V.O.: memories and research]/ otv. red. A.V. Malinov. SPb.: Izd-vo Politekhnicheskogo universiteta. - 265 s. [In Russ]
Феномен куклы в игровом и образовательном аспектах
Ж.Н. Шайгозова1*, Р.М. Музафаров2
1Казахский национальный педагогический университет имени Абая, г. Алматы, Казахстан, 2Национальный комитет по охране нематериального культурного наследия Республики Казахстан,
г. Алматы, Казахстан e-mail*: zanna_73@mail.ru
Традиционная кукла - куыршац, балансируя между обрядовой и игровой практикой всегда была прерогативой института женской субкультуры. Начиная, с малолетства трансформируясь она сопровождала свою хозяйку в непосредственной и опосредованной форме вплоть до самой старости. Было бы ошибочным считать сугубо детским объектом эту миниатюрную, многоликую и многогранную модель человека. В простой игрушке таится великая загадка: она является частью общечеловеческой культуры, одновременно сохраняя в своем образе черты создающего его народа. У большинства народов мира в традиционную куклу вкладывается глубокий социальный смысл, составляющий главную ценность народной игрушки. Безусловно, что ценности мира родителей должны быть естественной частью мира детей. Этнопедагогике следует продолжить поиск способов приобщения к этнической культуре, историческим традициям жизни, быта этноса, начатый в последние годы усилиями учёных-этнографов, лингвистов, психологов, педагогов. В данном случае на примере игры с куыршак.
Статья подготовлена в рамках реализации проекта OR11465469 «Разработка академического издания «История Казахстана с древнейших времен до наших дней» в VII томах при финансовой поддержке Министерства образования и науки Республики Казахстан.
Ключевые слова: кукла, культура, традиция, современность, игра, образование
The doll phenomenon in gaming and educational aspects
Zh. Shaigozova1*, R. Muzafarov2
:Abai Kazakh National Pedagogical University, Almaty, Kazakhstan,
2Deputy Chairman, the Kazakhstani National Committee for the Protection of the Intangible Cultural Heritage,
Almaty, Kazakhstan e-mail*: zanna_73@mail.ru
Traditional doll - «kuirshak», which balancing between ritual and game has always been the prerogative of female subculture. Since childhood it was transformed and followed its owner in direct and indirect form up to the old age. It would be a mistake to consider this miniature, multifaceted and multidimensional model of a human being as purely childish object. The simple toy has a big mystery: a part of universal culture while preserving the features of the people who created it. Many nations the traditional doll has a deep social meaning, the main value of folk toys. The values of the parents' world should undoubtedly be a natural part of the children's world. Ethno-pedagogy should continue the search for ways to introduce the ethnic culture, historical traditions of life and everyday life of the ethnic
group, which has been started in recent years through the efforts of ethnographers, linguists, psychologists and educators. In this case, the game with kuirshak is an example.
This article was prepared within the project OR11465469 "Academic publication "History of Kazakhstan from ancient times up to now", 7 volumes", financied by the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan.
Keywords: doll, culture, tradition, modernity, game, education
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ АППАРАТ Шайгозова Жанерке Наурызбайкызы - педагогика гылымдарыныц кандидаты, кауымдастырылган профессор, Абай атындагы Казак ¥лттык педагогикалык университет (050002, Казакстан Республикасы, Алматы к., Достык дацг., 13-уй), zanna 73@mail.ru, ORCID.ID: 0000-0001-8167-7598
Музафаров Рустам Рахимович - ЮНЕСКО жэне ИСЕСКО iстерi жвшндеп КР ¥лгтык комиссиясы жанындагы Материалдык емес мэдени м¥раны коргау жвнiндегi ¥лттык комитет тврагасыныц орынбасары, rust.muzaf@gmail.com ORCID.ID: 0000-0003-4892-4168
СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ
Шайгозова Жанерке Наурызбаевна, ассоциированный профессор кафедры художественного образования, Казахский национальный педагогический университет имени Абая (050002, Республика Казахстан, г. Алматы, пр. Достык, д. 13), кандидат педагогических наук, zanna 73@mail.ru. ORCID.ID: 00000001-8167-7598
Музафаров Рустам Рахимович - заместитель председателя Национального комитета по охране нематериального культурного наследия при Национальной комиссии РК по делам ЮНЕСКО и ИСЕСКО, rust.muzaf@gmail.com. ORCID.ID: 0000-0003-4892-4168
INFORMATION ABOUT THE AUTHORS Shaigozova Zhanerke Nauryzbaevna. Associate Professor of the Department of Art Education. Abai Kazakh National Pedagogical University (050002. Republic of Kazakhstan. Almaty, Dostyk Av., 13). Candidate of Pedagogical Science. zanna 73@mail.ru. ORCID.ID: 0000-0001-8167-7598
Muzafarov Rustam R. - Deputy Chairman National Committee on Intangible Cultural Heritage of the National Committee of the Republic of Kazakhstan for UNESCO and ISESCO, rust.muzaf@gmail.com, ORCID.ID: 0000-00034892-4168
Редакцияга тусп / Поступила в редакцию / Received 19.04.2022 Жариялауга кабылданды / Принята к публикации / Accepted 15.06.2022
