CC BY
4
5.5.4 (23.00.04) МЕЖДУНАРОДНЫЕ ОТНОШЕНИЯ 5.5.4 МУНОСИБАТХОИ БАЙНАЛМИЛАЛЙ 5.5.4 INTERNATIONAL RELATIONS
УДК 327
DOI 10.24412/2411-1945-2023-4-124-132
ЦОЙГОХЦ ОСИЁИ Ризоён Шерали Шукруллозода, н. и. с., муаллими МАРКАЗЙ ДАРРОХрУРДИ калони кафедраи дипломатия ва сиёсати хориции
ТУРКИЯ Цумуурии Тоцикистони ДМТ (Душанбе, Тоцикистон)
МЕСТО ЦЕНТРАЛЬНОЙ Ризоён Шерали Шукруллозода, канд. полит. наук, АЗИИ В СТРАТЕГИИ ст. преподаватель кафедры дипломатии и
ТУРЦИИ внешней политики Республики Таджикистан ТНУ (Душанбе, Таджикистан)
CENTRAL ASIA'S Rizoyon Sherali Shukrullozoda, Ph.D. in Political PLA CE IN TURKIYE 'S Sciences, Senior lecturer of the Department ofDiplomacy STRATEGY and Foreign Policy of the Republic of Tajikistan, TNU (Dushanbe, Tajikistan) e-mail: sherali.rizoyon@tnu.tj
Цойгоуи Осиёи Маркази дар сиёсати Туркия барраси мегардад. Доктринаи муосири сиёсати хорици ва ривояти Туркия перомуни нацшаш дар равобити байналмилал тащил мегардад. Вижагщои роубурди "умци стратеги", аслуои равишшиносию амалии он барраси шуда, руйкарди дарозмуддати Туркия дар Осиёи Маркази тащил мешавад. Дау нукта перомуни ауаммияти Осиёи Маркази барои Туркия, аз цабили минтацаи нуфузи забонию фаруанги, мазуаби, фазои стратеги, дастраси ба захирауои маводи сухт, роуандозии долонуои транзити, дастёби ба бозоруои нав, уамкориуои низоми, омили Афгонистон, фазои рацобат бо бозигарони дигар, роуандозии дипломатияи мардуми таулил шудаанд.
Калидвожа^о: Тоцикистон, Тукрия, Осиёи Маркази, сиёсати хорици, умци стратеги
Рассматривается место Центральной Азии в политике Турции. Анализируется современная доктрина внешней политики и нарратив Турции о ее роли в международных отношениях. Рассматриваются особенности стратегии "стратегической глубины", ее методологические и практические принципы, а также подход Турции к Центральной Азии в долгосрочной перспективе. Анализируются десять тезисов о важности Центральной Азии для Турции: зона языкового, культурного и религиозного влияния, стратегическое пространство, доступ к топливным ресурсам, создание транзитных коридоров, доступ к новым рынкам, военное сотрудничество, фактор Афганистана, пространство для конкуренции с другими игроками и осуществления публичной дипломатии.
Ключевые слова: Таджикистан, Турция, Центральная Азия, внешняя политика,
стратегическая глубина
The article examines the place of Central Asia in Turkish politics. The modern foreign policy doctrine and Turkey's narrative about its role in international relations are analyzed. The features of the "strategic depth" strategy, its methodological and practical principles, as well as Turkey's approach to Central Asia in the long term are examined. Ten theses on the importance of Central Asia for Turkey are analyzed: zone of linguistic, cultural and religious influence, strategic space, access to fuel resources, creation of transit corridors, access to new markets, military cooperation,
the Afghanistan factor, space for competition with other players and the implementation ofpublic diplomacy.
Keywords: Tajikistan, Turkey, Central Asia, foreign policy, strategic depth
Вуруд ба мавзуъ. Перомуни чойгоди Осиёи Марказй дар сиёсати Туркия ва таъсири он ба низоми равобити Душанбе ва Ангара саволдое пайдо мешаванд: оё сиёсати Туркия дар минта^а вижа аст ё дар доираи родбурдии чадонии он татбщ мешавад? Консепсияи "ум^и стратегй"-и Туркия кадом ояндаро барои минта^а меофарад? Адаммияти Осиёи Марказй барои Туркия дар чист ва сиёсати ин кишвар дар минта^а чй вижагидо дорад? Кадом ояндаро Туркия барои кишвардои минта^а сохтусоз дорад?
Омузишу арзёбии осори илмию тадлилии олимони кишвар дар самти равобити байналмилал нишон медидад, ки нисбат ба руйкарду сиёсатдои Русия, Чин ва кишвардои гарбй бештар таваччуд мегардад. Дар баробари ин се самт, баррасии сиёсати Туркия ва пайомаддои он барои Точикистон мудим аст, чун Ангара дар родбурди худ дар Осиёи Марказй аз унсурдои тамаддунй, арзишию дувиятй ва динию идеологй васеъ истифода мекунад. Аз ин ру, дар навиштаи мазкур кушиш шуд, то ба саволдои боло посухдо дарёфт гарданд, чун ба дифзу татби^и манфиатдои миллии Точикистон дар дарозмуддат таъсир мерасонад.
Дар навиштаи мазкур маддудаи замонй муайян шуд, ки он аз соли 2015 то имрузро дар бар мегирад, зеро моди январи дамон сол Консепсияи амалкунандаи сиёсати хоричии кишвар ^абул мешавад.
Хадафу вазифаи пажухцш арзёбии чойгоди Осиёи Марказй дар сиёсат ва родбурди Туркия ва муайян кардани афзалияти Ангара дар минта^а мебошад.
Чойгоди Туркия дар равобити байналмилали муосир
Барои дарки чойгоди Туркия дар равобити байналмилал ба ривояти худии он бояд таваччуд кард. Муаллифи родбурди муосири сиёсати хоричии Ангара ходими давлатй Адмад Довудоглу (вазири кордои хоричй ва сарвазири пешин) аст, ки андешадои худро дар китоби "Ум^и стратегй. Ма^оми байналмилалии Туркия" (Stratejik derinlik: Turkiye'nin uluslararasi konumu) баён мекунад. Адмад Довудоглу дар асоси тадлили сиёсати хоричии Туркия дар асрдои XV-XX хулоса мекунад, ки ба кишвараш аз Империяи Усмонй мероси бузург бо^й мондааст. Храмин ум^и стратегй Туркияро мачбур месозад, ки дар маркази додисадои геополитикй ^арор гирад. Консепсияи "ум^и стратегй"-и Адмад Довудоглу бар асоси чор поя шакл гирифтааст:
Якум, умки чуFрофй - ба мав^еи чугрофии Туркия бо дастрасии баробар ба Балкан, Ховари Миёна, Осиёи Марказй ва Русия ало^аманд аст;
Дуюм, умки таърихй - ба таърихи муштараки Империяи Усмонй дар минта^а, ки ба Туркия дамчун вориси ин кишвар ма^оми вижа медидад ва дамчун воситаи дипломатй бояд истифода гардад;
Сеюм, нуфузи геофар^ангй - ба шабодатдои фардангии кунунй бо чадони пасоусмонй ало^аманд буда, аз ин мероси муштарак бармеояд;
Чорум, адаммияти геоиктисодии мавкеи Туркия дамчун кишвари транзитй барои инти^оли энергия ба Аврупо. Хамчунин, густариши тавонмандидои бозори содиротии Туркия ба Аврупо, ИМА ва Русияро дар бар мегирад. Ин "ум^и стратегй" ба Туркия фурсатдои мувофи^ро дар сиёсату и^тисоди чадонй ба вучуд меорад ва дамчун асос барои родандозии сиёсати хоричии фаъол хидмат мекунад [Ниг.: 1, с. 104-105].
Адмад Довудоглу дар асоси татби^и амалии андешаи худ дар сиёсати хоричии Туркия ва фаргашти он ма^олаи "Turkey's Zero-Problems Foreign Policy" (Сиёсати хоричии бидуни мушкили Туркия)-ро дар мачаллаи маъруфи "Foreign Policy" соли 2010 ба нашр мерасонад
ва се асли равишшиносй ва панч асли амалии онро [Ниг.: 2] муайян мекунанд:
Асли аввали равишшиносй руйкарди "дурандешона" ба мушкилот аст, ки руйкарди "ба будрон нигаронидашуда"-и давраи Ч,анги сардро иваз мекунад. Аз руйи ин асл Туркия ба будрондои мавчуда аз дидгоди худ муносибат мекунад.
Асли дуюми равишшиносй ин асос ёфтани сиёсати хоричии Туркия дар чадорчуби "пайдарпай ва низомманд" дар саросари чадон аст. Дидгоди Туркия ба Ховари Миёна бо руйкард нисбат ба Осиёи Марказй ва Балкан зиддият надорад; руйкарди Туркия дар Африко ва Осиё аз дам фарк намекунад. Туркия кушиш дорад бо дамаи кишвардои дамсоя равобитро бедбуд бахшад.
Асли сеюми равишшиносй ин кабули гуфтумон ва шеваи дипломатии нав аст, ки боиси густариши неруи нарми туркй дар минтака мегардад. Туркия ба далели дамсоягй бо кишвардои ноамн артиши пуркудрат дорад, вале таддидро раво намебинад ва мададрасонии шадрвандию иктисодиро афзал мешуморад.
Бо назардошти се асли равишшиносй, Адмад Довудоглу 5 асли амалии раванди ташаккули сиёсати хоричии Туркияро муаяйн мекунад: 1) асли "тавозун миёни озоди ва амният"; 2) асли "сат;и сифри мушкил бо ;амсоя;о"; 3) асли "дипломатияи сулхцуёнаи фаъол ва пешгирона; 4) асли пойбанди ба сиёсати хориции бисёрсамти (дамкоридои Туркия бо кудратдои ракиб ба унвони чойгузин нест (кейси ИМА ва Русия), чун манфиатдои худро пайгирй дорад); 5) асли "дипломатияи ритмики" (rhythmic diplomacy), ки чойгоди фаъоли Туркияро дар равобити байналмилал таъмин мекунад.
Шинохти ривояти худии сиёсати хоричии Анкара барои тадлили амалкарддо дар паднои Осиёи Марказй мусоидат мекунад, чун дар 20 соли охир мо амалшавии "умки стратегй"-и Адмад Довудоглуро ба мушодида мегирем.
Довудоглу солдои охир аз тими Ардугон берун рафт ва мухолифатдои сиёсию фикрй бо у дораду исломгароии уро барзиёд мешуморад. Хамчунин асоси "сиёсати хоричии бидуни мушкили Туркия" дар иртибот ба будрондои Сурия ва Укроин, бархурд ба ифротгароии байналмилалй (аз чумла, ба Толибон), равобит бо Русия, Чин, НАТО (бахусус бо Амрико), Арабистони Саъдй ва гайра тадаввул намуд ва бо дидгоди Довудуглу пурра дамхонй надорад. Дар шароити муосир Туркия кушиш дорад, равобити наздикро бо дамаи кутбдои сиёсати чадонй дифз ва ракобати кудратдои бузургро мудирият кунад ва аз дамин дисоб чойгоди байналмилалии худро таквият бахшад [3]. Ояндаи чунин руйкарди байналмилалии Туркия равшан нест, вале барои табдил ёфтан ба як бозигари мудими чадонй аз тамоми абзордои мавчудаи сиёсати хоричй, аз он чумла, аз "умки стратегй" ва "сиёсати хоричии бидуни мушкил"-и Довудоглу корбурд дорад ва дар оянда низ васеъ истифода ходад кард.
Туркия дар доираи асли "дипломатияи ритмики" сиёсати хоричии худро дар манотики гуногуни чадон (асосан дар паднои собик Империяи Усмонй) ва дар Осиёи Марказй густариш бахшид. Таъсис ёфтани Созмони давлатдои туркй (ба турки -Turk Devletleri Te§kilati) низ самараи татбики дамин асл аст ва ба натичадои Ч,анги дуюми Каробог дар Кафкози Ч,анубй миёни Озарбойчон ва Арманистон низ вобаста мебошад. Чун окибати чанги мазкур вазъи геополитикии ин минтакаро тагйир дод, нуфузу таъсири Туркия ба таври бесобика афзуд. Анкара ва Боку имкони бештарро барои родандозии лоидаи долондои транзитй ба самти Осиёи Марказиро пайдо карданд.
Паднои Осиё, бахусус Осиёи Марказй яке аз минтакадои мусоидаткунанда ба родандозии сиёсати тавсеаталабии Туркия ба шумор мераванд. Чун дануз соли 2003 Киванч Галип Овер, ходими давлатии маъмурияти Адмад Сезар гуфта буд, ки "вокеадои охир нишон доданд, ки мавкеи Туркия дар Fарб аз дарачаи таъсири Туркия дар Шарк вобаста ходад буд" [ 1, с. 106]. Аз ин ру, Туркия моди августи соли 2019 ташаббуси "Осиёи нав"-ро эълом намуд, ки чор дадафро пайгирй мекунад: 1) бедбуди равобити байнидавлатй; 2) густариши тавонмандидои
- 126 -
тичории бахши хусуси; 3) таукими уамкориуои академики; ва 4) рушди уамкориуо миёни чомеауо [4]. Туркия уузури худро дар манотики гуногуни дунё, аз он чумла, дар Осиёи МарказИ густариш медиуад. Бо назардошти чунин табиати руйкарди Туркия, роуандозии сиёсати фаъоли хориции Тоцикистон барои уифз ва татбики манфиатуои уаётан мууимми кишвар метавонад мусоидат кунад.
Доктринаи геополитикии Туркия бар асоси муттауид намудани се поя: маудудаи чугрофИ, нуфузи фаруангИ ва тачрибаи таърихИ ("умки стратегИ"-и Аумад Довудоглу) асос ёфтааст, ки ба уам омадани онуо Анкараро ба гегемони минтакавИ табдил медиуад. Ба унвони асоси идеологИ Туркия каламрави таърихии Империяи УсмонИ (усмонизм), пайдоиши умумИ (пантуркизм) ва дини умумИ (панисломизм)-ро мебинад. Бар асоси ин се рукн (усмонизм, пантуркизм ва панисломизм) стратегияи геополитикИ ва доктринаи сиёсати хоричии Туркия бунёд шудааст. Навусмонизм бо такя ба кудрати иктисодИ, уарбИ ва сиёсИ бо навсозии модели тамаддуни классикии мероси Империяи УсмонИ "Туркияи бузург"-ро эуё кардан мехоуад [4]. Аз ин дидгоу, дар консепсияи навусмонизм бауси муттауидсозии "чауони турк" ва "фаруанги туркИ" басе васеътар аз Созмони давлатуои туркИ (СДТ) аст, чун мувофики консепсияи усмонии "Кизил Элма" ("Klzll Е1та" -себи сурх) уукмронии чауонии Туркияи мусулмонИ ногузир мебошад. Чашмандози геополитикии мазкур баъди анчоми Ч,анги сард аз чониби нухбагони миллатгарои турк эуё гардид, дар замони Ардугон чустучуи он ба авчи аъло расид [1, с. 106-107] ва ба манфиатуои уамаи давлатуои дорои шаурвандони туркзабон таъсири чиддИ мерасонад.
Роубарияти сиёсии Туркия ривояти исломиро ба нафъи тавсеаталабии худ васеъ истифода мекунад. Андешаи раисчумуур Ардугон, ки "такдири 1,7 млрд мусалмонуо аз 5 узви доимии Шурои амнияти СММ бояд вобаста набошад" ва "кишваруои мусалмоннишин, пеш аз уама, бояд ба неруи худ бовар кунанд" даъвоуои чауонии ин кишварро нишон медиуанд [5]. Мувофики додауои Бонки чауонИ дар огози асри XXI Туркия ба бистгонаи иктисоди пурнуфузи чауон ворид шуд ва дар дурнамо тасмими чой гирифтан дар даугонаро дорад. Заминларзаи шадиди моуи феврали соли 2023 ба икдомоти тавсеаталабии Туркия маудудият эчод мекунад, чун барои баркарорсозии зерсохтор ва манзилуои мардум зиёда аз $100 млрд лозим мешавад.
Арзёбии сиёсати Туркия дар Осиёи Марказй
Туркия аз замони худсолории давлатуои Осиёи МарказИ аз бозигарони мууим дар минтака пазируфта шуда, бо уамаи кишваруо равобити наздикро ба роу мондааст. Дар се дауаи охир муносибатуо на уамеша якранг буданд ва аз сатуи баланди мутакобила то коуиш ёфтани равобит ба мушоуида мерасад. Туркия дар Осиёи МарказИ дар мукоиса бо дигар бозигарони хоричИ дар самти уамкориуои сиёсию иктисодИ ва фаруангию гуманитарИ ба комёбиуои назаррас ноил гардид. Дар солуои аввали худсолории кишваруои Осиёи МарказИ ва маруалаи роуандозии муносибатуо нухбагони сиёсии Туркия, ки пайравони афкори сиёсии Отатурк буданд, эуёи равобит бо давлатуои Осиёи Марказиро як фурсати муносиб барои густариши уувияти туркИ медонистанд. Бо ин максадуо дар уамаи кишваруои минтака мактабуои туркИ кушода шуданд. Анкара дар солуои 90 аз гузариши Узбекистан ва Туркманистон ба алифбои лотинИ (дар асоси алифбои кунунии туркИ) пуштибонИ кард. Хдмчунин, аз икдоми Казокистон барои гузариш ба алифбои лотинИ истикбол намуд, ки дар давраи солуои 2023-2031 бояд анчом ёбад. Дар Киргизистон низ гуфтумон перомуни гузариш ба алифбои лотинИ ба мушоуида мерасад ва ба ду омил: иродаи сиёсии нухбагон (0 ва вазъи мусоиди геополитикИ (и) вобаста аст, чун забоншиносони ин кишвар чандин гузинаи алифбои лотиниасосро тауия кардаанд. Аз дидгоуи Туркия ба алифбои лотинИ гузаштани уамаи давлатуои туркзабон накши мууимро дар густариши уамгироии бештари
кишваруои уамтабор дорад. Ягонагии алифбои кишваруои туркзабон заминаро барои падид омадани забони умумитуркИ "забони ортатурк ' [6, с. 45-50] такон мебахшад.
Перомуни ^амкорщои Туркия бо давлатуои Осиёи Марказй метавон чунин вижагиро зикр кард, ки Анкара бо Казокистон дар соли 2009 (соли 2012 Шурои олии уамкориуои стратегиро таъсис доданд), бо Киргизистон дар соли 2011 (дар шакли Шурои уамкориуои стратегии сатуи олИ), бо Узбекистан дар соли 2017 (уамчунин, Шурои уамкориуои стратегиро таъсис доданд) санад дар бораи шарикии стратегиро ба имзо мерасонад. Сатуи уамкориуои Анкара ва Ашкобод соуауои мухталифро дар бар мегиранд ва моуиятан "стратегИ" аст. Бо Точикистон низ Туркия уамкориуоро дар уамаи соуауо пеш мебарад.
Бо тагйири вазъ ва рузномаи уамкориуои минтакавИ дар Осиёи МарказИ пас аз соли 2016 Туркия имкони бештари густариши равобит бо кишваруои минтакаро пайдо кард. Хусусан, дар фурсати кутоу муносибатуо бо Узбекистон дар тамоми соуауо сифатан беутар гардиданд, ки аз сиёсати нави иктисодии раисчумуур Шавкат Мирзиёев реша мегирад. Узбекистон сиёсати фаъоли хоричиро руйи даст гирифт ва равобит уам бо уамсояуо ва уам бо бозигарони хоричиро беутар кард. Казокистон уамеша ба Туркия равобити нек дошт ва ташаббусуои Анкараро барои эуёи уувияти туркИ дар минтака ва саросари чауон дастгирИ мекард. Мисоли равобити хуби ду кишвар маросими пазироии сарони давлатуои Казокистон аз чониби роубарияти олии Туркия аст. Киргизистон тайи 10 соли ахир барои таукими равобит бо Туркия икдомоти амалИ нишон дод. Се раиси чумуури ахири Киргизистон уамеша тамоюли туркгароии худро нишон медоданд ва пас аз уодисауои марзИ бо Точикистон теъдоди чонибдорони уамкориуои наздик бо Туркия дар ин кишвар афзоиш ёфтааст.
Гардиши тичории Туркия бо давлатуои Осиёи МарказИ мунтазам боло меравад ва чонибуо ба мувофика расиданд, ки онро боло баранд: бо Остона ба $10 млрд, бо Тошканд ба $5 млрд ва бо Душанбею Бишкек ба $1 млрд. Туркия ба панчгонаи аввали шарикони тичории кишваруои Осиёи МарказИ ворид мешавад.
Дар мавриди а^аммияти Осиёи Марказй барои Туркия ва уадафуои ин кишвар дар минтака таваччуу намудан ба чунин нуктауо мууим аст:
Якум, минтацаи нуфузи забонию фар^ангии Туркия. Умки стратегии Туркия густариши сиёсат ва нуфузи ин кишварро дар паунои собик Империяи УсмонИ дар назар дорад. Таърихан, чугрофиёи Осиёи МарказИ таути нуфузи Анкара карор надошт, вале бо таъсиси давлатуои худсолори туркзабон имкони мусоиде барои рушди муносибатуо пайдо шуд. Яке аз вазифауои Туркия ба меувари тамаддуни худ [4] чалб кардани давлатуои Осиёи МарказИ мебошад. Тасаллути геополитикии Анкара бештар ба эуё ва густариши уувияти кавмию забонИ нигаронида шуда, дар натича Анкараро ба бозигари мууим дар Осиёи МарказИ метавонад табдил диуад.
Дуюм, минтацаи нуфузи мащабии Туркия. Дар чауони ислом зиддияту ракобатуои кишваруои суннИ ва шиа ба назар мерасад ва уар кадоме барои дурустии мавкеи худ аз ривоятуои гуногун истифода мекунанд. Дар миёни кишваруои аули суннат ва чамоат низ ракобат барои сарварИ дида мешавад. Туркия уамчун охирон Хилофати исломИ чунин даъворо дорад ва кишваруои Осиёи МарказИ бо умумияти мазуабИ шарикони мувофик мебошанд.
Сеюм, фазои мухцмми стратеги барои Туркия. То соли 1991 Туркия ягона кишвари туркзабон дар дунё буд. Баъди худсолор шудани чумууриуои собики Иттиуоди ШуравИ шумораи давлатуои туркзабон бо шумули Туркия 6 адад расид (4 кишвар дар Осиёи МарказИ ва 1 кишвар дар Кафкози Ч,анубИ). Храмин нукта, фазои муу,ими стратегИ будани Осиёи Марказиро барои Анкара нишон медиуад. Дар ривояти муосири сиёсати хоричии Туркия ду унсур: пантуркизм ва панисломизм бо уам муттауид шуда, барои эуёи навусмонизм бояд хидмат кунанд. Ин сиёсати тавсеаталабонаи Туркия аз огози худсолории давлатуои минтака
ба мушодида мерасид ва нидоят бо таъсиси СДТ (соли 2021) нидодина шуд. Аз солдои 90-уми асри ХХ бо мусоидати Туркия нидоддои мухталифи дамгироии кишвардои туркзабон таъсис ва фаъолият доранд, ки тамоми содадо - аз илму фарданг то дамкоридои вакилони парлумон ва вакилони дукуки башарро фаро мегиранд. Дар 5 соли охир Туркия дар Осиёи Марказй ба натичадои назаррас ноил шуд ва узвияти Узбекистан ба СДТ (собик Шурои туркй) дар соли 2019-ро метавон аз ин гуна дастовард ном бурд.
Перомуни адаммияти Осиёи Марказй барои Туркия - гуруддои дохилии кудратманди ин кишвар ваддати назар доранд: исломгароён дамчун ба кишвардои мусалмоннишин, туркгароён дамчун ба минтакаи ачдодй ва таърихи худ; низомиён - барои "савдо" бо Иттидоди Аврупо чидати ба даст овардани узвият; ва дунявидо дамчун ба манбаи таъмини маводи сухт ва энергия [7, с. 77] менигаранд. Бо тагйири гуфтумони анъанавии сиёсати хоричй аз "пули тамаддунй" миёни Шарку Fарб ба консепсияи "кудрати марказй", Туркия ба унвони маркази мустакили геополитикй ва геоиктисодй амал мекунад ва бояд фазои табиии нуфузи худро дошта бошад. Ба андешаи тадлилгари киргиз Э.Усубалиев, Туркия бе кишвардои Осиёи Марказй ба хостадои тавсеаталабию чодталабии империи худ расида наметавонад, чун аз диди чугрофй бо давлатдои гайритуркй идота шудааст [8].
Ба густариши нуфузи Туркия дар Осиёи Марказй маддудият ва чолишдо ба мушодида мерасанд: 1) бо сар задани даводиси январй дар Казокистон, нухбагони он барои ба эътидол овардани вазъ ба Маскав мурочиат намуданд; 2) дар арафаи нишасти сарони давлатдои СДТ дар Самарканд (моди ноябри соли 2022) эълон гардид, ки Туркманистон низ узви комилдукуки ин нидод мешавад, вале Ашкобод бо назардошти родандозии сиёсати "бетарафии доимй" ба ин созмон напайваст; 3) Чумдурии Туркии Кибриси Шимолй дар саммити СДТ дар Самарканд ба унвони кишвари нозир пазируфта шуд. Холати мазкур норозигии давлатдои аъзоро ба вучуд овард ва маълум буд, ки чунин карор бо фишори Анкара кабул гардидааст. Кишвардои аъзои СДТ эътироф накардани давлатдои худхондаро эълом карданд, ки Кибриси Шимолй аз чумлаи ондо аст. Храмин долат яке аз заъфдои нуфузи Туркия дар минтака мебошад, чун пазируфтуни як давлати худхонда ба унвони нозир дар нидоди байнидавлатй чолишу таддиддоро барои кишвардои Осиёи Марказй ба вучуд меорад; ва гайра.
Чорум, дастраси ба захирахои нафту газ. Дар Осиёи Марказй Казокистон ва Туркманистон захирадои фаровони нафт ва газро содибанд. Дар шароити муосир дастрасй ба захирадои нафту газ ва таъмин намудани амнияти энергетикй аз афзалиятдои мудими кишвардои гуногуни истеъмолкунанда гардидааст. Ч,анги Русия ва Укроин, тадримдо алайди Маскав ба бозори энерчии чадон таъсир расонд ва лоидадои солдои 90-уми асри ХХ-и интиколи маводи сухт аз Осиёи Марказй (инчунин, аз Эрон) ба Аврупоро аз нав зинда кард. Манфиатдои Туркия аз коркарди ин захирадо, то интиколу истеъмолро фаро мегирад. Дар пасманзари вазъи охир ба дам омадани манфиатдои кишвардои содиркунанда ва истеъмолкунанда низ ба мушодида мерасад ва Туркия дамчун чугрофиёи транзитй омили таъсирро ба дарду чониб дошта метавонад.
Панцум, родандозии долонхри транзиты. Долондои транзитй аз самти Шарк ба Fарб аз каламрави давлатдои Осиёи Марказй гузашта, тарики зерсохтордои ояндаи Фарокаспй, тарики Кафкози Ч,анубй ба Туркия мепайвандад. Агар долондои транзитии Фарокаспий амалй шаванд, нуфузи Туркия дамчун шарики кудратдои гарбй меафзояд ва чойгоди Осиёи Марказй дигар шуда, тавозун дар таъсири геополитикии кудратдои беруна ба вучуд меояд.
Шашум, дастёби ба бозорхои нав барои махсулоти Туркия. Хамкоридои иктисодии давлатдои Осиёи Марказй бо Туркия дар 10 соли охир мунтазам боло рафта, дар оянда чунин хусусияти худро дифз мекунад. Харчанд чойгоди Туркия дар савдои хоричии давлатдои минтака аз 10% бештар нест, вале бо амалй шудани лоидадои муштараки транзитй он
метавонад ба таври чиддИ афзоиш ёбад. Дар натича, Туркия ба бозигари бонуфуз дар минтака ва ба шарики мууими иктисодии давлатуои Осиёи МарказИ табдил меёбад. Густариши уамкориуои иктисодИ, сармоягузорИ ва афзоиши тичорати дучониба барои ба даст овардани нафъи молиявИ ва уам барои расидан ба уадафуои дарозмуддати ин кишвар чиуати эуёи макоми пештараи худ дар арсаи байналмилалИ нигаронида шудааст.
Хафтум, густариши хамкорихри низоми ва фуруши силоху мухимот. Гардиши усулИ дар ин самт баъди чанги дуюми Карабог аз охири соли 2020 ба вукуъ пайваст ва Анкара уамкориуо дар соуаи низомиро бо давлатуои минтака густариш дод. Таваччууи кишваруои Осиёи МарказИ ба уамкориуои низомИ бо Анкараро истифода аз тачуизоти навтарини низомии ин кишвар дар чанги Карабоги КууИ ба вучуд овард, чун натичаи даргирИ бартарии комили Озарбойчон бар нерууои Арманистонро ба намоиш гузошт. Аломати афзоиши таъсири низомии Туркия дар Осиёи МарказИ моуи октябри соли 2021 ба мушоуида расид ва раубарияти сиёсии Киргизистон эълон кард, ки барои уифзи марзи давлатИ бо Точикистон нерууои мусаллауи худро бо бесарнишинуои туркии Bayraktar мусаллау мекунад. Киргизистон моуи апрели соли 2022 бо истифода аз бесарнишинуои туркИ машки уарбИ баргузор кард ва моуи сентябри соли 2022 аз онуо дар низои марзИ ба мукобили Точикистон истифода намуд. Хамчунин, дар доираи уамкориуои низомИ айни замон идеяи таъсиси "Артиши Турон" баррасИ мешавад ва агар амалИ гардад, ба таукими мавкеи Туркия дар минтака ва чауон уамчун як кутби нав дар сиёсати чауонИ мусоидат мекунад.
Хаштум, сиёсати Туркия дар Афгонистон ва таъсири он ба Осиёи Маркази. Туркия уамчун узви НАТО соли 2002 ба Афгонистон ворид шуд ва низомиёни он бештар масъули уифзи иншооти стратегИ буданд ва дар амалиёти чангИ ширкат накарданд (нуктаи мазкур боруо аз чониби Ардугон дар суханрониуояш дар бораи сиёсати Туркия нисбат ба Афгонистон ва уамкорИ бо Толибон истифода гардид). Баъди гасби Кобул аз чониби Толибон, Анкара барои беубуди равобит икдом кард, боруо кумакуои башардустона фиристод ва ният дошт дар идораи фурудгоуи Кобул ширкат кунад. Туркия тамоми даруоро барои уамаи чонибуои майдони сиёсии Афгонистон боз гузоштааст [Ниг.: 9, с.410-415]. Дар Туркия мансабдорони собики уукумати Афгонистон, низомиён ва афроди бонуфуз карор доранд. Туркия ба макомдорони давраи чумуурИ сарпаноу дода, бо Толибон равобит дорад ва уайъати онуоро барои ширкат дар чорабиниуои гуногун даъват мекунад. Омили туркИ дар таъмини амният дар Осиёи МарказИ ауаммияти вижа хоуад дошт, зеро ба доираи манфиатуои Анкара бархе аз вилоятуои шимолии Афгонистон шомил мешаванд. Туркия дар Афгонистон проксиуои худро дорад ва бо фароуам шудани шароит сиёсати худро дар ин кишвар фаъол хоуад кард. Дар мачмуъ, амният дар Осиёи МарказИ бо як катор омилуо алокаманд аст, ки яке аз онуо рияои мувозинати таъсири бозигарони беруна мебошад [Ниг.:10].
Нухум, фазои рацобат бо бозигарони дигар. Туркия дар доираи роубурди "умки стратегИ"-и худ эълом намуд, ки бо уамаи кудратуои чауонию минтакавИ уамкориуои судмандро ба роу мемонад. Муутавои равобити Туркия бо чонибуои мухолифу ракиб: 1) Амрикову кишваруои аврупоИ ва Русия, 2) Русия ва Укроин ва гайра бар асоси меувар карор додани уадафуои Анкара роуандозИ шудаанд. Дар Осиёи МарказИ нуфузи густардаро Русия ва Чин доранд ва Туркия сеюмин кишвари дорои чунин таъсир аст. Сарфи назар аз робитауои наздики Туркия бо Русия манфиатуои онуо дар минтакауои гуногуни чауон ба уам мувофик нестанд. Ин раванд дар Ховари Миёна (уалли масъалаи Сурия), Магриб, Либия Кафкози Ч,анубИ ва Осиёи МарказИ ба мушоуида мерасад. Руйкардуои Туркия бо Чин, Эрон, Хинд, Арабистони СаъдИ, Покистон ва гайра дар Осиёи МарказИ ба уам мувофик нестанд. Туркия дар баробари Чин яке аз он кишваруое аст, ки аз чанги Русия ва Укроин нафъи бештар мебардорад ва уарду бо истифода аз фурсат чойгоуи худро дар арсаи байналмилалИ кавИ карданд. Ардугон бо Путин ва Зеленски равобити корИ дорад ва ба унвони миёнрави эутимолИ
дар хотима додани чанг каламдод мешавад. Вазъи баъди мохи феврали соли 2022 имкони бештарро барои Туркия чихати густариши робитахояш бо давлатхои Осиёи Марказй фарохам овард. Имруз Ангара дар Осиёи Марказй, пеш аз хама, аз пайи амалисозии манфиатхои миллии худ аст ва дар ин талош аз чониби кудратхои гарбй пуштибонй мешавад. Дар пасманзари чанг дар Укроин яке аз хадафхои давлатхои Fарб дар Осиёи Марказй тадричан кохиш додани нуфузи Русия ва то андозае Чин аст. Агар Туркия хузури худро дар минтака боз хам густариш дихад, сохахоеро фаро хохад гирифт, ки ба доираи нуфузи Русия ва Чин ворид мешаванд. Аз ин дидгох, фаъол шудани Туркия дар сохаи хамкорихои низомй бо кишвархои Осиёи Марказиро метавон дар чахорчуби сиёсати зикршудаи давлатхои гарбй арзёбй кард. Тачрибаи ширкати Туркия дар бухрони Ховари Миёна ва баргардонидани каламрави кобили мулохизаи Карабог ба Озарбойчон нишон медихад, ки Анкара тавонист аз зиддияти бозигарони чахонй ба манфиати худ истифода кунад. Истифодаи Озарбойчон аз тачхизоти навтарини низомии Туркия бартарии Бокуро дар чанги охирини Карабог нишон дод. Туркия имруз барои тахкими хамкорихояш бо кишвархои Осиёи Марказй хама корхоро мекунад, зеро Русия дар чанг бо Укроин "банд" аст. Хамчунин, силсилаи омилхои дигаре хастанд, ки дар сурати амалй гардидан ба афзоиш ёфтани нуфузи Туркия дар Осиёи Марказй оварда мерасонанд.
Дахум, ро^андозии дипломатияи мардуми дар минтаца. Тахлилхо нишон медиханд, ки Осиёи Марказй хамчун минтакаи мавриди назари неруи нарми Туркия каламдод мешавад. Айни замон Анкара дар ин самт имкони ракобат бо хамаи дигар кудратхои берунаро дорад. Неруи нарми Туркия дар Осиёи Марказй дар доираи рохбурди "умки стратегй" амалй гардида, дар дарозмуддат тавонмандихои боз хам бузургро касб мекунад.
Хулоса, Туркия дар Осиёи Марказй кушиш дорад ба бозигари мухим табдил ёбад ва тамоми икдомхои то имруз руйи даст гирифтааш заминасозй барои расидан ба хадафхои дарозмуддатанд. То ба кадом хад муваффак шудани Туркия дар Осиёи Марказй нахуст аз худаш, ки то кадом сатх ва пайдарпай сиёсаташро амалй мекунад (i), аз омодагии кишвархои минтака барои густариши хамкорихо бо Туркия (ii) ва аз амалу аксуламали кудратхои шарику ракиби Туркия (iii) дар минтака вобаста мебошад. Омили Туркия дар Осиёи Марказй вокеияти бебахс аст ва чунин вижагиро дар дарозмуддат хифз хохад кард. Холати мазкур барои Точикистон силсилаи чолиш ва фурсатхоро [Ниг.: 11] ба вучуд меорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Ермекбаев А.А. Изменение внешней политики Турции: от кемализма до неоосманизма (основные внутренние и внешние факторы) / А.А. Ермекбаев // Вестник Карагандинского университета. Серия «История. Философия». - 2018. - №2(90). - С.103-109.
2. Ahmet Davutoglu. Turkey's Zero-Problems Foreign Policy / May 20, 2010. URL: https://foreignpolicy.com/2010/05/20/turkeys-zero-problems-foreign-policy/ (Date of appeal: 03.09.2023).
3. Kali Robinson. Turkey's Growing Foreign Policy Ambitions /July 11, 2023. URL: https://www.cfr.org/backgrounder/turkeys-growing-foreign-policy-ambitions (Date of appeal: 03.09.2023).
4. Усенов А. Турция в Центральной Азии: влияние и лимиты / А. Усенов /13.07.2021. URL: https://www.caa-network.org/archives/21989/turcziya-v-czentralnoj-azii-vliyanie-i-limity (дата обращения: 03.09.2023)
5. Курманбекова А. ССТГ как инструмент геополитики Турции в Центральной Азии / А. Курманбекова / 11.11.2020. URL: https://cabar.asia/ru/sstg-kak-instrument-geopolitiki-turtsii-v-tsentralnoj-azii (дата обращения: 03.09.2023).
6. Сборник материалов заседания Центрально-Азиатского научно-экспертного совета Ассамблеи народа Казахстана: «Казахстан и Центральная Азия: этносоциальные процессы и этнокультурный диалог». - Астана, 2017. - С.45-50.
7. Гударзи М. Особенности реализации турецкой модели взаимоотношений со странами Центральной Азии /М. Гударзи // Вестник Таджикского национального университета. - 2016. - №3-4. - С.74-78.
8. Тургунбаева А. Взаимозависимость Кыргызстана и Турции, или кому принадлежит «Сапат» / А. Тургунбаева / 13.10.2018. URL: https://cabar.asia/ru/vzaimozavisimost-kyrgyzstana-i-turtsii-ili-komu-prinadlezhit-sapat (дата обращения: 03.09.2023).
9. Ризоён. Ш.Ш., Гиёсов М.Ф. Афганистан до и после возвращения «Талибана» / Ш.Ш. Ризоён., М.Ф. Гиёсов. - Душанбе: Дониш, 2023. - 508 с.
10.Ризоён Ш.Ш. Национальные интересы во внешней политике Республики Таджикистан / Ш.Ш. Ризоён. - Душанбе: Дониш, 2020. - 320 с.
11.Ризоён Ш.Ш. Роубурди Туркия дар Осиёи Маркази: чолишу фурсатуо барои Тоцикистон / Ш.Ш. Ризоён //Ахбори ДДХБСТ. Силсилаи илмуои цомеашиноси. - 2023. - №3 (96). - С.133-141.
REFERENCES:
1. Yermekbayev А. A. The change in Turkey's foreign policy: from Kemalism to Neo-Ottomanism (the main internal and external factors) // Bulletin of Karaganda University. History. Philosophy series. -2018. -No.2(90). -PP.103-109.
2. Ahmet Davutoglu. Turkey's Zero-Problems Foreign Policy / May 20, 2010. URL: https://foreignpolicy.com/2010/05/20/turkeys-zero-problems-foreign-policy/ (Date of appeal: 03.09.2023)
3. Kali Robinson. Turkey's Growing Foreign Policy Ambitions /July 11, 2023. URL: https://www.cfr.org/backgrounder/turkeys-growing-foreign-policy-ambitions (Date of appeal: 03.09.2023)
4. Usenov A. Turkey in Central Asia: influence and limits /13.07.2021. URL: https://www.caa-network.org/archives/21989/turcziya-v-czentralnoj-azii-vliyanie-i-limity (Date of appeal: 03.09.2023)
5. Kurmanbekova A. CCTS as a tool of Turkey's geopolitics in Central Asia/ 11.11.2020. URL: https://cabar.asia/ru/sstg-kak-instrument-geopolitiki-turtsii-v-tsentralnoj-azii (Date of appeal: 03.09.2023)
6. Collection of materials from the meeting of the Central Asian Scientific and Expert Council of the Assembly of People of Kazakhstan: "Kazakhstan and Central Asia: ethno-socialprocesses and ethno-cultural dialogue " - Astana, 2017. - PP.45-50.
7. Goodarzi M. Implementation of The Turkish Model ofRelations with Countries of Central Asia // Bulletin of The Tajik National University. -2016. -No.3-4. -PP.74-78.
8. Turgunbaeva A. Interdependence of Kyrgyzstan and Turkey, or who owns Sapat /13.10.2018. URL: https://cabar.asia/ru/vzaimozavisimost-kyrgyzstana-i-turtsii-ili-komu-prinadlezhit-sapat (Date of appeal: 03.09.2023)
9. Rizoyon Sh. Sh., GiyosovM. F. (2023) Afghanistan before and after the Taliban's comeback. Dushanbe: Donish. -508pp.
10.Rizoyon, Sh.Sh. (2020) National interests in the foreign policy of the Republic of Tajikistan. Dushanbe: Donish. -320pp.
11.Rizoyon, Sh.Sh. Turkey's Strategy in Central Asia: Challenges and Opportunities for Tajikistan // Bulletin of TSULBP. Series of Social Sciences. -2023. - No.3 (96). -PP.133-141.
