CC BY
0УДК: 81.028.21
ОЙ ЖYГYРТYY ИШМЕРДYYЛYГYН КАЛЫПТАНДЫРУУДА КОЛДОНУЛУУЧУ
АЙРЫМ ЫКМАЛАР
АПЫШОВА БАЗАРГYЛ ТОКТОСУНОВНА
Окутуучу Ош мамлекеттик университети Кыргыз Республикасы, Ош шаары
ЮСУПОВА ИЗЗАТХАН АБДИВАХИТОВНА
Окутуучу Ош мамлекеттик университети Кыргыз Республикасы, Ош шаары
Аннотация. Учурда методикалык-теориялык илимдердин мазмуну взгвруп, илимий таанып-билуунун усул-ыкмалары вркундвду. Билим беруудв окутуунун жацы технологиялары катары тестирлвв, модуль системасы, интерактивдуу окутуу, сынчыл ойломду встуруу программасынын стратегиясы жана башкалар практикаланууда. Аталган окутуунун жацы технологиялары окуучулардын, студенттердин чыгармачыл жана интеллектуалдык мумкунчулуктврун ачты. Алардын взун-взу внуктуруусунв, ой жугуртуусун встуруугв багытталып, тарбиялоо, билим-билгичтиктерин калыптандыруу максаттарын квздвп, окутуу технологиясынын мазмунун жана багыттарын бир топ оптималдаштырды.
Билим беруу мекемелериндеги кайсы гана предметти окуткан мугалим болбосун, анын негизги максаттарынын бири - окуучунун, студенттин ой жугуртуусун, кыял чабытын, эрудициясын, тапкычтыгын, оозеки жана жазуу ишмердуулугун встуруу болуп саналат.
Биз бул макалада окуучулардын, студенттердин ой жугуртуу ишмердуулуктврун калыптандырууда колдонулуучу айрым ыкмаларга токтолобуз.
Ачкыч свздвр: ой жугуртуу, квндум, ыкма, ой-чабыт, таанып-билуу, кызыгуу, жвндвм, эркин ойлоо.
НЕКОТОРЫЕ МЕТОДЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ ПРИ ФОРМИРОВАНИИ МЫСЛИТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
АПЫШОВА БАЗАРИЛ ТОКТОСУНОВНА
преподаватель Ошский государственный университет Кыргызская Республика, г. Ош
ЮСУПОВА ИЗЗАТХАН АБДИВАХИТОВНА
преподаватель Ошский государствненный университет Кыргызская Республика, г. Ош
Аннотация. В настоящее время изменилось содержание методологических и теоретических наук, усовершенствовались методы научного познания. Тестирование, модульная система, интерактивное обучение, программа развития стратегии критического мышления и другие практикуются как новые технологии обучения в образовании. Выше перечисленные новые технологии обучения раскрыли творческие и интеллектуальные возможности учащихся и студентов. Они направлены на их саморазвитие, развитие
мышления, на цели обучения и формирование знаний и умений, и существенно оптимизировали содержание и направления технологии обучения.
Одной из основных целей преподавателя, который преподает какой-либо предмет в учебных заведениях, является развитие у ученика мышления, воображения, эрудиции, изобретательности, устной и письменной деятельности.
В данной статье мы остановимся на некоторых методах, используемых при формировании мыслительной деятельности учащихся.
Ключевые слова: мышление, умение, метод, идея, знание, интерес, способность, свободомыслие.
SOME OF TNE METHODS USED IN THE FORMATION OF MENTAL ACTIVITY
APYSHOVA BAZARGUL TOKTOSUNOVNA
lecturer department Osh State University Osh city, Kyrgyz Republic
IUSUPOVA IZZATKHAN ABDUVAHITOVNA
lecturer department Osh State University Osh city, Kyrgyz Republic
Annotation. Currently, the content of methodological and theoretical sciences has changed, and the methods of scientific cognition have been improved. Testing, a modular system, interactive learning, a critical thinking strategy development program, and others are practiced as new learning technologies in education. The above-mentioned new learning technologies have revealed the creative and intellectual capabilities of students and students. They are aimed at their self-development, the development of thinking, learning goals and the formation of knowledge and skills, and significantly optimized the content and directions of learning technology.
One of the main goals of a teacher who teaches a subject in educational institutions is to develop the student's thinking, imagination, erudition, ingenuity, oral and written activities.
In this article, we will focus on some of the methods used in the formation of students' mental
activity.
Key words: thinking, skill, method, idea, knowledge, interest, ability, free thinking.
Киришуу
БYГYнкY ^нде, ааламдашуу мезгилинде, окуп билим алып, тарбияланып жаткан жаш муундардын ой жYГYртYY ишмердYYЛYГYн калыптандыруу билим 6epYY жаатындагы татаал маселелерден болуп саналат. Бул жагдай боюнча окумуштуу З. Тагаева "Кыргыз тил сабактарында байланыштуу кепти окутуу методикасы" деген эмгегинде: "Бул принцип окуучулардын ойлоно билYY мYмкYнчYЛYГYн тарбиялоо менен, эркин башкара билYYге кендYPYY жана ынтаа коюу менен кызыгуусун арттырууга, чечилип жаткан маселени кунт коюп, инсандык жактан жетилYYCYне ке^л бурулат жана кебинин мазмундуу, логикалуу болушун кездейт" - деген пикирин билдирсе [1:93], Э. В. Ильенков: "Ойлонууга YЙретYY YЧYн адегенде маселени туура коюу жендемдYYЛYГYн енYктYPYYДен башташ керек. Илим ар дайым ушундан баштаган жана баштай бермекчи: маселени коюу, проблеманы тYШYHYY, чечилбегендерди мурда белгилYY болгон аракеттердин ыкмалары, жолдору менен чечYY. Бул ишти баштагандын баары илимдеги езYHYн аракетин ушундан башташы керек" - дейт [4:82]. Чындыгында эле, аталган окумуштуулар белгилеп кеткендей, туура ойлоо туура кепти жаратат, ал эми кеп туура болсо, ал туура тYШYHYктY чагылдырат.
Мугалим ар бир окуучунун, студенттин берилген теманын YCTYндe эркин ой жYГYртe билип, оюн ачык, тартынбай айтуусуна шарт TY3YYre аракеттенсе, сабактын жакшы натыйжа берери бышык. Класстагы, аудиториядагы ар бир баланын оюн унутта калтырбоо баладагы eзYHYн оюнун тууралыгына дайыма шектене берYYЧYЛYГYн жецип eтYп, дагы бир ойду айтуусуна шыктанууну жаратмак; eзYHYн пассивдYY, начар окуучу экендигин мугалиминен бир нече жолу уккандан кийин аргасыз e3Y ага ынанып калган окуучуда кызыгуу пайда болмок; eзYнe-eзY ишенYYЧYЛYктYн учкундары тутана баштап, e3Y жeнYндe ойлонгонго тYртмeк.
Окуучуну, студентти e3 алдынча ой жYГYрткeнгe каныктырбаган билим берYYHY "сенек" деп айтууга болорун окумуштуу В. Акматова белгилесе, педагог Э. В. Ильенков: "Ой жYГYPTYYHY майып кылуу оцой, бирок, айыктыруу кыйын. Интеллектти майып кылуунун чыныгы ыкмаларынын бири - билимди формалдуу тYPдe жаттоо" - деген [4:83].
Чындыгында, жогоруда белгилегендей, студенттерди, окуучуларды кандайдыр бир маселеге, окуяга, нерсеге карата туура ой жYГYртYYгe шыктандырып, туюу сезимин eрчYTYY менен аларга карата e3 карашын аргумент, фактыларга таянуу менен билдирYYгe кeнYктYPYY абзел.
Сабак eтYY учурунда берилген темаларга ылайык студенттерге, окуучуларга: "Сенин оюц кандай?", "Сен e3 пикирицди айтып кeрчY", "Эз пикирицди сунуштай аласьщбы?" деген сыяктуу суроолорду берYYбYЗ максатка ылайыктуу.
Изидеенун методдору жана натыйжалары
Жогоруда аталган ишмердYYЛYккe ээ болгон студенттин биринчиден, ой жYГYртYY маданияты калыптанат. Экинчиден, ойлоно билYY жeндeмдYYЛYГY активдешYY менен алардын кабыл алуусу, эске тутуусу, ой-чабыты eрчYЙт. YчYнчYдeн, коомдук турмушка, айлана-чeйрeгe коммуникативдик ишмердYYЛYк менен мамиле жасап, таанып-билYYCY жeнгe салынат.
Андыктан, биз ой жYГYртYY ишмердYYЛYГYн калыптандырууга багытталган кeнYГYYлeрдYн айрым тYрлeрYнe токтолмокчубуз.
Башкарып окутуу (аныктама) стратегиясы. Алгач окутуучу студенттерге 6epunYY^Y текстти бeлYктeргe бeлYп алат. Ар бир бeлYккe суроолор ойлонуп табылат. Чакыруу баскычында, адегенде окуучулардан, студенттерден окула турган чыгарманын автору жeнYндe сураса болот (кыска). Андан кийин мугалим сабакта окулуучу текстке токтолот.
Текстке чейин берилуучу суроолор:
1. Теманы окуганда алгач эмне оюцарга келди?
2. Кимдердин жолугушуусу болушу мYмкYн?
3. Сага азыр мYмкYнчYЛYк берилсе, ким менен жолугушат элец? ж.б.у.с
Эки eтYк тыбырап алды да, кетYYгe ыцгайлангандай четтей басты. Ошондо мен ашыгып машиненин астынан сойлоп чыктым. Карасам, мацдайымда тал чыбыктай буралган кыз турат. Башында кызыл жоолук, каабагы TYЙYЦKY. Ийнине салынган чоц кемсел, кыязы, атасыныкы окшойт. Yн-сeзсYЗ телмире тиктейт. ЭзYм бети-башыман бери баткак болуп жерде отурганымды унутуп да коюпмун.
Ырас, сулуу дегенчелик сулуу экенсиц, - деп мен жымыйып койдум. Кыз чынында сулуу экен. - Туфли болсо гана! - деп тамашаладым ордуман туруп жатып.
Кыз терс бурулду да, кылчайбастан жeнeп берди.
1-тынымдан кийинки берилуучу суроолор?
1. Текстте кимдердин жолугушкандыгы айтылды?
Алгачкы жолугушуу 1-тыным
2. Кыз кандай CYрeттeлYп жатат?
3. Жолукканда кыздын абалы кандай эле, эмне YЧYн?
4. Кызды кергенде жигит кандай абалда калды деп ойлойсунар?
5. Кыз эмне YЧYн кылчайбай женеп кетти?
6. Сенин оюцча, андан ары текст кандай eнYГYШY мYмкYн? ж.б.у.с.
Бул эмнеси? Таарынтып алдымбы? Мен коомайлана тYштYм. Кууп жетишке жYткYнe берип, кайра аспаптарымды жыйнай салдым да, машинеге миндим. Алды-артына кYYлeнтYп, мотордун жанын чыгара бастым. Бирок машине суурулуп чыгар эмес. Кыз болсо алыстагандан алыстап кетип барат. Кимге багыштаганымды eзYм билбей, баткак чачып чимирилген децгелектерге эциле карап кыйкырдым:
- Коё бер! Коё бер дейм!
Акселаторду житире бастым. Машине епке кагып онтоп ыйлап, алдыга жылжый берди, децгелектер тыгылган чуцкурунан баткак тиштеп суурула берди. Бир маалда кырацгы чыга тYштYм. Ошондогу кубанганым! Жол улай зуу койдум да, жYЗYмдeгY ылайды аарчынып, чачымды сыладым. Кызга жанаша берип, тык токтоттум, отурган ордумда сунала берип, каалганы шарт ачтым:
- Отуруцуз! - деп колумду сунуп турдум.
Кыз токтоор ою жок, кете берди. Мына балээ! Кежигемди кашып отуруп калдым, анан дагы кууп жеттим. Бу жолу кечирим сурап eтYндYм:
Ачууланбацыз. Мен анчейин эле... ТYШYЦYЗ эми, келициз!
2-тынымдан кийинки берилуучу суроолор?
1. Силер кандай ойлойсуцар, чын эле кыз тарындыбы?
2. "Машине епке кагып онтоп ыйлап, алдыга жылжый берди" деген сeздY кандай тYШYндYцeр?
3. Ошол учурдагы жигиттин абалын CYрeттeп бергилечи ж.б.
Кыз бу жол да жооп бербеди, кылчайбады. Ошондо кыздын алдын торой туура токтоттум да, кабинадан ыргып тYШYп, машиненин тумшугун айлана чуркап барып, каалганы ачтым, колумду албай туруп бердим. Кыз сестене тиктеп, жакындай басты. Ач кенедей асылган кандай неме дегендир. Мен унчукпадым, кYTYп турдум. Мени аядыбы, же башка бир ой ойлодубу, кыз башын чайкады, унчукпастан кабинага TYШTY.
ЖYPYп кеттик.
СeздY кайдан баштасам деп YнсYЗ келем. Далай кыз менен таанышып, CYЙлeшYп керген жан элем, бу жолу оозуман сeзYм качты. Бул эмне болгонум? Рулду ары-бери айландырып, кез кыйыгымы таштап коцм. Бир тал чачы толгонуп алкымына тYШYп турат. Кемсели ийине жылбышып чыканагында. Кыз eзY мага тийип албайын дегенсип боюн качырып отурат. КeзY бет алдын суз карай, бирок eзY жароокер ецденет. Кабагын тYЙeЙYн десе да болбой мацдайы жарык. Бир маалда мени кыцая карады. КeздeрYбYЗ чагылыша калды. Кыз жылмайып койду.
3-тынымдан кийинки берилуучу суроолор?
1. Окуя кандай аяктады?
2. Жигиттин аракеттерин кызга жасаган олдоксон мамиле катары кароого болобу?
3. Кыз эмне YЧYн YнсYЗ аракеттерди жасап жатты?
4. Сен автор болсоц текстти кандай аяктар элец? ж.б.
Бул учурда бардык айтылган ойлор жана идеялар баалуу. Берилген тема боюнча ойго келгендин баарын айта берсе болот (мисалы, теманы, берилген суроону ойлонуп жатканда эске тушкен нерселер гана кабыл алынат). Айтылган ойлорду талкуулап сын айтылып, баа берилбейт. Окутуучу идея айтууну каалагандарды колдоп туруу керек. Мындай жагдайда идеялардын саны артып, жыйынтыгында сандан сапат жаралат. Фантазиялуу идея
2-тыным
3-тыным
айткандырды кубаттап койгон маанилYY. Натыйжада, балдардан алынган идеялардын жыйынтыгы чыгарылат жана алардын иш-аракеттери канчалык децгээлде максатына жеткендигин анализдешет. Ошону менен бирге эле окуучулар, студенттер тeмeнкYдeй жетишкендиктерге ээ болот:
- кыска убакыттын ичинде кeп сандаган идеялар жарата алат;
- теманын негизинде ойлоно билYY жeндeмдYYYЛYГY калыптанат;
- идеяларды жалпы окуучулар, студенттер менен издee кeндYмдeр калыптанат;
- башкалардын пикирине толеранттуулук менен мамиле кылууга кeнYГYшeт;
- балдар eз идеяларын эркин YЙрeнYшeт.
Жыйынтыктап айтканда, ой жYГYртYY ишмердYYЛYГYн eстYPYYДe натыйжалуу усулдарды колдонуу менен окуучулардан, студенттерден ар бир сабакка, темага аналитикалык ой жYГYртe билип, чыгармачылык мамиле жасоонун YЛгYлeрYн кичинесинен eзYнe сицирген инсан катары алардан келечекте ^п жаратмандыкты кYтсe болот. Андыктан билим берYYДe чоц eлчeмдeгY маалыматты тааныштырууга эмес, алынган ар бир маалыматтын YCTYндe eз алдынча ой жYГYртYYгe, ар бирин eзY аркылуу eткeрYYгe YЙрeтYY негизги багыт катары каралууга тийиш.
1. Тагаева З. Кыргыз тили сабактарында байланыштуу кепти окутуу методикасы Ош, 2007
2. Таиров М. М., Мурзаев М. С. Окутуунун жацы технологиялары Ош, 2007
3. Тыныстанова Б.У., Молдоканова К. И. Бардыгы сабак жeнYндe (окуу-усулдук куралы) Ош,
4. "Сынчыл ойломду eстYрe турган окуу жана жазуу" программасынын хрестоматиясы ТYЗгeндeр: М. Молутбекова, Ж. ДYЙшeбекова б.: 2004
5. Ч. Айтматовдун 8 томдук жыйнагы Б.: 2008
6. Э. Саалаев Окутуунун интерактивдYY усулдары Б.: 2009
Корутунду
КОЛДОНУЛГАН АДАБИЯТТАР:
2007
