Научная статья на тему 'ОЙ ФАЗАЛАРИ ВА ҲОЛАТЛАРИНИНГ ИНСОНЛАР ТУРМУШ ТАРЗИГА ТАЪСИРИ'

ОЙ ФАЗАЛАРИ ВА ҲОЛАТЛАРИНИНГ ИНСОНЛАР ТУРМУШ ТАРЗИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
395
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
ой / орбита / ер / қуёш / астрономия

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хўжамберди Тоғаев, Мамажон Зокиров

Мақолада Ой фазалари ва ҳолатларининг инсонлар турмиш тарзига таъсири ҳақидаги мулоҳазалар баён қилинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по истории и археологии , автор научной работы — Хўжамберди Тоғаев, Мамажон Зокиров

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОЙ ФАЗАЛАРИ ВА ҲОЛАТЛАРИНИНГ ИНСОНЛАР ТУРМУШ ТАРЗИГА ТАЪСИРИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

ОЙ ФАЗАЛАРИ ВА ^ОЛАТЛАРИНИНГ ИНСОНЛАР ТУРМУШ ТАРЗИГА

ТАЪСИРИ Хужамберди ToFaeB

Халкаро Antigüe World Илмий Академияси доктори, академик. Академия "Ихтиролар маркази" директори. Тарих, биология, физика-математика, техника фанлари буйича китъалараро мутафаккир (SOPHIST). Лондон (Буюк Британия) "Халкаро Фанлар Академияси ва Олий таълими"да "Бутун Дунё китъалараро, минтакалараро, миллатлараро илмий ишлар тахлили" буйича эксперт аъзоси. Жиззах Давлат педагогика университети

"Ихтирочилар" илмий тугараги рахбари.

Мамажон Зокиров

Жиззах Давлат педагогика университети, Физика ва технологик таълим факультети физика-математика фанлари номзоди, астроном. mr.qodir@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.7362308

Аннотация. Мацолада Ой фазалари ва %олатларининг инсонлар турмиш тарзига таъсири %ацидаги муло%азалар баён цилинади.

Калит сузлар: ой, орбита, ер, куёш, астрономия.

Табиат китоби инсон учун битмас туганмас билим манбаидир.

Франсуа Вольтер.

Ер сиртининг кутарилиши ва пасайиши унинг факат сувли кисмларидагина кузатилмай катти; кисмларида хам руй беради. Москва шахри замини суткасига икки марта кутарилиб пасайиши аникланган. Бунда кутарилишнинг баландлиги 40 см га етади.

Эрамизнинг 77-йили машхур Рим тарихчиси Плинй узининг ''Табиий тарих'' асарида биринчилардан булиб сув кутарилишига тегишли аник маьлумотларни куйидагича баён килди: " Сувнинг табиатига тегишли куп нарса айтилган, энг мухими -хар доим Ой ва ^уёш таьсирида турли кувват хамда тартиб билан кутарилиб ва пасайиб туриши, булар ичида энг ажойибидир. Кутарилиш Ойнинг кетма кет икки чикиши орасида икки марта босиб келади ва икки марта чекинади ... ".

Ер сиртида содир булувчи кутарилиш ва пасайиш ходисаларининг асл мохиятини билиш машхур инглиз физиги И.Ньютоннинг илмий фаолияти билан боглик. Олим 1687-йили чоп эттирган ''Натурал философиянинг математик негизлари'' асарида бутун олам тортишиш конунини баён килиб, ^уёш ва Ойнинг ерга таьсирига хам тухталади. Хусусан, у ^уёш ва Ойнинг Ер сиртига таьсири хакида фикр юритиб, бундай таъсир туфайли сиртда каварик пайдо булишини кайд килади. Шунингдек, Ер сирти суюклик, яни сув билан копланган булса, Ой тасирига купрок берилишини алохида таькидлайди.

Статистик маьлумотларга кура, Фучуньцзян дарёсида кутарилиш тулкини икки километргача бориб, баландлиги 4,5 метрдан 7,5 метргача етади. Бундай улкан тулкин девори дарё окимига карши соатига 22 км тезлик билан харакатланиб, икки миллион тонннага якин сувни кучиради. "Ок дахшат" деб аталувчи бу тулкиннинг "букириши" 30 км наридан бемалол эшитилади.

Ер сиртининг кутарилишида ^уёшнинг хам роли борми! Х,а, бор. Лекин, гарчи куёш массаси Ойникидан 26 миллион марта катта булса-да, оралик Ойгача булган масофадан 389 марта узоклиги туфайли ^уёшнинг тортиш кучи Ойникидан салкам икки

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr j scientists.uz

ярим марта кам. Шунинг учун Ер сиртида кутарилишни вyжyдга келтирyвчи омил сифатида биринчи навбатда Ой тан олинади.

Машх,ур юнон файласуфи Шаркда биринчи муаллим номини олган Аристотель сув кyтарилишининг денгиз жониворлари хдётига таьсирини кузатиб, "Бутун тирик мавжудот денгиз сувининг пасайиши (кайтиши) пайтида хдлокатга учрайди" деган эди.

Замонлар Утиши бу х,одиса ("сир") нинг мох,иятини чукуррок урганиб, сув кyтарилишининг сабачилари Ой ва ^уёш деб тан олинди. Англияда 1545-йилда сув кутарилиши пайтлари Ойнинг фазаларига богликлиги хдкидаги маьлумотлар пайдо булди.

Маьлумотларга кура Ой Ер атрофида ( деярли элкиптик орбитада ) уртача 1,02 км/сек тезлик билан (Ой орбитасига дунё шимолий кутбидан караганда) соат милига тескари йуналишда хдракатланади. Ер марказидан Ой марказигача минимал масофа 356 400 км, уртача масофа 384 400 км ва максимал узоклиги 406 800 км.

Ойнинг Ер атрофида айланиш даври Сидерик Ой дейилиб, урта х,исобда 27,321666 суткага тенг. Ойнинг геоцентрик орбита буйлаб маълум бир юлдузга нисбатан тулик бир марта айланиб чикишидаги вактни сидерик ой дейилади, y 27 кун 7 соат 43 дакика 11,51 сониядан иборат булиб, ^уёш суткасида Ой Ерни бир марта тула айланиб, юлдузларга нисбатан яна аввалги вазиятига кайтади. Шу вакт ичида ^уёш шаркка томон 270 силжийди.

Ой узидан нур чикармайди уни, куёш нури ёки ^уёш нурининг Ердан кайтган кисми ёритиши мумкин. Шунинг учун Ой Ердан турли шаклларда куринади. Х,ар ойда Ой тахминан Ер билан ^уёш орасидан утади ва Ерга узининг коронгу томони билан куринади ва бунга янги ой дейилади. 12 кун (сутка) дан сунг осмоннинг гарбий кисмида Ой урок шаклида куринади. Ойнинг колган кисмини Ер узининг кундузги ярим шари булган хира кулранг равишда ёритиб туради. 7 кундан кейин Ердан Ой билан ^уёш йуналишлари орасидаги бурчак 900 булади. Ойнинг бу фазасини биринчи чорак дейилади. Тахминан 1415 кунлик ой тулин ой булади. Кейинги кунларда Ойнинг гарбий томони куринмай, 22 суткада факат кабарик томони шаркка караган ярим доира куринади. Буни охирги чорак дейилади. 29,5 суткада яна янги ой фазаси булади. Икки кетма-кет келган янги ой орасида утган вакт синодик ой булиб, y 29.53959 суткага тенг. Синодик ой - Ойнинг ^уёш атрофида хдракатига иккита кетма-кет бир хил фазалари (астрономик янги ой) оралигида утган вакт.

Аслида астрономик янги ой, Ой орбитасининг эллипссимонлиги ва Ой орбитаси тугунларининг силжиб бориши туфайли 29,25 суткадан 29,83 суткагача узгариб туради. Х,озирги вактда уртача синодик ой 29,530588 (уртача ^уёш суткаси) ёки 29 кун 12 соат 44 дакика 2,25 сонияга тенг деб кабул килинган ва сидерик ойдан 2,29 сутка катта.

^уйидаги 1-жадвалда 2001-2050 йилларда астрономик янги ой чикиши саналарини келтирамиз.

1-жадвал

Ойлар

Ииллар янв. фев. март апр. май июн июл авг. сен окт. ноя. дек

2012 2031 23 21 23 21 21 19 19 17 16 15 14 13

2050

2013 2032 12 10 12 10 10 8 9 6 5 4 3 2

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr j scientists.uz

2014 2033 1.31 - 1.31 28 29 27 27 25 24 23 22 21

2015 2034 20 18 20 18 18 16 16 14 13 12 11 10

2016 2035 9 7 9 7 7 5 5 3 2 2.31 30 29

2017 2036 28 26 28 26 26 24 24 22 21 20 19 18

2018 2037 17 15 17 15 15 13 13 11 10 9 8 7

2019 2038 6 4 6 5 4 3 2 1.31 29 28 27 26

2001 2020 2039 25 23 25 23 23 21 21 19 18 17 16 15

2002 2021 2040 14 12 14 12 12 10 10 8 7 6 5 4

2003 2022 2041 3 2 3 2 1.31 29 29 27 26 25 24 23

2004 2023 2042 22 20 22 20 20 18 18 16 15 14 13 12

2005 2024 2043 11 9 11 9 19 7 7 5 5 3 12 .31

2006 2025 2044 30 28 30 28 28 26 26 24 23 22 21 20

2007 2026 2045 19 17 19 17 17 15 15 13 12 11 10 9

2008 2027 2046 8 6 8 6 6 4 4 2 1 1.31 29 28

2009 2028 2047 27 25 25 25 25 23 23 21 20 19 18 17

2010 2029 2048 16 14 14 14 14 12 12 10 9 8 7 6

2011 2030 2049 5 4 5 4 3 2 1.31 28 27 26 25 24

Агар, янги ой фазаси Ой орбитасидаги тугунларнинг биронтасига туЕри келса, ^уёш тyтилади. Бу ходиса тулин ой пайтига тугри келса, Ой тyтилади. Ой фазаларининг анашy узгариши камарий (хижрий-камарий) таквимга асос булганини хам унутмаслигимиз керак.

Ой осмон гумбазининг энг шимолий кисмида жойлашган палласида ^уёш тутилишлари - ^уёш, Ой ва Ер бир тугри чизикка "тизилиши" кузатилади ва шу билан боглик кучли зилзилалар эхтимоли мавжуд. Бундай зилзилалар асосан соат 6 ва 18 га якин тулин ой ва янги ойга якин даврларда хар 18,6 йилда - Ой осмон гумбазининг энг шимолий кисмида турганида булади.

Асосий эътиборни ^уёш ва Ой тортишиш кучи туфайли руй берадиган калкишларнинг инсонларга тасири хакидаги мулохазаларига каратамиз.

Ер йулдошнинг торишиш кучи дунё океанига таъсир курсатиб, сув калкиши ва кайтишигагина сабаб булиб колмай, баданининг учдан икки кисмидан купроги сувдан иборат булган инсонларга хам бевосита тааллукли. Ой тулишган чогида биологик сув калкиши туфайли вужудга келувчи безовталик холати куплаб инсонларга рухий ва жисмоний жихатдан таьсир курсатади.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

Англиядаги Йель университетида психиатр Л. Равитц утказган тадкикотлар шуни курсатадики, инсон сезгилари айнан ой тулишган паллада одатдагидан уткирлашар, ёки аксинча, утмаслашиб кетар экан. Чехословакиялик доктор Е.Йонаснинг тасдиклашича, ой тулишган паллада аёлларнинг тугрик азоби анча енгиллашади. Унинг айтишига Караганда, аёлнинг тугилган куни ой тулишган паллага тугри келиши буйида булиш учун энг яхши пайт экан. Х,озир дунёнинг куплаб мамлакатларида гнекологлар фарзанд куришни истаган аёлларга маслахат беришда анашу фикрдан фойдаланишмокда.

Манбаларда айтилишича Эденбургда 5 йил мобайнида захарланиш курбонларига ёрдам бериш маркази ой тулишган чогда уз жонига касд килишга уринган 366 кишининг хаётини саклаб колишган. Ой янги чиккан тунларда эса шу ишга жазм килганлар сони 316 кишига етган. Шунингдек, Х,индистонда учта шахарда руй берган жиноятларга оид маьлумотлар тахлил килиб курилганда, жиноятлар ой тулишган паллада бошка пайтдагига нисбатан купрок содир булгани аникланган.

Яна шуни алохида такидлаш жоизки, Ой фазалари Ер ва ^уёшнинг узаро жорйлашуви билан боглик энг кучли зилзила бизнинг башоратимизга кура 2024,2 йилдаги астрономик янги ой чиккан даврда содир булиши мумкин.

Яна шуни унутмаслик керакки, Ойнинг кечаси янги чикиши (оддий куз билан урок шаклида куринади) астрономик асбоблар билан аникланганига караганда гарбдан шаркка нисбатан 36 соат кеч куринади (1-2 кун). Шунинг учун руза таквимлари ёзувдаги санага бир икки кунга фарк килиши мумкин дея изох берилади. Масалан, Америкадан Осиёга утаётганда сана узгарадиган чизикка якин кун 9-февраль булса, ярим кечадан кейин 10-февраль дейиш урнига 11 -февраль дейилади. Агар унинг йуналиши бунга тескари булса (Осиёдан Америкага утишда), ярим кечадан кейин яна 9-февраль хисобланиб келаверади.

Бундан куринадики, янги Ой чикиш фазаси билан боглик Амеркадан Осиёга (астрономик ой чикиши санасига амал килмаган холда) Руза пайти сафарга чикиб, шу ерда уни давом эттирса (Осиё) бир кун кам тутади, аксинча Осиёдан Америкага сафарга чикса, руза пайти борган мусулмон рузани бир кун куп тутишига тугри келади.

Шунингдек бир худудда руза тутиш учун нахорга турилса, бошка мамлакатда эса кечаси туриб, огиз очиш (ифтор)га тугри келиб колади.

Шу маьнода, дунё мусулмонларининг янглишмасдан бир кунда диний маросимларни утказишга эришиши факат 2-жадвалдаги саналарга утиш билангина хал килиниши мумкин деган хулосага ундайди.

Милодий 2000-2050 йилларга мос келадиган хижрий-камарий таквимнинг мухим

саналари

2-жадвал

Хижрий- Милод 1- 1-январга мос Руза бурбон

камарий ий мухаррамга келадиган Руза хайити хайити

йиллар йилла мос хижрий-

Р келадиган камарий сана

милодий

сана

1421-1422 2000 6-апрел 24-рамазон 28.11. 8.01;28.12 16.03.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr j scientists.uz

1422-1423 2001 26-март 5-шаввал 17.11. 17.12. 6.03.

1423-1424 2002 15-март 16-шаввал 6.11. 6.12. 23.02.

1424-1425 2003 4-март 27-шаввал 26.10. 25.11. 12.02.

1425-1426 2004 22-феврал 9-зулкаъда 15.10. 14.11. 1.02.

1426-1427 2005 10-феврал 20-зулкаъда 4.10. 3.11. 21.02.

1427-1428 2006 31-январ 1-зулх,ижжа 24.09. 24.10. 10.01;31.1 2.

1428-1429 2007 20-январ 11- зулх,ижжа 13.09. 13.10. 20.12.

142914301431 2008 10-январ 29-декабр 22- зулх,ижжа 2.09. 2.10. 9.12.

1431-1432 2009 18-декабр 4-мух,аррам 22.08. 21.09. 28.11.

1432-1433 2010 8-декабр 15- мух,аррам 11.08. 10.09. 17.11.

1433-1434 2011 27-ноябр 25- мух,аррам 1.08. 31.08. 7.11.

1434-1435 2012 15-ноябр 6-сафар 20.07. 19.08. 26.10.

1435-1436 2013 5-ноябр 18- сафар 9.07. 8.08. 15.10.

1436-1437 2014 25-октябр 28- сафар 29.06. 29.07. 5.10.

1437-1438 2015 15-октябр 10- рабиалаввал 18.06. 18.07. 24.09.

1438-1439 2016 3-октябр 20- рабиалаввал 7.06. 7.07. 13.09.

1439-1440 2017 22-сентябр 2-рабиалохир 27.05. 26.06. 2.09.

1440-1441 2018 12-сентябр 13- рабиалохир 16.05. 15.06. 22.08.

1441-1442 2019 1-сентябр 23- рабиалохир 6.05. 5.06. 12.08.

1442-1443 2020 20-август 5- жумодилаввал 24.04. 24.05. 31.07.

1443-1444 2021 10-август 16- жумодилаввал 13.04. 13.05. 20.07.

1444-1445 2022 30-июл 28- жумодилаввал 3.04. 3.05. 10.07.

1445-1446 2023 19-июл 8- жумодилохир 23.03. 22.04. 29.06.

1446-1447 2024 8-июл 19- жумодилохир 11.03. 10.04. 17.06.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

1447-1448 2025 27-июн 1-ражаб 1.03. 31.03. 7.06.

1448-1449 2026 17-июн 12- ражаб 18.02. 20.03. 27.05.

1449-1450 2027 6-июн 22- ражаб 8.02. 10.03. 17.05.

1450-1451 2028 25-май 3-шаъбон 28.01. 27.02. 5.05.

1451-1452 2029 15-май 15- шаъбон 16.01. 15.02. 24.04.

1452-1453 2030 4-май 25- шаъбон 6.01.2 6.12. 5.02. 14.04.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

1453-1454 2031 23-апрел 7-рамазон 15.12. 25.01. 3.04.

1454-1455 2032 12-апрел 18- рамазон 4.12. 14.01. 22.03.

1455-1456 2033 1-апрел 29- рамазон 23.11. 3.01;23.12 12.03.

1456-1457 2034 21-март 10-шаввал 12.11. 12.12. 1.03.

1457-1458 2035 11-март 21-шаввал 2.11. 2.12. 18.02.

1458-1459 2036 28-феврал 2-зулкаъда 21.10. 20.11. 8.02.

1459-1460 2037 17-феврал 14- зулкаъда 11.10. 10.11. 27.01.

1460-1461 2038 6-феврал 24- зулкаъда 30.09. 30.10. 17.01.

1461-1462 2039 26-январ 5- зулхижжа 19.09. 19.10. 6.01;26.12.

1462-1463 2040 16-январ 16- зулхижжа 8.09. 8.10. 15.12.

146314641465 2041 4-январ,24-декабр 27- зулхижжа 28.08. 27.09. 4.12.

1465-1466 2042 14-декабр 9- мухаррам 17.08. 16.09. 23.11.

1466-1467 2043 3-декабр 19- мухаррам 7.08. 6.09. 13.11.

1467-1468 2044 22-ноябр 30- мухаррам 26.07. 25.08. 1.11.

1468-1469 2045 11-ноябр 11-сафар 16.07. 15.08. 22.10.

1469-1470 2046 31-октябр 22-сафар 5.07. 4.08. 11.10.

1470-1471 2047 21-октябр 4- рабиалаввал 24.06. 24.07. 30.09.

1471-1472 2048 9-октябр 14- рабиалаввал 13.06. 13.07. 19.09.

1472-1473 2049 28-сентябр 25- рабиалаввал 2.06. 2.07. 8.09.

1473-1474 2050 18-сентябр 6-рабиалохир 22.05. 21.06. 28.08.

Хулоса урнида таъкидлаш жоизки, юкорида келтирилган Ой фазалари ва холати

билан боглик "Эпабиат китоби" маълумотлари билан таълим тизимидаги астрономия, физика, тиббиёт дарсларида укувчи ва талабаларни таништириб бориш на факат дарс сифатининг ва хатто инсонлар турмуш тарзининг хам яхшиланишида мухум ахамият касб этади.

REFERENCES

1. М.Мамадазимов., "Ой омон булса", "Фан ва турмуш" №6. 1982 йил 14-18 бетлар.

2. О.Струве., Б.Линдас., Э.Пилланс. Элементарная астрономия. Фазы и положения Луны. Издательство "Наука" Москва; 1964 г 92-96 ст.

3. Н.И.Идельсон. История календаря "Этюды по небесной механики", "Вечный лунный календарь для определения фаз луны". Москва: "Наука", 1976 г

4. И.А.Климишин. "Календар и хронология". Москва: "Наука" гловная редакция физико-математичиской литературы. 1985 г. 189-190 ст.

5. А.Н.Полок, Астрономия курсидан укув кулланма "Тошкент", "Укитувчи" 1987 й.

6. Х.Тогаев. Икки аср (1901-2100)га ярайдиган таквим. "Жиззах хакикати", 2003 й 18 -январь.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.