CC BY
16OVOZ REJISSORLIGIDA DUBLYAJ VA OVOZLASHTIRISH SAN'ATINING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
Dilorom Izatullayevna Mirsaidova mirsaidova.dilorom@gmail .com O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti
Annotatsiya: Ushbu maqolada ovozsiz filmdan ovozli film davriga o'tish jarayoni, ovoz rejissyorining dublyaj va ovozlashtirishda ish jarayoni keltirib o'tilgan. Maqolada misollar bilan ovozni to'g'ri qabul qilinishi, tovush tarqalishini haqida ochib berilgan. Ovozni yozib olishda nimalarga ahamiyat berishni ko'rsatib o'tgan.
Kalit so'zlari: dublyaj, akustika, tovush, nutq, mikrofon, tonmeister, ovoz rejissyori
PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF THE ART OF DUBBING AND
SCORING IN SOUND ENGINEERING
Dilorom Izatullayevna Mirsaidova mirsaidova.dilorom@gmail .com Uzbekistan State Institute of Arts and Culture
Abstract: In this case, the process of transition from small films to sound films, the process of the work of a sound recorder during dubbing and dubbing will be touched upon. The state uses examples to describe the proper reception and propagation of sound. He showed what is important in voice recording.
Keywords: dubbing, acoustics, sound, voice, microphone, sound engineer, sound engineer
KIRISH
Dublyaj va ovozlashtirish - ovoz rejissorining ishlaridan biri bo'lib, so'nggi yillarda ko'plab mutaxassislar bilan ish olib borishni talab etadigan ish turi, o'z qonunlari va tamoyillari allaqachon rivojlangan, katta tajriba to'plangan.
Hayot davomida biz turli tovushlar bilan o'rab olinganmiz. Dastlabki kunlardan boshlab, inson asosiy his-tuyg'ular yordamida haqiqatni bilishni boshlaydi, bu yerda eshitish deyarli birinchi o'rinda turadi. Yangi tug'ilgan chaqaloq bilan gaplashayotgan ovozning ohanglaridan biri uni uyg'otishi yoki tinchlantirishi mumkin: hali ma'nosini tushunmay u allaqachon intonatsiyani eshitadi. Eshitishdan boshlab bola o'z nutqini sezadi, tushunarsiz tovushlarni takrorlashni boshlaydi, keyin ularni ma'lum bir semantik yukni ko'taradigan so'zlar va jumlalarga qo'shib qo'yadi. Qorong'ulikda
yoki ko'zi ojiz insonlar eshitish orqali harakat qilish imkoniga egalar, kiruvchi tovushlarni tahlil qilish va atrofda hosil bo'layotgan hodisa xaritasini yaratishga, aynan eshitish organi yordam beradi. Tovush akustik «kompas» sifatida ishlaydi. Lekin biz nafaqat ma'lum tovushlarni (ularning ma'nosini tushunish), balki bir nechta ovozli qatlamlardan tasvirlarni almashtirish yoki kattalashtirish imkoniyatiga ega bo'lamiz. Bu yerda tovushlarning xayolga ta'sir qilish qobiliyati ayniqsa sezilarli. Esingizda bo'lsa kechalari bolalikda har bir shovqinning tushunarsizligi qo'rquv hosil qilib, sirli shovqinlardan dahshatli suratlar xayolda yaratilar edi. Shovqinlar ham huddi musiqa singari emotsional holat yaratadi.
METODLAR
Ma'lumki, ovoz uchta muhim toifada ifodalanishi mumkin: nutq, musiqa va shovqin. Ushbu toifalar, o'z navbatida, ko'plab kichik toifalarga bo'linadi. Misol uchun, nutq suhbatdoshni nazarda tutadigan dialogik bo'lishi yoki faqat axborot (bir tomonlama), tushunarli (mahalliy) va tushunarsiz (xorijiy), jonli va mikrofon, ya'ni aloqa kanallari orqali tashkil etilgan, uyushmagan, shovqin ta'siriga (olomonning qichqirig'iga) yaqinlashishi va hakozolarni keltirish mumkin. Tabiiy va sun'iy, fon va muayyan mavzu, shovqin muayyan harakatlar bilan bog'liq: adabiy dasturda muayyan musiqa, instrumental, vokal va musiqiy cholg'u asboblari yordamidagi shovqin ham bir necha turga bo'linishi mumkin, konsert va maishiy, avtonom va amaliy, dasturiy ta'minot bo'lishi ham mumkin, belgilar va shovqinli tasvirlarga bo'linadi. Bundan tashqari, ovoz qatlamlari ajralmas simbiozlarga, ovozli maxsus effektlarga birlashtirilishi mumkin. Misol uchun, badiiy amaliyotda (kino san'ati, video o'yinlar, radioeshittirish) musiqa va shovqin maxsus effektlar, bir toifadagi ovozni boshqasiga ovoz bilan modulyatsiya qilish tez-tez uchraydi. Bu toifalarning barchasi ko'p bosqichli ovozli detsiballga qo'shiladi, buni esa eshitish orqali tushunish juda qiyin. Ushbu detsibalni tushunish uchun tarixiy jihatdan uning tarkibiy toifalarini alohida-alohida o'rganadigan maxsus fanlar ishlab chiqilgan.
Nutq uchun, siz bilganingizdek, ritorika, nutq texnikasi, nutq qobiliyati, oratoriya san'ati va shu kabi fanlar ishlab chiqilgan. Birinchi bo'lib ota-onalar, maktabda o'qituvchilar, keyinchalik institutlarda nutq yanada chuqurroq tushuniladi, milliy va xorijiy tillarga qo'shimcha ta'lim beriladi. Shuningdek, umumiy ta'lim, musiqa maktablari, maktablar va akademiyalarda etarlicha o'quv fanlari bilan musiqa ifodalanadi, chunki musiqaning tilini maxsus tayyorgarliksiz baholash mumkin emas. Xususan, musiqiy, tembrovo-instrumental, garmonik, teksturali tizimlar, musiqiy yozuvlar va musiqa tarixiga qadar o'rganilib, unda mavjud janrlar, uslublar, o'ziga xos kompozitsiya, texnikalar shuningdek, musiqaning mazmunli tomoni tahlil qilinadi.
Biroq, hozircha hech qanday shovqinlarni tushunishga o'rgatilmagan: ma'lum bir shovqinni qanday qabul qilish kerak, uni qanday aniqlash mumkin, bularning barchasi faqat shaxsiy tajriba bilan keladi. Axir, biz musiqa va nutqni maxsus ishlab chiqaramiz
va kundalik hayotdagi shovqinlar to'g'ri bizning faoliyatimizning tasodifiy tez-tez kiruvchi mahsulotidir.
Garchi ovoz yozish Edison davridan beri ma'lum bo'lgan bo'lsa-da, u asta-sekin rivojlandi va yaxshilandi. Lekin uzoq vaqt davomida, deyarli XX asrning 30-yil boshlanishidan oldin, yozuv jarayonining vazifasi nisbatan texnik vositalari, mikrofondan to'g'ridan-to'g'ri ovoz yozish qurilmasiga kelgan shaklda, ovoz signalini grammofon plitasi yoki kino bo'lsin asosan faqat ommaviy axborot vositalarida yozuv o'rnatishni o'z ichiga oladi. Ovozning hech qanday yo'nalishi haqida, keyinchalik «qayta ishlash» deb nomlana boshlagan narsalar haqida hech narsa aytilmagan. O'sha davrdagi gram-yozuv va radioeshittirish studiyalarida ovozni o'rnatish kabi so'zlar hech narsani bildirmas edi. Filmlar ishlab chiqarishda ular qo'shiqchi qanday qo'shiq aytgani yoki pianinochi qanday o'ynaganligi haqida kelishib oladilar va filmga yozar edilar. Haddan ziyod hatoliklar holatlarida, ijrochi noto'g'ri ijro etgan bo'lsa, tasvir butunlay savatga tashlanishi va yangi juftlik (dubl') yozishi kerak edi, bu esa uni yanada muvaffaqiyatli bo'lishiga umid bog'lar edi.
Shu davrda, ovoz yozish jarayonini amalga oshirish uchun, bir tomondan studiyada ijrochilar, boshqa tomondan mikrofonlarni ovoz yozish qurilmasiga o'rnatish va ulashni biladigan ovoz rejissori yoki operator etarli emas edi. Hozir bo'lgani kabi ovozni boshqarish, uni uy sharoitida takroriy tinglash sharoitlariga moslashtirish, ba'zan hatto ijro etish jarayoniga ham deyarli hech kim harakat qilmadi.
Keyinchalik, yangi avlod ovoz uskunalari bilan keldi. Xususan, mikrofonlar yanada mukammal bo'lgan va studiyalarda ovozli signallarni sozlash, maxsus effektlar yaratish, sifatli nazorat qilish tizimlari uchun qurilmalar bilan birinchi miksherli uskunalar paydo bo'lgan, ilk bor ovoz yozish jarayoniga ijodiy yondashish, ijrochidan eng yaxshi ovoz sifati uskunasidan foydalanish uchun keng texnologik imkoniyatlar paydo bo'ldi.
Bunday sof «texnikalar»da ishlash uchun ovoz rejissorlar va muhandislarning malakasi etarli emas edi. Musiqiy va texnik jihatdan bilimga ega bo'lgan, ya'ni nazariy va deyarli butunlay yangi ish turi - ovozni boshqarish uchun tayyorlangan yangi mutaxassislarga ehtiyoj bor edi.
Chet elda bunday mutaxassislar allaqachon mavjud edi. Misol uchun, Germaniyada ular Tonmeister deb nomlangan.
O'sha kunlarda aktyorlar, nafaqat aktyorlar, balki filmning barcha ishtirokchilari, ovoz yozish jarayoniga sinxron ovozning bu «mo'jizasi» ga u bilan birga studiyalar pavilonlariga texnika va ovoz kino texnologiyasiga ko'nikish hosil qilishni boshlashdi. Kinoga taklif etilgan musiqiy teatrlardagi dramatik aktyorlar yangi san'atning sirlarini, o'ziga xosligini tushunishga kirishdilar. Ular maxsus, «ovozli» hamda ovozsiz sinxron suratga olish, ovoz seriyasining montaj birikmalarining sehrli xususiyatlari,
mikrofonning «hiyla-nayrang va jodugar kuchi» ga birinchi navbatda hushyorlik hatto qo'rquv hissi tug'diradigan barcha ovoz yozish uskunalariga o'rganishdi.
Mikrofon aktyorlarni doimo tayyor bo'lishga, obrazning ovozini nazorat qilishga majbur qildi. Mikrofonning «zararli tovushlar» deb ataladigan yon tomonga keskin javob berish, kiyim-kechak, poyabzalning chayqalishi, teskari sahifalarni shivirlash, ezilgan qog'ozni kesish va hakozolar bilan ishlashga ahamiyatli bo'lishdi. Albatta bu hol birinchi navbatda ko'plab ijrochilarni muvozanatdan chiqarib tashladi. Yangi usulga ehtiyoj, qurilma va mikrofon oldida o'zini tutish, so'zning aniq ovozi uchun talabchanlik, ovozga ega bo'lish nafaqat yosh ijrochilarni, balki tajribali aktyorlarni ham hayratda qoldirdi. Maxsus, ovoz dinamikasiga rioya qilish zarurati - suratga olish paytida sukunat - bu nafaqat aktyorlar, balki jarayonning barcha boshqa ishtirokchilari uchun ham g'ayrioddiy va noqulay edi.
Nemislardan olingan «tonmeister» nomi bilan atalgan mutaxassislar o'tgan asrning 30-yillarining o'rtalarida Moskvada Butunittifoq radio qo'mitasining studiyasida birinchi marotaba paydo bo'lgan. Keyinchalik bu studiya «ovoz yozish zavodi» deb nomlangan. Uning xonasi yo'q edi, Kropotkinskaya ko'chasidagi olimlar uyining ijaraga olingan zalida joylashgan edi (endi bu ko'cha yana o'zining asl ismini oldi Prechistenka). Tonmeysterlar birozdan keyin paydo bo'lgan yangi, allaqachon butunlay rus tilidagi «ovozli dizaynerlar» nomi bilan tanishgan mutaxassislar edi.
"Keyin bir necha kishi bor edi." - deb yozadi B.Meerzon «Rossiya yozuvi tarixidan».
30 yil ichida Rossiyada ovoz rejissori kasbining shakllanishiga olib keldi. Bu jarayonda ovozli kinematografiya muhim rol o'ynadi. 1918 noyabr oyida Petrograddagi birinchi Sovet kinostudiyasi «Lenfilm» deb nomlangan va keyinchalik 1924 yilda Moskvada «Mosfilm» deb nomlangan studiyalar paydo bo'ldi. «Kech 20-yil - erta 30-yillarda birinchi lenfilmovsk ovoz operatorlari I. Wolf va I. Dmitrievlarning Leningradda filmlar ovoz dizayni maktabi yaratilishida katta hissalari bor.
Ular turli yorug'lik modulatorlari yordamida (Tager tizimida) uzunlama ovoz yozishni va (Shorin tizimiga ko'ra) transvers-ko'ndalang ovoz yozishni amalga oshirishga imkon yaratishdi.
1930 yilda Shorin tizimida suratga olingan birinchi ovozli surat konsert dasturi bo'lib, u erda ekran orqali ko'rsatilgan musiqa asboblarining ovozini ijro etish imkoniyati namoyish etildi. Leningrad ovoz operatorlari I. Wolf va A. Moskvin, Shorinning birinchi apparatini takomillashtirib, MV-2 qurilmasini yaratdilar va o'sha paytda mamlakatda eng yaxshi «Counter» (1932) filmi hamda «Lenfilm» kinostudiyasining boshqa filmlari yozilgan. 1931 yilda «Mosfilm»da «Tager» tizimining yozuv uskunasida birinchi tovush suratlaridan biri, mashhur «Hayotga yo'llanma» fil'mi chiqarildi.
"Birinchi tovush suratlari ustida ishlaydigan muxlislar epizodning ovozli echimini amalga oshirishning yangi shakllari va vositalarini qidirib, cheksiz tajriba o'tkazildi. Ovoz kashshoflari - ovoz rejissorlar Evgeniy Nesterov, Nikolay Timartsev, Arnold Shargorodskiy, Igor Volk, Vyacheslav Leshev, Valeriy Popov va boshqalar-ijodiy, texnik funktsiyalarni birlashtirib, qat'iy harakat qildilar. Ular qiyinchiliklarni engib, yangi texnikani o'zlashtirib, asta-sekin o'z mahoratini oshirdilar."1
XULOSA
Shunday qilib, kinoda ovozning kelishi ijodiy texnikani, badiiy tasvirlarni yaratish tamoyillarini qayta ko'rib chiqishga olib keldi. Bu butun ifodali vositalar tizimini qayta ko'rib chiqishga olib keldi. Kasbiy mahoratning ko'plab tamoyillarini qayta ko'rib chiqishni talab qildi. Ijodiy fikrlashning yangi ovoz shakllari paydo bo'ldi.
Ovozli kinolarda ifodali vositalarni tanlash sezilarli darajada kengaydi, endi ularning yordami bilan suratlarning uch o'lchamli qurilishi, hayotiy hodisalarni oshkor qilish, munosabatlarning o'ziga xosligi ta'minlanadi. Ichki monolog sifatida badiiy qabulni amalga oshira boshladi.
Kino san'atining o'ziga xos estetik yangilanishi filmning matosiga qo'shilishga olib keldi. Replikalar, suhbatlar, ovozli ovoz va boshqa ovozli nutq shakllari chuqur, jonli ko'p qirrali belgilarni yaratishga yordam beradi. Musiqa illyustratsiya qilishni to'xtatildi va asosiy badiiy vositalardan biri bo'lib, kuchli ifodali elementga aylanadi.
Ichki harakat ovozli filmda endi subtitrlar yordamida emas, balki suhbat, monolog, birinchi shaxs hikoyasi, boshlang'ich sharh yoki musiqa va shovqin shaklida edi. «Oshkor qilish» deb ataladigan, ya'ni tushuntirish, ovozsiz hikoya uchun zarur bo'lgan kadrlar endi ortiqcha, sun'iy ko'rinadi va shuning uchun muvaffaqiyat bilan ovozli ifoda elementlari bilan almashtirilishi mumkin.
Jadal rivojlanib borayotgan kompyuter texnologiyalari ovoz rejissorligida badiiy rejani amalga oshirishda keng ijodiy imkoniyatlarni yaratadi, yangi original tovushlarni, turli xil akustik bo'shliqlarni yaratishga imkon berdi, ovoz yozishni yaxshilashga yordam berdi. Raqamli dunyo haqiqatga aylandi va ijod - ishlab chiqarish studiyalaridan tashqariga chiqib, tobora qulaylik yaraldi.
Professional ovoz yozish dasturlarini rivojlanishi, tovush yozish, montaj qilish va qayta ishlash nafaqat maxsus ovoz yozish studiyalarida, balki uy sharoitidagi ovoz yozish studiyalar ovoz rejissori kasbining o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish darajasini belgilaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Ефимова Н.Н. Призвание. Из истории отечественной звукорежиссуры по воспоминаниям Б.Я. Меерзона. М., 2010. 39 с.
1 Voskresenskaya I. N."Filmning ovozli echimi"(Звуковое решение фильма) 1978 й.
ПТТТВ^^Н] 617 ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)
2. Voskresenskaya I. N."Filmning ovozli echimi"(3ByK0B0e решение фильма) 1978 й.
3. ИСТОРИЯ РОЖДЕНИЯ И РАЗВИТИЯ СЕДЬМОГО ИСКУССТВА КС Хидирова, ДИ Мирсаидова - Innovations in Technology and Science Education, 2023
4. ZAMONAVIY OVOZ ISHLAB CHIQARISHNING ASOSIY YO'NALISHLARI D Mirsaidova - Евразийский журнал права, финансов и прикладных ..., 2022
5. OVOZ REJISSYORLIGI TARIXI VA TARAQQIYOTI (Ûvozsiz filmdan ovozli filmgacha bosib o 'tilgan yo 'l) DI Mirsaidova - SO 'Z BOSHI
6. VISUAL AND EXPRESSIVE MEANS OF CINEMATOGRAPHY KS Khidirova - ... журнал социальных наук, философии и культуры, 2023
7. История и развитие узбекского искусства кино ИМ Меликузиев, ЭС Юлдашев - Молодой ученый, 2016
8. ZAMONAVIY OVOZ REJISSYORLIGINING ASOSIY TAMOYILLARI OR Raximdjanov - Oriental Art and Culture, 2022
9. Mirsaidova D A Sh - Ovoz rejissyorligi mahorati. O'quv qo'llanma. Toshkent,
2018
10. THE IMPORTANCE OF SHOOTING STYLES WHEN CREATING A FEATURE FILM A Adilov - ... журнал социальных наук, философии и культуры, 2022
