Научная статья на тему 'ОВОЗ ҲОСИЛ БЎЛИШ АНАТОМИЯСИ'

ОВОЗ ҲОСИЛ БЎЛИШ АНАТОМИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
84
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
қўшиқ куйлаш / мусиқа / нутқ / вокал анатомияси / нафас олиш ва чиқариш тизими / ҳалқум / товуш / ўпка / юрак / тил / танглай / оғиз / инсон организми

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — А.Ҳайдаров

Ушбу мақола овоз анатомияси ҳамда унинг қандай функцияларни бажариши ҳақида маълумот бериб, ундан қўшиқчилар, вокал фанидан дарс берувчи ўқитувчилар, нутқ фаолияти органлари билан шуғулланувчи шифокорлар(логопедлар) ҳамда талабалар учун маълумотнома сифатида ёзилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ОВОЗ ҲОСИЛ БЎЛИШ АНАТОМИЯСИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / https://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 6 / December 2023

ОВОЗ ХОСИЛ БУЛИШ АНАТОМИЯСИ

А.Хдйдаров

Узбекистан давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Ушбу макола овоз анатомияси хамда унинг кандай функцияларни бажариши хакида маълумот бериб, ундан кушикчилар, вокал фанидан дарс берувчи укитувчилар, нутк фаолияти органлари билан шугулланувчи шифокорлар(логопедлар) хамда талабалар учун маълумотнома сифатида ёзилган.

Калит сузлар: кушик куйлаш, мусика, нутк, вокал анатомияси, нафас олиш ва чикариш тизими, халкум, товуш, упка, юрак, тил, танглай, огиз, инсон организми

ANATOMY OF VOICE PRODUCTION

A.Haydarov

Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: This article provides information on the anatomy of the voice and its functions, and is written as a reference for singers, vocal teachers, speech therapists, and students.

Keywords: singing, music, speech, vocal anatomy, respiratory system, larynx, voice, lungs, heart, tongue, palate, mouth, human body

Айни пайтда кушик куйлаш, мусика ва нуткка оид жуда куплаб адабиётлар ва манбалар мавжуд булсада, уларнинг барчаси хам укувчи-талабага овоз анатомияси билан боглик базавий аник, тушунарли ва содда маълумотлар берма олмайди. Сохага оид адабиётлардан куп фойдаланувчиларга таниш булган Теодор Даймоннинг "Танангиз ва овозингиз'^ош" body, your voice) китобида овоз хамда овоз устида ишлаш мавзусига янгича ёндашув такдим этилган. Ушбу макола эса вокал анатомиясини ичга олмаган биринчи жилдга кушимча, ёндош маълумотларни такдим килади. Овоз ва унинг хусусиятлари тугрисидаги маълумотларни умумлаштирар эканмиз, хаёлимизга келадиган биринчи савол "Яна кандай маълумотни кушиш мумкин" деган саволдир. Урганишлар натижасида овоз ва овоз хусусиятлари учун масъул булган асосий бешта омил хакида тухталиб утамиз.

Овознинг биринчи ва сон жихатдан энг асосий компоненти нафас олиш ва чикариш тизимидир. Овоз аслида халкумда пайдо булсада, упкадан чикаётган хавосиз бу жараён имконсиз булар эди. Ва айнан шу хаво окими овоз бурмаларини харакатлантириш ва шунга мос равишда товуш ишлаб чикариш учун керак буладиган кувват билан таъминлайди.

Овоз ва унинг хусусиятлари билан боглик булган иккинчи омил халкум булиб, унинг овоз хосил булишдаги вазифаси тугридан-тугри хисобланади. Х,алкумнинг овоз хосил булишидаги роли ва махсус функциялари шунчалар мухимки, овоз анатомияси буйича асосий маълумотларда мухим уринни эгаллайди. Х,алкум овоз хосил килиш жараёнида овоз бурмалари тебраниши учун шароит яратиб беради, бирон бир суз ёки кушик айтаётганимизда эса уларни бирлаштириб ёрдамлашади. Оддий нафас олаётганимизда эса уларни турли тарафларга ёйилишига хизмат килади. Мураккаб тузилиши туфайли халкумнинг функциясини тушуниш осон эмас, лекин уни бир бутун сифатида кисмларга ажаратиб урганадиган булсак, унинг бор ахамияти кузга курина бошлайди.

Х,алкум ташки халкум мушаклари деб номланувчи мушакларда жойлашган булиб, бу мушаклар ютинганимизда ва ичганимизда бутун бир тизимни харакатга келтиради. Хдмда булар куриб чикмокчи булаётганимиз учинчи тизимни ташкил этади. Ушбу мушакларнинг ютинишдаги вазифаси яхши тадкик этилган булсада, уларнинг овоз ишлаб чикариш функцияси етарлича бахоланмайди ва нотугри талкин этилади.

Туртинчи асосий тизим овоз тракти булиб, у огиз бушлиги ва халкумни уз ичига олади. Айнан бу ерда халкумдан келадиган товушлар нуткка айланади хамда тебранувчи овоз бурмаларидан овоз товуши кучаяди. Овоз йули катъий шаклга эга эмас хамда вокал таълимининг асосий элементлари хисобланган огиз, тил ва танглай каби тана аъзоларимиздан кандай фойдаланишимизга караб шаклини узгартириши мумкин.

Юзимиз хам овоз хосил булишида мухим ахамиятга эга. Жаг юз мушакларини ифодаловчи тана аъзоси хисобланади хамда у овоз хосил булишида асосий функцияни белгилайди.

Якунда эса халкумнинг функцияси ва эволюцияси хамда овозни узини бир бутун сифатида куриб чикамиз.

Халкумнинг мураккаб тузилиши унинг нима сабабдан бундай тузилишга эканлиги хакида тасаввурга эга булиб булмайди. Унинг качон ва кай тарзда бу тарзда ривожланиб борганини урганиб борилар экан бу унинг айрим хусусиятларини вниклаштиришга ёрдам беради.

Нафас олиш ва чикариш инсон организмидаги мухим жараёнлардан биридир. Кун буйи хамда бутун хаётимиз мобайнида биз тана хужайраларимиз ва аъзоларимизни кислород билан таъминлаш учун хаво ютамиз, нафас оламиз,

сунгра эса хужайра фаолияти натижасида хосил булган чикиндилар упкадан карбонат ангидридни чикарамиз. Бундан ташкари, нафас олиш ва чикариш товуш хосил килувчи, овоз бурмаларини харакатга келтирадиган энергия манбаи хисобланади. Бу жараён содир булиши учун одатадагидек нафас чикармаймиз, балки нафасимизни нутк ва кушикнинг баркарор товушларни такрорлай оладиган тарзда узгартирамиз ва мослаштирамиз.

Нафас олиш ва чикариш деганда аксарият тарзда ичимизга кирадиган хамда чикувчи хаво окимини назарда тутамиз, аслида эса хаводан нафас олаётганимиз кукрак кафаси хажмининг узгариши туфайлидир. Кукрак кафасидаги бушликни катталашиши ва кичрайиши туфайли хаво бурун ёки огиз оркали кукрак кафаси ичига ва тана ташкарисига харакат килади. Бу оддий хаво алмашинуви жараёнини нафас олиш деб атаймиз.

Кукрак кафаси хажмининг катталашиши ва кичрайишининг икки хил йули мавжуд. Биринчиси, кукрак кафасини ташкил килувчи ковургалар умуртка погонасига бириктирилган бугинларда харакатланиш оркали челак туткичи каби кутарилади, ва бу харакат кукрак кафасининг хажмимни оширади.

Энг юкоридаги ковургалар олд тарафдан кукрак билан богланади, куйида жойлашган ковургалар эса унинг остида арка хосил килади, энг куйидаги икки ковурга эса сузувчи ковургалар булиб хеч нимага бириктирилмаган. Ушбу тузилиш туфайли хамма ковургалар бир тур ёки бир хил даражада харакат кила олмайди. Аммо купчилик ковургалар кутарилади ва кенгаяди, шу билан бирга кукрак кафаси ичидаги бушликни кенгайтиради, ковургалар яна уз холатига кайтганда эса бу бушлик яна кичраяди.

Иккинчидан, кукрак кафасининг пастки кисми корин бушлигининг пастки кисмидаги диафрагманинг гумбазсимон мушакларидан ажаралиб туради. Улар кискариш пайтида текисланиши ва кукрак кафасининг пастки кисми хажмини оширади. Ковургалар кутарилиб пасайганда кенгайганда диафрагма кискарадаи ва пасаяди, кукрак кафаси кенгаяди хамда кириб келаётган хаво окими упкаларни тулдиради. Ковургалар нормал холатига кайтар экан, диафрагма бушашади ва кутарилади, хаво кисилади ва ташкарига йуналтирилади яъни нафасни чикарамиз.

Нафас олиш тизимининг асосий устуни умуртка погонаси ва кукрак кафасидир. Орка мия умурткаси 24 та умурткадан - бешта бел,12 та кукрак кафаси ва етти буйин умурткасидан иборат. Кукрак умурткасини ташкил этувчи 12 та умуртканинг ён томони кукрак кафасини ташкил этувчи ковургалардан иборат. Танамизнинг хар икки тломонида жойлашган 12 та ковурга умуртка погонасининг 12та кукрак умурткасига тугри келади.биринчи етти ковурга кукракнинг олд томонида туради ва уларни тугри ва чин ковургалар деб атаймиз. Колган беш ковургани сохта ёки ёлгончи ковургалар деб аталади, чунки улар

TyFpuga-TyFpH KyKpaKKa öupuKMaraH, öanKH öup-öupu öunaH ynaHraH. KyKpaK octhhh naönacnaö Kypuö Kypap экaнмнз öup :uncnHKHH aparraH KOBypFanap ÖHpnurHHH ce3umHMH3 MyKHH. CyHrru hkkh KOBypFa cy3yBHH (öecyaK) KOBypFa geö aranagu, HyHKH ynap ong TOMOHgaH x,en HHMara öupuKMaraH.

TymHMH3ra Ba KOBypFa efiura öupuKKaH KOBypFa cyaKnapu cyaK xycycuaTHra эгa эмaспap. Ey KOBypFanapHHHr oxupu TOFafira aönaHuö KeTagu, my caöaögaH KOBypranapHHHr KyKpaK Ka^acu Ba KOBypra efiu öunaH TOFafi opKanu öoFnaHHmu ynapHHHr эrнпyвнaн öynumura xH3Mar Kunagu.

^OBypFa efiu x,aM TOFafigaH uöopar. KyKpaK Ka^acHHHHr hhkh TOMOHHga ynKa Ba roparuMH3 :oönamraH. MpaK KyKpaK Ka^acuHHHr opKacuga öupo3 HanpoKga :oönamraH, ynKanap эсa ropaKHHHr hkkh TOMOHHgaH :ofi onraH.

^ua^parna KyKpaKHHHr nacTKH TOMOHHga :oönamraH, ropaK xaMga ynKanap эсa gua^parna ycTHgaH ypuH onraH, KonraH öapna acocufi hhkh opraHnap эсa gua^paraMaHHHr ocraga :oönamraH öynagu. Ey эсa TaHaMH3HHHr nacTKH xaMga WKOpu KHCMnapu ypTacugaru HerapaHH TamKHn этagн. ^ua^parna MHOHnap TOMOHugaH öepunraH hom öynuö, Tatpu^ öepyBHH hom xucoönaHuö öynHM geö aranagu. Yh HKKHTa KOBypFaHHHr xap öupu yMypTKa noFOHacu öyönaö xapaKaraaHagu xaMga yMypTKa-KOBypFa öyFHMnapHHH xochh KH^agu. X,ap öup

KOBypFa yMypTKa noFOHacu öunaH öup Hena :oönapga öupuKuö KeTagu. EnpHHHHgaH KOBypFaHHHr öom Tapa^H yMypTKa noFOHacuHHHr nacTKH khcmh xaMga nacTKH yMypTKaHHHr Tena khcmh Ba yMypTKanap opacugaru gucK öunaH öupuKagu. MKKHHHHgaH эсa, KOBypFa öyfiHH öy hkkh yMypTKaHHHr nacTKH KHCMHgaru KyHganaHr HHKKaH :ohh öunaH öupuKagu. ^OBypFa ymöy öyFHMnapHHHr xap öupuga MymaKnap xapaKaTHHH TatMHHnoBHH öup Hena TyKHManap öunaH MycTaxKaM öupuKKaH. Ba öy y3 HaBÖaruga :yga KeHr KynaMnu KOBypFanap xapaKarara epgaM öepagu.

Eat3H KOBypFanap coggapoK öyFHMnapra эra öyncanapga, myHH egga TyTHm KepaKKH, KOBypFanap Ha^ac onum ynyH 3apyp öynraH xapaKaTHH TatMHHnam MaKcaguga yMypTKa noFOHacu öunaH öupuKagu. KyKpaK Ka^acuHHHr ong KHCMuga KOBypFanap Tyrafigu Ba TOFafira afinaHagu. Ey эсa y3 HaBÖaTHga ong KOBypFanapHHHr эгнпyвнaнпнгннн TatMHHnafigu. CyaKHHHr TOFafira afinaHaguraH khcmh afinaHyBHH öyFHMnapHH xochh Kunagu. Ynap KOBypFanapHHHr KyKpaK Ka^acu öunaH öupranHKga xapaKaTnaHHm hmkohhhh öepagu. YnapHHHr epgaMHga xaM KyKpaK Ka^acH xaM KOBypFanap MatnyM gapa:aga xapaKaTnaHa onum, KOBypFanap KyTapunuö nacafiraHga öupo3 ongHHra cun:um HMKOHHra эra öynagunap.

Ooöga^aHH^raH agaßner^ap

1. Teogop ^afiMOH. AHaTOMHa гопосa.Мegнцннскнн aTnac. M. 2023

2. ГО.Eyпaвнцннa. XpecTOMaTHa no BOKantHOMy aHcaMÖnw. M.2020

3. Г.Зейдлер. Искусство пения. М. 1987

4. А.Вербов. техника постановления голоса. М.2016

5. Г.П.Стулова. Дидактические основы обучения пению. М.2011

6. С.Брейнер. Упражнения для вокалистов. М.2000

7. Umarova, X., & Jo'Rayeva, O. (2023). MONOLOGLAR VA AKTYORLAR BILAN MONOLOG USTIDA ISHLASH JARAYONLARI. Oriental Art and Culture, 4(3), 715-718.

8. Umarova, K., & Jurayeva, O. (2023). Interrelationship of acting skills and stage movement. INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE AND SUSTAINABLE EDUCATION, 2(5), 241-243.

9. Nazarov, A. (2022). TV Adaptation of the Theatrical Play. INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE AND SUSTAINABLE EDUCATION, 1(5), 264-266.

10. Madaminov, O. (2023). AKTYORLIK MAHORATI MAKTABLARIDA PROFESSIONAL AKTYORLIK MAKTABLARI: QO 'G 'IRCHOQ TEATR TOMOSHALARIGA ZAMONAVIY YONDASHUV. Oriental Art and Culture, 4(3), 48-53.

11. Madaminov, O. (2023). Expression of Aesthetic Education and National Values in Performance Works. INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE AND SUSTAINABLE EDUCATION, 2(6), 127-130.

12. Madaminov, O. (2023). Features of Acting in Modern Puppet Theater. EUROPEAN JOURNAL OF INNOVATION IN NONFORMAL EDUCATION, 3(11), 82-84.

13. Madaminov, O. (2023). On the Organization of Andijan Region Puppet Theater. INTERNATIONAL JOURNAL OF INCLUSIVE AND SUSTAINABLE EDUCATION, 2(6), 29-32.

14. Anvarov, O. R. O. G. L., & Usmonov, S. Y. (2023). BADIIY OBRAZ YARATISHDA O 'ZIGA HOS YONDASHUV (MAHORATLI AKTYOR BAXROMJON RAHIMOV MISOLIDA). Oriental Art and Culture, 4(1), 420-426.

15. Otabek, A., & Yo'lchiboyevich, U. S. (2022). QO'QON SHAHAR MUSIQALI DRAMA TEATRI AKTYORI RAXMONJON PO'LATOVNING IJRO TALQINI. Oriental Art and Culture, 3(1), 197-206.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.