Научная статья на тему 'ВОКАЛ-ХОР МАЛАКАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ'

ВОКАЛ-ХОР МАЛАКАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
117
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
бадиий жамоа / ижрочи / созанда / вокал / ансмбл / ижро / кўникма

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Баҳтиёр Шавкатович Умаров, A.Талабоев

Мақолада вокал ижрочилигининг шакллантириш босқичлари ва уларнинг назарий ва амалий аҳамияти ҳақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ВОКАЛ-ХОР МАЛАКАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АҲАМИЯТИ»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal / ISSN 2181-063X Volume 4 Issue 1 / February 2023

ВОКАЛ-ХОР МАЛАКАЛАРИ ВА УЛАРНИНГ АХДМИЯТИ

Бахтиёр Шавкатович Умаров Узбекистан давлат санъат ва маданият институти

A.Tana6oeB

Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Aннотация: Маколада вокал ижрочилигининг шакллантириш боскичлари ва уларнинг назарий ва амалий ахамияти хакида суз юритилган.

Калит сузлар: бадиий жамоа, ижрочи, созанда, вокал, ансмбл, ижро, куникма

VOCAL-CHOIR SKILLS AND THEIR IMPORTANCE

Bakhtiyar Shavkatovich Umarov Uzbekistan State Institute of Art and Culture

A.Talaboev

Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Arts and Culture

Abstract: The article talks about the formation stages of vocal performance and their theoretical and practical importance.

Keywords: artistic team, performer, musician, vocal, ensemble, performance,

skill

Хор булиб куйлаш мураккаб психологик-физиологик жараён хисобланади. Мусика дарсларида вокал-хор ишлари, укувчиларни ахлокий-эстетик тарбияси учун укитишнинг энг фаол хамда самарали шаклидир. Хор булиб кушик куйлаш талабаларнинг диккат эътиборини кучайтириш билан бир каторда, хотираси, нуткий ривожланиши, овоз диапазона кенгайиши, мусикий укувининг усиши ва дунёкарашининг йилдан-йилга шаклланиб бориши билан эътиборлидир. Вокал-хор малакалари мусика дарсида мухим ахамият касб этади. Айникса, хор машгулотларида талабаларнинг диккат эътибори, онглилиги ва активлиги ошади, мусикий хотираси яхши ривожланади ва урганган кушикларини ижро этганда, завкланиш хисси пайдо булади. Кушик куйлаганда, ижодий- ижрочилик хамкорлик кучаяди ва дустона жамоага бирлашади. Ижро жараёнида талабалар кушикнинг суз маъноси ва мусика охангини чукур идрок этадилар ва асарни мазмуни оркали хаётни урганадилар.

Юкорида баён этилган натижаларга эришиш учун куйидаги вокал-хор малакаларини шакллантириб бориш ва хор булиб куйлаганда курсамаларга риоя килиш шарт. Чунки, айнан вокал-хор малакалари воситаси билангина ёкимли ва охангдош, соф, хор жарангдорлигига эришиш мумкин.

Вокал - хор малакалари олти (6) турга булинади:

1. Дарсда кушик куйлаш холати.

2. Ашулачилик нафаси.

3. Овоз хосил килиш.

4. Созланиш.

5. Ансанбл.

6. Талаффуз.

1. Кушик куйлаш ролати деганда - Дарсда талабаларнинг утириш ва туриш ролати назарда тутилади. Утириб ёки туриб куйлаганда бош, кул ва оёкларни кандай тутиш лозимлиги хакида, талабаларга тушунтириш ва доимо назорат килиб, эслатиб туришдан иборатдир. Мазкур малаканинг коидалари гавдани кийшайтирмасдан тугри тутиш, утириб куйлаганда парта суянчигига суянмасдан, елкаларни тугри кериб, иякни ортикча кутармасдан буйинни ва бошни тугри ушлаш, кулларни эркин пастга тушуриш ва кафтларни тиззалар устига енгил куйиб энгашмасдан утириш ва оёкларни елка кенглигида эркин куйлаш каби холатлардан иборатдир.

2. Ашулачилик нафаси - Маълумки, куйлашдаги нафас билан физиологик нафас уртасида маълум даражада фарк бор. Физиологик нафасга укувчи тугилган кундан табиий холда ола бошлаши аник бир ритмдан, маълум бир вакт оралигида содир булади. Ашула айтишда эса хаво олиш тез, киска вакт оралигида содир булади. Нафас олиш ва уни чикариш эса кушик жумласининг чузимига, суръатига ва характерининг ифодаланишига караб чузилади. Нафас ритми эса куйланаётган кушик характерига караб узгариб туради ва табиий нафасга нисбатан бироз чукуррок олинади. Ашулачилик нафаснинг куйидаги турлари мавжуд:

1. кукрак кафаси;

2. диафрагма нафаси;

3. корин нафаси;

Кичик укувчиларнинг кукрак нафаси хали тор, киска эканлиги сабабли, улар нафасни кукрак билан оладилар, шу боис ашула айтганларида елкаларини кутариб, шошилиб ва кушик жумласини, сузини булиб нафас олишлари табиийдир. Шунинг учун укувчиларнинг елкаларини кутармасдан, осойишта, вазмин нафас олиши ва уни кушик жумласининг охирига кадар бир маромда етказиш, айникса сузни булиб нафас олмасликни ургатиб бориш талаб этилади. Нафас олиш малакаси устида ишлаш жараёнида укувчилар диккатларини

овозларининг куйчан, равон, ёкимли жаранглашига жалб этилади. Бунинг учун гулни хидлагандек осойишта ва шовкинсиз нафас олишга ургатилади. Ана шу малакани амалга оширишда дарсликларда, кулланмаларда тавсия этилган вокал-хор машкларини куйлаш, укувчилар хорларида ижро этилган кушикларни магнит тасмалари оркали тинглаш каби амалий машОгулотларди шакллантириб борилади.

Укувчилар машк ва кушикларни куйлаганда укитувчининг кул ишораларига караб нафас олишга ва уни тежаб, тугри таксимлаб жумла охиригача етказишга одатланиб боришади. Айникса, дирижёрлик холатлари «диккат», «ауф», «ижрони бошлаш», «ижрони тугатиш»ларга риоя этиб куйлашга ургатиш режага солиш учун мухимдир. Укувчилар нафаси хажмининг имкониятларини хисобга олган машк ва кушикларда нафас олиш жойлари олдиндан белгилаб куйилади ва уларни ургатиш жараёнида амалга оширилади.

Овоз хосил килиш. - Овозни вужудга келиши мураккаб психологик, физиологик жараёндир. У овоз аппарати (кекирдак, хикилдок) ва унинг ичидаги конуссимон иккита овоз пардасининг нафас (упка, трахеялар, кукрак кисми) ва эшитув аппаратларининг биргаликдаги амалиётда хосил булади. Томокда хосил булган товуш кучсиз ва хишиллаб садоланиб, унинг нутк аппарати айникса бурун бушлиги оркали тебраниш кучаяди узига хос тембр ва жарангдорлик хусусиятига эга булади. Турт орган-нафас, овоз, нутк ва эшитув аппаратларининг узаро фаолиятидаги мусикий охангга куйланадиган овоз-ашулачилик овози деб аталади. Мазкур турт аппаратнинг хамжихатлиги ашулачилик аппарати дейилади.

Дастлабки машгулотларда талабаларнинг овозни зуриктирмасдан куйлатиш учун ашула айтишни примар (сол1-ля1) булади, ишчи диапазони ми1 -си1. умумий диапазон ре1,-до2 булиб, бунга меъёрида амал килиш лозим. Укувчилар бош резанаторига асосланган фальцетга якин овозда куйлайдилар. Укувчиларни куйлатганда факат юмшок аттака билан бошлаш хеч качон кушикни каттик аттака билан бошламаслик керак. Буни укитувчи назорат килиб бориши шарт.

Созланиш. Соз хар бир укувчининг берилган мусика товушини аник идрок этиб, уз овозини унга мостаб куйлаши, созланиш деган маънони англатади. Бошкача килиб айтганда созланиш маълум баландликдаги товушни аник иннотация килиш демакдир. Бу мухим малака булиб хисобланади, чунки бошлангич машгулотдаги вокал-хор ишларининг асосий максадларидан бири соф унисон (соф 1 овозлик куйлаш)га эришишдан иборат. Шунинг учун биринчи машгулотдан бошлаб укувчиларда созланиш малакаларини ривожлантириш устида системали иш олиб борилади. Айникса, мусика укитуичиси томонидан суст ривожланаётган укувчиларга эътибор кучайтирилади. Уларни укитувчи томонидан овозига, чолгу асбобларига соз учун берилаётган товушга ва

иктидорли укувчилар овозига кушилишга ва товуш баланлиги билан боробарлашишига, яъни тенглашишга даъват этилади ва интонацион соф созга эришилади ва бир хил баланликда куйланадиган машклар оркали амалга оширилади.

Ансамбль.

Ансамбль - фрацузча суз булиб биргаликда деган маънони англатади.У мусика, балет, архитектура санъатларининг конуниятларидан биридир. Мусикада бир неча ижрочиларнинг биргаликдаги ижроси ансамбл дейилади. Масалан: Узбек халк чолгу асбоблар ансамбли ракс ансамбли, вокал чолгу асбоблар ансамбли, ашула ва ракс ансамбли, вокал ансамбли ва бошкалар. Хорда барча хонандаларнинг соз бирлиги, ижро темпи ритм усул ва динамик уйгунлиги вокал-хор ансамбли дейилади. Ансамбль хусусий ва умумий турларга булинади. Хордаги барча ижрочиларнинг бир овозга созланиб хамма куйда ансамбль булиб икки ёки уч овозда куйлаш умумий ансамбли дейилади. Х,ар овозни алохида-алохида соз ва ансамбли хусусий ансамбли дейилади. Соз ва ансамблнинг уйгунлиги узок иш жараёнини талаб этади ва шундан кейин асосий максад куйилган соф унисонга эришиш мумкин булади.

Талаффуз

Куйлашдаги талаффуз нутк талаффузидан фарк килади. Бунда артикулятция органлари (лаб, тил, жаг) нинг актив харакатдаги хамжихатлиги бунинг воситасида ифодали талаффузга эришиш мумкин. Укувчилар нуткида заифлик, ноаниклик, овоз аппаратини сикиб гапириш, натижасида хорда бакириб куйлаш нуксонларига учрайди. Бундай укувчиларга эътиборни кучайтириш ва улар билан вактида якка тарзда иш олиб бориш, шошмасдан эркин гапириш ва куйлашга ундаш лозим. Энг мухими укувчиларни машк ва кушиклар матнини вокал усуслларига мувофик талаффуз этишга ургатиб бориш лозим.

Юкоридаги жараёнлар кушик куйлаш жараёнидаги нуксонларни йукотиб мукаммал ижро учун йул очади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. F.Abdurahimova "Orkestr sinfi" O'quv qo'llanma.,G'.G'ulom nomidagi nashriyor matbaa ijodiy uyi.,T.: 2012

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.