МОЛОДЫЕ УЧЕНЫЕ
УДК 556.01
Абугалиева С.Н.
ЖАЙЬЩ-КеШ1М СУАРУ-СУЛАНДЫРУ ЖYЙЕСШЩ СУ РЕСУРСТАРЫН САПАЛЫЦ К0РСЕТК1ШТЕР1 БОЙЫНША БАГАЛАУ
9.О. Оспанов атындагы К,азак, топырацтану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, эл-Фараби дацгылы, 75 В, Алматы, казацстан,
e-mail: simbi [email protected]
Аннотация. Зерттеу барысында Жайьщ-Кеш1м суару-суландыру жYЙесiне келш тускен судыц сапасы «Казсушар РМК Батыс Казахстан филиалы», «Казгидромет» шаруашыльщ жYргiзу куцырындагы РМК БКО бойынша филиалыныц статистакалык; мэлiметтерiне сYЙене отырып, талданды жэне Кешiм пунктынан сынама алынып, ауыр металдары аныцталды. Ауыр металдарды аныцтауда атомды-адсорбциялы спектрофотометрия эдк йгерiлдi. ЖYЙе суынныц егiстiк суаруга жарамдылыгы есептелiндi.
ТYйiндi свздер: суару-суландыру жYЙесi, судыц ластану индексу ауыр металдар, ирригационды багалау.
К1Р1СПЕ
Н.Э.Назарбаев езiнiц Халыцца жолдаган «Казахстан 2050»
Стратегиялыц Жолдауында «ХХ1 гасырдын, жаhандыц он сын-цатершыц тертiншi цатерш судыц тым тапшылыгы, алтыншы сын цатер табиги ресурстардыц сарцылуы» деп атап етп. Соцгы 60 жылда жер шарында ауыз суды паидалану 8 есе естi. Осы жузжылдыцтыц ортасына цараи кептеген елдер суды сырттан алдыруга мэжбур болады [1]. Су ресурстары комйтетiнiн 2013 жылгы есебi мен 2014 жылгы мiндеттерi деп аталатын багдарламада су ресурстары комитет! ез цызметiн негiзгi уш мiндетке сэикес жузеге асырады. Ол бiрiншi, халыцты, цоршаган орта мен экономика салаларын су ресурстарымен цамтамасыз ету екiншi сулы экологиялыц жуиенщ сацталуын цамтамасыз ету жэне су ресурстарыныц режймiн басцару болып табылады.
Мемлекет тарапынан Жаиыц Кешiм суару-суландыру жуиесшщ 2014 жылга жоспары су ресурстарын басцарудыц багдарламасын iске асыру, гидротехникалыц цурылыстарды
жоспарлау, жобалау жэне салу кезшде жумыстарды бацылау; КР Yкiметiне Жаиыц Кешiм суару-суландыру жуиесш
техникалыц жабдыцтауга царжылыц-экономикалыц непздемеш енгiзу; бассеиндж инспекцияларды материалдыц-техникалыц жацсартуга цажеттi негiздемелер даиындау шараларын орындау царастырылган [2].
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1
Жаиыц -Кешiм суландыру жYйесi Батыс Казацстан облысындагы мацызы бар экологиялыц нысан. Алаида цазiргi кезде Жаиыц -Кешiм суландыру жYйесi галымдар назарынан тыс цалып отыр.
Жайыц-Кешiм суару-суландыру жYйесi Жаиыц алабында, Батыс Казацстан облысыныц Зеленов, Жацацала, Ацжаиыц аудандары жерiнен агып етед^ ЖYйе цурамына Бiтiк, Децгелек, Киров жэне Пятимар бегендерi кiредi. Жайыц-Кешiм суару-суландыру жYйесi 10 мыц га-дан астам егiстiктi, 100 мыц га шабындыцты жэне 2 млн. га-дан астам жаиылымды сугаруга жэне суландыруга
паидаланылады [3]. Зерттеу жумы-сында паидаланылган эдiс-тэсiлдер: 1. Лабораториялыц эдiстер (сапалыц керсеткiштерiн аныцтауда) Жер YCTi суларыныц ластану децгеш судыц ластануыныц кешендi йндексiнiн (СЛИ) шамасы боиынша багаланады, бул индекс су сапасыныц езгеру динамикасын
салыстырып аны;тау Yшiн пайдаланылады (титриметрлж, аргентометрлж, грави-метрлж, фотоколорометрлж, флюрометр-лж, ауыр металдарды аныцтауда атомды;-абсорбциялы; спектрометрия эдю). 2. Топыра;ты суаруга жарамдылыгын багалау эдiстерi: Буданов эдю, Ричардс эдiсi (АКШ), Стеблер эдiсi (Франция).
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ
Батыс Каза;стан облысындыгы суландыратын жерлердщ басым кeпшiлiгi Жайык-Кeшiм суландыру жYЙесiне кiредi. Жайы; eзенiнен бул жYЙеге су жiберу жYЙесi 840 млн. текше метрдi кураиды. Ол 9,3 мын гектар тура;ты жерлердi, 97 мын гектар лимандарды жэне 2177 мын гектар жайылымды; жерлердi сумен камтамасыз етуге жагдай жасады.
Жайык-Кeшiм суару-суландыру жYЙесiнiн су ресурстарын сапалы; багалау барысында Каза;стан Республикасынын Крршаган Ортаны Коргау Мйнйстрлiгi, экологиялы; реттеу жэне ба;ылау комйтетi БКО бойынша мемлекеттiк кэсiпорын Экология департаментiнiн лабораториялы; аналитикалы; бeлiмiнiн сына; лабораториясында Жайык-Кeшiм суару-суландыру жYЙесiнiн бес су ;оймасынан сынамалар алынып, сараптама жYргiзiлдi.
Жер Yстi суларынын ластану денгеш судын ластануынын кешендi йндексiнiн (ИЗВ) шамасы бойынша
багаланады, бул индекс су сапасынын eзгеру динамикасын салыстырып аны;-тау Yшiн пайдаланылады
2013-2014 жылдары жYргiзiлген сараптаудын хаттамасы мен нэтижелерi тeменде кeрсетiлген.
Су сараптау хаттамасы: Нысан атауы: БКО, Жайык-Кeшiм суару-суландыру жYЙесi
Сынама алаынган орын: Кeшiм eзенi (№1), Киров су ;оймасы(№2), Бiтiк су ;оймасы (№3), Дeнгелек су ;оймасы (№4), Пятимар су ;оймасы(№5) Сынама атауы: жер Yстi суы Сынама саны (масса): 1,5 л Зерттеу жYргiзiлген жагдай: Ауа темп. -220С, ауа ылгалд. 83%, атм. ;ысым 757 мм.рт.ст
Курылгылар: иономер И-160, з/н №0129, тексерiлгенi жeнiнде сертификат ВК-09-1580, 03.08.12г. КФК-2 з/н 9003339 серт. ВК-11-1239, 03.08.12 г, флюорат 02-2М з/н 2684 текс. жeнiнде сертификат №ВК-09-1579 03.08.12 г.
Сараптама барысында 20 ингредиет бойынша сараптама журпзтд^ Сараптау нэтйжелерiн талдау барысында Жайы;-Кeшiм суару-суландыру жYЙесiнщ 5 су ;оймасынын сынамаларынын суында ШРК - дан жогары керсеткш байцалмайды. Алынган нэтижелер бойынша судын ластану индекс есептелiндi. ^рсет-кiштерi 1-суретте аны; кeрсетiлген.
Сурет 1- Судын ластану индекс, 2013-2014 ж 103
Дйаграммада гарсетыгендей
2013 (0,74) жылмен салыстырганда
2014 (0,81) жылы судыц лаcтанy индeкci (СЛИ) кeрceткiштeрi жогар-лаган. Сонымен цатар су цоймаларында жуйенш, тeмeнгi агыстарына царай СЛИ кeрceткiштeрi жогары. Су сапасы жагынан 2 классты таза суга жатады Ceбeбi жYИeнiц тeмeнгi агыстарына
кeлeтiн судыц кeлeмi азайган сайын, оныц децгеш тeмeндeyiнe байланысты СЛИ кeрceткiштeртeрi аздап гатерыген.
Жайыц Keшiм суару суландыру жYИeciнiц Keшiм пyнктiнeн алынган су сынамасыныц ауыр металдары аныцталды [4]. Зерттеу нэтижeлeрi 1-кестеде кeрceтiлгeн.
Kecre 1 - ЖаИыц-Keшiм суару-суландыру жYИeciнiц Keшiм пyнктiнeн алынган су сынамасыныц ауыр металдары (мг/л)
Элементтер ШРН Сынама кeрceткiшi
Cu 1,Q Q,QS6
Fe Q,3 Q,86
Mn Q,1 Q,Q9
Sr 7,Q 1,46
Cd Q,QQ1 Q,QQQ6
Ni Q,1 Q,QS
Zn S,Q 1,29
Pb Q,Q3 Q,14
Зерттеу нэтижeлeрi бойынша ауыр металлдары eceптeлдi. ШРK
ЖаИыц-Keшiм суару-суландыру жYИe- мeлшeрiнeн жогары ауыр металдар 2-
ciнiц Keшiм пyнктiнeн алынган су суретте гарсетыген. сынамасыныц 8 элемент бойынша
Сурет 2 - ЖаИыц-Keшiм суару-суландыру жYИeciнiц Keшiм пyнктiнeн алынган су сынамасыныц ауыр металдарыныц кeрceткiштeрi
Зерттеу нэтижелерш талдау барынсында басца элементтермен салыстырганда Fe мен Pb кeрceткiшi ШР^дан жогары болды. Fe 0,S6-Fа, Pb 0,11-ге ШРK мeлшeрiнeн асты. Кор-гасын табиги суларда eрiтiндi ^йде болады. Жайыц eзeнiнe цатысты
материалдар басты ластаушыларды eзeнгe экономиканыц eндiрicтiк секторынан eнeтiнiн кeрceтeдi. Жайыц-Keшiмгe ластаушы заттардыц кeбi Орынбор облысындагы шагын e3e^ дeрдiц жэне Ацтeбe облысындагы Елек eзeнi (СЛИ=5,6) арцылы тYceдi. Жайыц-
Keшiм cyаpy cyландыpy жYЙeciнiц нeгiзiндe жYpгiзiлiп, баpлык; жа;ын
cyынныц cyаpyFа жаpамдылыFын жэнe алыc шeтeл Fалымдаpынын
баFалаy Yшiн eceптeyлep cyаpмалаy cyы cyаpмалаy эдicтepi пайдаланылды.
cапаcын а^охимиялык; баFалаy Еceптey нэтйжeлepi 2-кecтeдe.
Kecтe 2 - Жайык;-Keшiм cyаpy-cyландыpy жYЙeciнiц cyFаpy cyыныц cапаcын баFалаy (йppйгацйялы; баFалаy)
№
Еceптey эдicтepi
Еceптey фоpмyлалаpы
Cl
168
SO4
7,8
Ca
64
Mg
33,6
Na+ K
33,6
Ca+ Mg
97,6
Na /Ca
0,05
Na/ Ca+ Mg
0,34
БаFалаy
M.Ф.Бyда-нова
1.Na/Ca<1,0
33,6/64=0,525<1,0
Жаpамды
2.(Na/Ca+Mg)<0,7
(33,6/64+33,6)= 0,34<0,7
Жаpамды
3.
X
Жаpамды
< 4.0
307/64+33,6=3,1<4,0
Pйчаpдc (АКШ)
s= [-
33.6
0.5(64 + ЗЗ.б)
:] = 3.7 < 3.0
Тузда^ жYpiп жат;ан жо;
Cтeблep (Фpанция)
Ka=(288/rNa+rCl) < 6:18
Ka=(288/33,6+168)=1,42>18
CyFаpyFа жаpамды
1
2
3
Пpактйкада cyаpмалаy cyыныц cапаcын йppйгацйонды баFалаy жалпы мйнepалдылы;пeн, натpий, кальцйй, калйй катйондаpыныц байланыста-pbrnbiH, болyымeн (шт/экв), топьфа; тйпi мeн cyтeктi кepceткiш (pH) аy;ымдылыFымeн багаланады [5].
Kecтeдe кeлтipiлгeн eceптeyлep Жайы;-Keшiм cyаpy-cyландыpy жYЙe-ciнiн Keшiм пyнктiнeни алынган cy cынамаcы cyаpyFа жаpамды eкeнiн кepceтeдi.
M.Ф. Бyданов cyдын мйнepал-данyы 1,0 г/л дeйiн болады дeп eceптeйдi, cонда катиондаpдын ;аты-наcы мынандай болады [б]:
Na/Ca<1,0 b Na/(Ca+Mg)<0,7 нeмece 2т¥здаp /(Cа+Mg)<3,0.
А^Ш-та Pйчаpдc клаccйфйкацйя-cbi натpййлi адcоpбцйонды катынаc (SAR) KepceTOmme нeгiздeлгeн. K.И. Cтeблep cyаpy cyындаFы кальций мeн магний т¥здаpынын мeлшepiмeн ciлтiлiк K^^e^ ¥cынылFан.
^ОРЫТЫНДЫ Жайы;-Keшiм cyаpy-cyландыpy жYЙeciнe жYpгiзiлгeн зepттey нэти-жeлepiнe cYЙeнiп, мынандай Kppbi-тындылаp жаcаyымызFа болады.
Жайы;-Keшiм cyаpy-cyландыpy жYЙeciнiн Keшiм пyнктiнeн алынган cy ^шама^ топыpак;ты cyландыpyFа жа-pамдылыFын M.Ф.Бyданова, Pйчаpдc (А^Ш), Cтeблep (Фpанцйя ) эдicтepiн ;олдана отыpып аныкт^ баpыcында алынган cy cынамаcы топыpак;ты cyаpyFа жаpамды.
Жайыц жэне Кeшiм eзенiнiц суыныц сапалыц кeрсеткiштерiн талдау барысында 2013 (0,74) жылмен салыстырганда 2014 (0,81) жылы СЛИ кeрсеткiштерi сэл жогарлаган. Соны-мен цатар су цоймаларында жуйенщ TeMeHri агыстарына царай СЛИ кeрсеткiштерi жогары. Ce6e6i жYЙенiц тeменгi агыстарына келетiн судыц кeлемi азайган сайын, оныц децгейi тeмендеуiне байланысты СЛИ концен-трацйясы аздап кeтерiлген.
Жайык;-Кeшiм суару-суландыру жYЙ-есiнiц Кeшiм пунктшен алынган су
сынамасыныц 8 элемент бойынша ауыр металлдары есептелдi.
Сонын iшiнде басца элемент-термен салыстырганда Fe мен Pb кeрсеткiшi ШРК-дан жогары болды. Fe 0,56-га, Pb 0,11-ге ШРК мeлшерiнен асты.
Жайыц-Кeшiм суару-суландыру жYЙесiнiн су ресурстарына зерттеу-лердi цорытындылай келе аталган жYЙе суы СЛИ бойынша 2 класты «таза» суга жатады, сонымен цатар топырацта суландыруга жарамды.
ПАИДАЛАНЫЛЕАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1 ^Р Презйдентiнiн «^азацстан-2050» стратегйясы. - Астана: Ацорда, 2012. - Б. 11-14.
2 О регйоне на сайте акймата Западно-Казахстанской областй [Электронный ресурс]: - Режйм доступа: http://westkaz.kz/?section=14&action=&lang=ru. свободный.
3 Батыс ^азацстан облысы. Энцйклопедйя. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2002. -Б. 167-168.
4 Давыдова С.Л.,Тагасов В.И. Тяжелые металлы как супертоксйканты XXI века. - М.: РУДН, 2002. - С. 213-215.
5 Антйлов-Каратаев М.Н., Кадер ГМ. К методйке определенйя мелйоратйвной оценкй оросйтельной воды// Почвоведенйе. - 1969. - №5. - С. 96-101.
6 Буданов М.Ф. Сйстема й состав контроля за качеством прйродных й сточных вод прй йспользованйй йх для орошенйя. - Кйев, 1970. - 48 с.
РЕЗЮМЕ Абугалйева С.Н.
ОЦЕНКА ВОДНЫХ РЕСУРСОВ УРАЛО-КУШУМСКОИ ОРОСИТЕЛЬНО-
обводнительноИ системы по качественным показателям
Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии им. У.У. Успанова, 050060, пр. аль-Фараби 75 В, Алматы, Казахстан, e-mail: [email protected]
В представленной работе рассмотрены водные ресурсы Урало-Кушумской оросйтельно-обводнйтельной сйстемы для орошенйя селькохозяйственных угодйй. По йнтегральной характерйстйке загрязненностй вод — ИЗВ, рассчйтанной Экологйческйм Департаментом по Западно-Казахстанской областй, вода большйнства йсследуемых водохралйщ сйстемы относятся к II классу — чйстые. Прй этом был проведен аналйз тяжелых металлов на соответствйе стандартам качества (ПДК) для водоемов хозяйственно-пйтьевого йспользованйя. Для оценкй прйгодностй орасйтельных вод йспользовалось йррйгацйонные методы ученных блйжнего й дальнего зарубежья й на йх основе пройзводйлйсь расчеты. Расчеты показывают, что оценка вод по существующем классйфйкацйям говорйт об йх прйгодностй для орошенйя.
RESUME Abugalyeva S.N.
EVALUATION OF QUALITATIVE INDICATORS OF WATER RESOURCES URAL-KUSHUM
IRRIGATION AND WATERING SYSTEM Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry after U.U. Uspanov, 050060, ave. al-Farabi 75 v, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected] On the presented work water resources were considered the Uralo - Kushum irrigation system, as in a fitness for irrigate earth. By integral recommendation of muddiness of waters -index of contamination of water expected by Ecological Department on WKR, waters of majority investigated the storage pool systems belong to II to the class of - clean. The analysis of heavy metals was thus conducted on accordance to the standards of quality (maximum possible concentration) for the reservoirs of the economic-drinkable use. For the estimation of fitness of irrigate waters used irrigational methods of scientist of near and distant foreignness and on their basis calculations were produced. Calculations show that the estimation of waters on existent classifications talks about their fitness for irrigation.