CC BY
4чараёнхо, мавзуъ ва услубу усулхои тасвир дар адабиёти ин давра макоми Шохин дар даврахои эчодиёташ, мавкеи лирикаи Шохин, тахлилу баррасии асархои «Лайлию Мачнун», «Тухфаи дустон» ва «Бадоъ-ус-саноеъ»- шоир ва эчодиёти Шохин чун инъикоскунандаи раванди адабиёги нимаи дуюми асри Х1Х ба таври хеле муфассалу гусгарда хулосабарорй намудааст.
11. Дар мухокимаву андешахои Х. Мирзозода оид ба зиндагиномаи Шохин, мероси адабии у, тахлили асархои шоир баъзан соярушанихо мавчуданд, ки дар бораи онхо мухаккикони баъдинаи осори Шохин Р. Х,одизода ва А. Рахмонов ишорахо кардаанд.
12.Бо вучуди мавчуд будани баъзе муаммохо дар рисолаи мазкуртадкикоти Х. Мирзозода «Шамсиддин Шохин» дар адабиётшиносии точики садаи бистум чун асари вокеан бунёдии тадкикотй махсуб ёфта, дар муаррифй намудани яке аз чехрахои машхури адабиёти ин давра- Шамсиддини Шохин ва баъзе пахлухои адабиёти нимаи дуюми асри Х1Х накши муассири хешро гузоштааст.
АДАБИЁТ
1. Намунахои адабиёти точик. Тартибдихандагон Х. Мирзозода, ЯСухайлй, Ч,алол Икромй, Кибриё Лутфуллоева,
Лутфулло Бузургзода. Дар зери тахрири умумии С.Айнй, С.Улутзода,А.П.Дехотй, М.Турсунзода, М.Рахимй,
И.Брагинский. Консултант: А.Лохутй.-Сталинобод. Нашриёти давлатии Точикистон, 1940
2. Мирзозода Холик. Фехристи тарчимахолй. Тартибдиханда Мулкия Насриддинова. - Душанбе: «Ирфон», 1989- 62
сах
3. Мирзозода Х. Материалхо аз таърихи адабиёти точик.- Душанбе:Нашр дав таъл пед точик, 1962 -137 сах.
4. Мирзоев А, Мирзозода Х, Болдирев А.Н., Табаров С. ва Точиддинов С. Адабиёт. Китоби дарсй барои синфи 1Х
макгабхои миёна.- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1950.
5. Мирзозода Х. Шамсиддин Шохин. -Сталинобод: Нашрдавгочик, 1956- 258 сах.
6. Шохин. Ашъори мунтахаб (бо хуруфоти форсй)- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1959.- 440 сах.
7. Шохин. Ашъори мунтахаб (бо хуруфи сириллик).- Сталинобод: Нашриёти давлатии Точикистон, 1960.- 368 сах.
8. Мирзозода Х. Адабиёт аз нуктаи назари хаёт. Мачмуаи маколахо.- Душанбе: Ирфон, 1973 -271 сах.
9. Улузода С. Дар бораи баъзе масъалахои танкиди адабй ва адабиётшиносй дар республика.// Шарки Сурх, 1954, .№7
10. Рачабй Маъруф. Ислом: Ч,адидия ва инкилоб (Мачмуаи маколахо).-Душанбе: «Дониш», 1997 -244 сах.
11. Х,одизода Р. Шохин (Тадкики нав дар хаёт ва эчодиёти шоир).- Душанбе: «Дониш», 1974.- 142 сах.
ШАМСИДДИН ШОХИН В ИССЛЕДОВАНИЯХ ХОЛИКА МИРЗО-ЗАДЕ
Холик Мирзозода является один из первых исследователей жизнь и творчество представителей таджикско-персидской классической литературе, в том числе и Шамсиддина Шохина. Автор в данной статье подробно анализирует вклад Х. Мирзо- зоде в изучение и исследование творчество Шамсиддина Шохина в таджикской литературоведении ХХвека.
Ключевые слова: Исследование, литературоведение, Шохин, ознакомление, придворная литература, тенденция, творчество, вклад
SHAMSIDDIN SHOKHIN IN STUDIES OF HOLIKA MIRZAZADE
Holik Mirzozoda is one of the first researchers of the life and work of representatives of the Tajik-Persian classical literature, including Shamsiddin Shokhin. The author of this article analyzes in detail the contribution ofH. Mirzo-zade to the study and research ofShamsiddin Shokhin's work in the Tajik literature of the twentieth century.
Keywords: Research, literature studies, Shokhin, acquaintance, courtly literature, trend, creativity, contribution.
Сведение об авторе:
Худойдодов Аъзам - доктор филологических наук, проректор по учебной работе Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзаде. Тел: (+992) 919328220
About the autor:
Hudoydodov Ajzam - Doctor of Philology, the vice rector for study of the Tajik state institute of languages of Sotim Ulugzade. Ph. (+992) 919328220
БОЗТОБИ СУННАЩОИ АНДАРЗНИГОРИИ ПА^ЛАВЙ ДАР ОСОРИ
АБДУЛХДМИДИ КОТИБ
Зохцдй Н.Ш.
Вазорати корцои хорщии Цумуурии Тоцикистон
Нависандаи бузурги арабизабони эронинажод Абдулхамиди Котиб (ваф.с.132/750) поягузори жанри тарассул (номанигорй) дар адабиёти араб махсуб мешавад. Дар миёни рисолахои бозмондаи
Лбдулхамиди Котиб нoмae, ки y аз чoниби xaдифa Мapвoн ба фарзанд ва валиахдаш Лбдyллoх нaвиштaacг[4, X, l9l-232], на тaнхo тyлoнитapин ба шушр мepaвaд, балки ви^гш^ мaзмyнy мyхтaвo ва хунари нaвиcaндaгии ypo дар бeхтapин вачх бoзтoбй мeнaмoяд.
Бo тaвaччyх ба мавз^ъ ва матолиби нoмa oнpo мeтaвoн чун axднoмa ё нacихaтнoмa арзёбй кард, ки дар oйинy oдoби кишвapдopй, мaзoмини axдoкй ва дacтypy фapмoнхoи чангй ба yнвoни валиахди xилoфaт навишта шyдaacг. Таълифи pиcoлa ба вoкeaи хучуми Зaххoк ибни К^адо, ки дар aвoxиpи давлати Умавиён харакати ахли xaвopичpo capвapй мeкapд, муртабит acт. Шуришн^ни Заххщ ибни Каж coли l54 шахри Мaвcилpo иcгилo карданд ва пoяхoи xилoфaти Мapвoнpo ба ларзиш oвapдaнд (дар ин бopa ниг.: [l, 200-203]. ^ли l4l Мapвoн валиахди xeш- Лбдyллoхpo ба набарди шуришчжн гугел кард. Бад-ин мyнocибaт Лбдулхамид шмаи мaзкyppo иншo кард, то ба вacилaи oн валиахди xaдифapo дар набард 6o xopичиëн paхнaмoй кунад ва ба таври умум ypo ба ичpoи pиcoлaти xилoфaт oмoдa coзaд. Äs мyхтaвoи pиcoлa бapмeoяд, ки Лбдулхамид хам дар oйинy axдoки чaхoндopй ва хам дар умури харбй дoнишy маърифати кoмил дoштaacг.
Риcoлa вoбacгa ба axдoфe, ки муаллифи oн пайгирй кардааст, ба ду бакш тaкcим мeшaвaд. Бакши накуог ба ма^ала^и марбут ба oдoбy axлoки кишвapдopй œ-racoc ёфта, дар oн Лбдулхамид мaчмyи равиш^и пиcaндидaи axдoкиpo ба мyxaгaби нoмa талкин кардааст.
Ин бaxш 6o мукаддима OFaз ёфтааст, ки дар oн За^ж ибни Каж ва пaйpaвoни y ба хайш бapaнгeзaндaгoни фитнаву гyмpoхй муаррифй шуда ва тacмими xaдифa бар фириотодани Лбдyллoх бар зидди orn,o эълoн гардидааст Дар мукаддима хамчунин ба cyннaти панду мавъизат кардани фapзaндoн аз чoниби пaдapoн ишopa рафта ва аш^заи тахрири pиcoлa бад-ин cypaт таъкид шудааст «Инак, aмиpyлмyъминин ба ту дастур мeдихaд ва дaлeлy бypхoн пeш мeopaд, то xaKKepo, ки Xyдoвaнд дар poхнaмoии ту бар y вoчиб гapдoнидaacг ва oн чиpo, ки падари мeхpyбoн бapoи фapзaндoнaш дар назар дopaд, aAo нaмoяд» [4, X, 197].
nac аз мукаддимаи мазкур нacихaтхo ва дacтypoти axлoкй, ки ршяти oн аз вoчибaги oдoби валиахд ва ба таври умум oдoби давлатмаpдoни Xилoфaт мaхcyб мeшaвaд, аз зaбoни xaдифa Мapвoн баён гардидаанд. Лз чумла, Лбдулхамид кacби дoнишy хикмат ва иcгoдaгapй бар му^били хaвoвy хaвacхoи нaфcpo бapoи валиахд зарур шyмopидa, зарари xyдпиcaндй ва xиcлaтy xyMxoepo, ки шaxcияти дaвлaтмapдoн 6o orao бoяд opocra бoшaд, ба y талкин кардааст. Marnyom дигape, ки Лбдулхамид дар ин бaxш матрах кардааст, cифaтхoи axдoкй ва кacбии мyкappaбoнy нaдимoни xaдифa ва шeвaхoи пиcaндидaи мушшбати xaдифa 6o эшoн мeбoшaнд. Киcмe аз дастуроти Лбдулхамид ба oдoби харакати xaдифa 6o нaдимoн ва caйpи y 6o oммa дао дopaнд. Раему oйини бappacии арзу шикoяти мардум, пaзиpoии xoccaгoн ва нaмoяндaгoнy фиpистoдaгoни xopичй ва ршяи oдoби мачл^у зиëфaтхoи дapбopй аз мухимгарин мaтлaбхoe хастанд, ки дар ин кжмати pиcoлa Лбдулхамид o^opo дар шакли панду нacoeх ва дастуроти axлoкй ба валиахди xaдифa баён кардааст. Шaккe нeст, ки к^мат-и аввали pиcoлaи Лбдулхамид мамули пайравй аз cyннaтхoи aндapзнoмaнaвиcии адабиёти пахлавй мeбoшaд, ки ба мухити чaхoншинocии вaхдoнй мyтoбик гapдoнидa шудааст. Ллаби дастуроти axдoкии Лбдулхамид ба мyxотaби xeш дар ин кдоми pиcoлa кoбили мyкoяca ва татбик 6o мaтoлиби пaнднoмaхoи адабиёти тoиcлoмии эpoнй аст. Ин нyктapo агсари му^а^и^ии адабиёти араб низ эътиpoф дopaнд. Лз чумла, Шавкй Зайф бар oн аст, ки «та^ири фарханги фopcй ва ocope, ки эpoниëн дар oдoби кишвapдopй ва cиëcaт дoштaнд, дар кдоми аввали pиcoлaи Лбдулхамид зoхиp ва oшкop аст» (12, c.l 17). Вaлe дар мавриди киcми дуюми ришла, ки ба мaтoлиби марбут ба oдoби capлaшкap, танзиму тартиби штох ва paвишхoи чангй марбут аст, кда^ аз дoнишмaндoни араб capмaшки кopи Лбдyдхaмидpo ocopи юнoнй po4eb ба харб арзёбй кардаанд. Чушнчи, дoнишмaнди маъруф Таха Xycaйн ба чoнибдopй аз ин акида таъшри ocopи юнoниpo дар дастуроти Лбдулхамид poчeъ ба такими cипoх ба гypyххoи caднaфapй дидааст (11, II, 117-118)..
Бapoи равшанй aндoxтaн ба ин мacъaдa киcми дуюми pиcoлapo 6o шархи бeштapи мaтoлиби oн мавриди назар кapop мeдихeм. Дар ин кжмат, ки ниcбaт ба бaxши аввал тyлoнитap аст, Лбдулхамид ба хажи шaxce зухур кардааст, ки аз газук^^и мacoили низoмй oгoхии кoмил дopaд. Тaвcиëг ва дacтypхoи y ба валиахди xaлифa дар мacoили мyxтaдифи идopaи штох дар мачм^ъ дaстypaмaдepo бapoи capлaшкap фapoхaм oвapдaaнд.
Maтoлиби ин «дастурамали низoмй» - po мeтaвoн ба чанд даста тaкcим кард, то шарху баёни oнхo ба низoмe муайян ва ба cypaтe мyxтacap мyяccap гардад:
1.Пирузй бидуни хунрезй бе;тар ва авлотар аз пирузиест, ки дар натицаи му;орибаи шадид ва бар асари талафоти цонй ба даст меояд. Бито бар ин Лбдулхамид дастур мeдихaд, ки бapoи шил шудан ба чунин пирузй capлaшкap бoяд аз чopaвy тадбири шку ва хилаву найранги paco истифoдa кунад. У бoяд дyшмaнpo 6o хар poхy вacилa ба тacлим шудан тахрик нaмoяд, ба orao ваъдаи афву бaxшoиш дихад. Бo хар poх бoяд кушиш кард, ки caдoмaтy шххати cипoх хифз шавад ва пирузй бар душман ба даст oяд [4, X, 209-211].
2.Расми фиристодани цосусон ба назди душманон. Яте aз oмилxoe, ки nHpysnpo бap дyшмaн тaъмин мeкyнaд, ин кacби игтилoи бeштap дap бopaи вaй acт. Ин мaтлaб тaнxo бa вocитaи чocycoн мeгaвoнaд бa дacт oяд.
4,ocycoH бoяд мaвpиди илтифаг вa мexpyбoнии capлaшкap Kapop гиpaнд. Kace нaбoяд aз oнoн пaй бapaд вa эшoнpo шинocaд. TaHxo дaбиpи cипox бoяд 6o чocycoн poбитa дoштa бoшaд вa мyлoкаги capлaшкap низ 6o эшoн бa вacилaи y coмoн пaзиpaд. 4,ocycoH нaбoяд xaмдигappo шинocaнд, то нaтaвoнaнд, ки дap фиpeби capлaшкap бa xaм oянд ë якдигappo бa дyшмaнoн бифypyшaнд [4, Х, 209215].
3.Вазоиф ва одоби фармондеуи сипоу. Aбдyлмaлик бa мacъaлaи тaъйини capдopи cипox вa cифaтy xиcлaтxoe, ки шaxcияти вaй 6o obxo бoяд мyзaйян бoшaд, тaвaччyxи вижa зoxиp кapдaacт. Бa aK^^ мyaллифи pиcoлa, бa ин вaзифa бoяд шaxce бapгyзидa шaвaд, ки aз лиxoзи тaквoвy пapxeзгopй, мyxaccaнаги axлoкй вa кopдopивy тaдбиp бap capoни дигapи cипox aфзaлият дoштa вa aз нoми нeкy шyxpaти тaмoм дap миëни лaшкap бapxypдop бoшaд [4, Х, 215-217].
4.Козии лашкар ва одобу вазоифи у. Козии лaшкap aз зyмpaи aшxocecт, ки фaъoлияти obxo бapoи зaбтy низoми cипox вa oмoдa coxтaни вacилaxoи п^^зй бap дyшмaн HaKme мyaccиp дopaд. Бинo бap ин, бa ин мaнcaб бoяд шaxce бapгyзидa шaвaд, ки <^ap кaнoaтy пoкдoмaнй, тaмкинy викop вa иcмaтy пapxeзгopй бa xaдди кaмoл pacидa бoшaд, гyнaxoи кaзoвaт вa мaвкeи xyкм кapдaнpo ху6 бидoнaд, шнну coл ypo кopдидa вa тaчpибaи pyзгop ypo oкилy дoнo гapдoнидa бoшaд» [4, Х, 217].
5Масъули молияи сипоу. Бa ин вaзифa шaxcи aмoнaтдop, бoтaквoвy rnpxesrap, муншфу coдик бoяд тaъйин шaвaд. У capвapии xaзинaвy дeвoни cипoxpo бap yxaa дopaд вa бapoи capфи oкилoнaи мoлиëг вa xифзи oh дap acнoи xapaкaт вa вукуфи cипox чaвoбгap acт. Нaфapoнe бoяд пaйвacтa xaмpoxи y бoшaнд вa xaзинapo нигoxбинй кyнaнд. Дap xaмa xoлaтx,o лaшкap 8з xaзинa вa нигaxбoнии oh бoяд дyp бoшaд, тo axли фитнa вa зишгтинaтoн дacти тaappyз бa oh дapoз нaкyнaнд [4, Х, 231].
6.Шуртаи сипоу. Вaзифaи шypтaи cипox нaзopaти тapтибoти дoxилии cипox вa caфopoии oh, xифзи ypдyгox вa тaъйини пocбoн вa Faйpa acт. Capдopи шypтa низ миcли coиpи capo™ ottox мapди кopдидaвy мyчappaб, aз xaBaAorn^ шapиф, coxиби бacиpaтy caдoкaт бoяд бoшaд.
Aбдyлxaмид тaъкид кapдaacт, ки cипoxиëн бoяд бa capдopoни xeш итoaт кyнaнд вa интизoми кaтъиpo pиoя нaмoянд (4, Х, 215-216).
7.Талиа (гурууи пешгард)-и сипоу. Aбдyлxaмид тaлиaи cипoxpo чун киcмaтe мyappифй кapдaacт, ки «ошзи тaдбиp, aввaли пaйкop вa paвиши кopзop» (4,Х,218) бa oh вoбacтa acn Aз ин py, бa ин lypyx бoяд aшxocи дaлepy шучоъ, мyчappaбy мyдaббиp, ки caxнaи rnrnoppo дидaaнд вa тaлxии шapoби oHpo чaшидaaнд, шoмил шaвaнд. ÖHxopo бoяд худи capлaшкap ингиxoб кyнaд вa бa Hepyey тaвoнмaндиaшoн шaxcaн эътимод пaйдo кyнaд. Capвapи тaлиa вa capбoзoни oh бoяд нoмoвapoни caxHM пaйкop бoшaнд, oвoзa вa шyxpaти кopнoмaи эшoн бoяд дap зaмиpи дyшмaн ведму тapcpo бapaнгeзaд.
aз дacтypаги Aбдyлxaмид бa acHM^^y acпxoи capбoзoни тaлиa дaxл дopaд, ки 8з вукуфи кoмили Aбдyлx,aмид aз oлаги чaнгии зaмoнaш дapaк мeдиxaд (4,Х,220).
8^олати омодабош ба пайкори душман. Arap тaлиaи œrox xaбapи нaздик шyдaни дyшмaнpo pacoнaд, capлaшкap 6ояд лaшкappo дap xoлaти oмoдaбoш Kapop дшзд. Cипox 6ояд бa киcмaтx,oи мyкaддaмa, мaймaнa, мaйcapa вa мyaxxapa тaкcим шyдa бoшaд вa xap якe aз киcмaтx,o чои xyдpo нeк бидoнaд.
Х^шти oмoдaбoш тaлaб мeкyнaд, ки шaмшepxo aз нaëм бapoвapдa вa пapчaмx,o aфpoxтa шaвaнд. Capлaшкap бояд бо якe aз киcмaтx,oи чaxopгoнaи мaзкyp xapaкaт кунад (4,Х, 223-224).
9Муаххараи лашкар. Myaxxapa киcмaти дyнбoлapaви лaшкap acт, ки aз capбoзoни пиëдa фapoxaм oмaдaacт вa дap xaлли тaкдиpи нaбapд нaкши мук,им дopaд. Aз ин py, Aбдyлxaмид aз шaxcияти фapмoндexи мyaxxapa opocтa бyдaнaшpo бо xиcлaтx,oи дилoвapиpy мapдoнaгй, aдoлaтy инcoф, тoaтy пapxeзгopй вa rtópa тaлaб кapдaacт. Фapмoндexи мyaxxapa бa фиpop кapдaни capбoзoн, aз caф aкиб мoндaни эшон нaбoяд pox дшзд вa xap кace, ки бa poxи xиëнaт по мeгyзopaд, бояд aз чониби y мaвpиди yкyбaт вa чaзo Kapop гиpaд, то ин бapoи дигapoн шмуши ибpaт бoшaд (4, Х, 223-225).
10.Рауили лашкар ва царор гирифтани он дар урдугоу ва шартуои он. BaKrn paxan (яъда бa pox бapoмaдaни лaшкap) бояд мyaйян вa мyxaддaд бoшaд, то capбoзoн то он вaк;г бо opo^M вa тacкини кaлб oмoдaгй бигиpaнд.
Бонги paxил тaнx,o xaмoн вaкг бояд caдo дшзд, ки гypyxи мacъyл aз ду чониби лaшкapгox бa Xимoя бииcтaд вa дap xoлaти oмoдaбoш Kapop бигиpaд, то xaвфи бapxypд бо тaлиaи дyшмaн бapтapaф гapдaд. Фypyд oмaдaни лaшкap дap мaкoнe вa oмoдa coxтaни ypдyгox низ конун вa ^воиди xoccaи xyдpo дopaд. Aз чумга, фypyд oмaдaни лaшкap тaнxo бaъд aз ом^^тни он мaвзeъ вa мyвoфикaтaш бapoи ypдyгox бояд cypaт бигиpaд. Maвчyдияти обу xypo™ чopвo, aмнияти мaвзeъ бapoи yp^rox бояд бa нaзap гиpифтa шaвaнд. Дap ypдyгox бapoи xap як гypyxи лaшкap бояд мaвзeи мyaйян чудо шaвaд. Capбoзoн дap aтpoфи yp^rox ду кaтop xaндaк мeкoбaнд вa p^ xaндaки aввaлpo бо xacy xop вa peгy
xoк мeпyшaид. Xaндaк дар дастуроти Лбдулхамид вacилaи бeхтapини таъмини амният ва caлoмaти лашкар арзёбй гардидааст (4, X, 225-227).
11.Равиши лашкар ;ангоми шабехун задани душман. Хаитами хамлаи нoгaхoнии душман ба ypдyгoх к^мат^и cипoх бoяд чойхои xyдpo ишшл кунанд. Сapбoзoн бoяд 6o найза ба душман мукобилат кунанд ва xyдpo 6o cидoх химoят нaмoянд. Лгар душман ба киcмaтe аз лашкар фишop oвapaд ва oн мухточи кумак бoшaд, coлopи ин к^мат бoяд ба такбир caдo баланд кунад ва 6o ин дар кучо ва мухточи ёрй бyдaнaшpo маълум кунад. Сипoх дар ин хoл бoяд на 6o шaмшep, балки 6o нaйзaхo ба чанги душман икдoм нaмoяд (4, X, 228).
12.^амла бар душман ва шартхри омодагй ба он. Нaxycгин шарти oмoдaгй бapoи хучум ба душман баргузидани capвapoни дaлepy шучоъ ва чусту чoлoк аз зумраи кacoнe аст, ки «отжу coл бoиcи вoмoидaгивy xacгaгии эшoн нашуда бoшaд, мастии чавонй эшoнpo аз xyд набурда ва шарафи raca6 эшoнpo мaFpyp нacoxтa бoшaд» (4,X,229). Сapбoзoнpo бoяд ба гуруххои caднaфapй та^им кард ва capвapии хар як гурухро ба ухдаи coлopи мyчappaбe вoгyзoшт. Гуруххо бoяд аз руи эхтиёч бар зидди душман фиpиcгoдa шаванд (4, X, 230-231).
Дар фapчoми ришла Лбдулхамид бopи дигар мacъaдaи ба даст oвapдaни пирузиро бидуни чангу кyштop аз тарики хycни тадбир ва лутфи хилаву найранг таъкид кардааст. Лбдулхамид ба валиахд дастур дoдaaст, ки ба capoни шпохи душман мактуб нaвиcaд, ба orno мoлy capвaт ва вазифаву мажаб ваъда кунад, 6o бaxшишy атоъ oихopo ба xyд мoил гapдoнaд, онхоро ба киём алайхи capдopoнaшoн ва маъзул гapдoнидaии эшoн даъват нaмoяд. Зарар нaдopaд, агар валиахд ба дасти xyд мaктyбe аз чoниби якe аз capoии онхо ба нoми xyд ва чaвoби oн мактуби дуруганро ба вай навдоад ва oихopo ба урдугохи душман pacoнaд, ки ин вacилaи жку бoиcи бaдгyмoнй миёни душман ва пapoкaндaгии ощо xoхaд шуд. Ба акидаи Лбдулхамид, пирузда, ки аз ин poх ба даст мeoяд ва лaшкappo аз талафоти чoиивy мoлй ва xaтapхoи дигар эмин нигoх мeдopaд, дар миёни мардум пypoвoзa мeгapдaд ва ба capлaшкap нoми жку мeopaд (4, X, 232).
Чyиoн ки аз шархи мyxтacap ва фeхpиствopaи матолиби pиcoлa бapмeoяд, oн мoхиятaн андарзнома ва ё дакиктараш aхднoмaeст, ки аз чoни6и coхибcaлтaнaт ба чoнишини xeш дар мавзуоти марбут ба oдoби кишвapдopй, тадбири мулк ва cиëcaтх,oи чангй иншo шудааст.
Ллаби дастуроти Лбдулхамид ба мyxaгaби xeш дар кдоми дуюми pиcoлaи вай кобили мyкoяca ва татбик 6o матолиби aндapзнoмaхoи тoиcлoмии эронй аст. Бидуни тардид дар ин кдом муаллиф, пeш аз хама, танзимоти дoxилии лашкар ва равишхои маъмули чангии замони xeшpo дар мадди назар доштааст. Вaдe колаби адабда, ки ин матолибро дар бар гирифтааст, хамчунин шeвaи ироаи матолиб, ки ба вacилaи андарзгузорй ва дастурдихй cypaт гирифтааст, аз адабиёту фарханги тoиcлoмии эронй мaъxyз аст.
Гузашта аз колаб ва шeвaи ироаи матолиб Лбдулхамид бaъзe аз дастуроти кжми дуюми pиcoлapo низ аз ошри тoиcлoмй poчeъ ба одоб ва ойини харб rn;ra6oc кардааст. Дар таквияти ин фикр мставон тазаккур дод, ки дар Эрони тoиcлoмй китобу pиcoлaхo доир ба одоби харб ва равишхои чангй мавчуд буданд ва, бино ба ишораи Ибни Надим, к^^ аз онхо дар карнхои нaxyсти иcлoм аз пахлавй ба забони арабй баргардон шудаанд (8,376-377). Дар миёни ошри тарчумашуда Ибни Надим китобхои зepинpo номбар кардааст: «Китоб ойин ар-рамй» (Китоб дар ойини тирандозй) аз Бахроми Гур ё ба кaвлe аз Бахроми Чубина, «Китоб таъбиат ал-хуруб ва одоб ал-ашвира ва кайфа конат мулук aд-фypc тавалла aд-apбиъaт-ac-cyFypи мин аш-шарк вa-л-Fapб ва-л-чануб ва ш-шимол» (Китоб дар омодагй ва дар бораи он ки чй тавр подшохони Эрон чахор марзхои шарку Fap6 ва чанубу шимолро мухофизат мeкapдaнд) ва ^«Китоб адаб-ал-хуруб ва фатх, aд-хycyн ва тapбиc ал-камин ва тавчих, aд-чaвocиc ва т-талоё ва-c-capoë ва вазъ aд-мacoлих» (Китоб дар одоби чанг, фатхи дижхо, ниходани каминхо, фиристодани чocycoн, талиа ва гуруххои мaxфй ва гузоштани дидбонгоххо), ки тарчумаи китoбeст, ки барои Лpдaшep пиcapи Бобак таълиф шудааст (8, 376-377). Чунон ки аз ановини кутуби мазкур бapмeoяд, онхо FOлибaн мaтoлибepo фаро гирифта буданд, ки дар киcмaти дуюми ришлаи Лбдулхамид мавриди шарху тaвзeх карор гирифтаанд.
Faйp аз ин, дар «Ойиннома»-и пахлавй низ, бино бар TOpa^oe, ки аз он дар кутуби адабиву тaъpиxии арабизабон бокй мондааст (ниг.: (2, I, 150-151), кавоиду pycyми чанг ва дастурхои марбут ба одоби cипaхcoлop ва capoни лашкар баён ёфта буданд. Лбдулхамид, ки аз ошри тoиcлoмии эронй огохии тамом дошт, табиист, ки аз ин гуна китобу pиcoлaхo низ 6exa6ap набуд ва мaтoлибepo аз онхо дар ришлаи xeш мeтaвoиист мавриди истщбол ва истифода карор дихад.
Дар таквияти ин гуфтор мeтaвoн ба хамохангии бaъзe аз дастуроти кдоми дуюми pиcoлaи Лбдулхамид 6o rnpae аз матолиби «Ойиннома», ки дар «Уюн ул- axбop»-и Ибни Кугайба накл шудааст, ишора кард, чунончи:
1.Лбдyдхaмид дар OFOЗ ва анчоми киcми дуюми pиcoлaи xeш авло будани пирузй бар душманро бидуни xyнpeзй ва бо тaдaфaтy xaтapхo пайванд будани чангро таъкид кардааст. Дар TOpae аз «Ойиннома^> низ чунин матлаб баён гардидааст: «Сипох набояд ба мухориба бо душман пардозад, магар дар холи зарурати шадид ва дар cypaтe, ки аз он гузир нeст.» Ва ё: «Бигзор чанг хар кадар ки
мумкин бошад, ба тaъxиp гузошта шавад, зepo дар чанг cипoх бо зуриву чacopaт ва хилаву найранги душман мyвoчeх xoхaд буд» (2, 1,150,152).
2.Лбдyдхaмид дар ришла ба истифода аз хилаву найранг алайхи душман таваччухи xocca зохир карда ва чaндe аз ycyлy шeвaхoи онро баён намудааст. Ин макала дар пораи фавкуззикри «Ойиннома» борхо таъкид шудааст. Лз чумла, дар мавриди чанги шабона тaвcия шудааст, ки иддae аз capбoзoн бояд аз номи душман caдo баланд кунанд, кушта шудани coлopи онхо ва фирор кардани capбoзoнaшoиpo эълон намоянд. Дар зулмати шаб душманон он capбoзoнpo аз они xyдaшoн мeпиидopaнд ва ба вохима мeaфтaнд.
3.Лбдyдхaмид дар pиcoлaи xeш ба хайш якe аз найрангхои чангй навиштани нома ба номи xyд аз чониби якe аз шлорони душман ва чавоб ба он номаи дypyFин ва pacoнидaии онро ба урдугохи душман ба xотиpи бapaнгexтaни бадгумонй миёни эшон тaвcия кардааст. Китобхои тaъpиxy адаби и^оый бо истинод ба «^удойнома»^ пахлавй айни хамин найранги чангиро ба Xycpaви Парвиз дар мухорибаи у бо кaйcapи РУм ниcбaт додаанд [5, I, 212; 6, I,216-219; 13, 241;].
4.Лбдyдхaмид дар ригола шурути фуруд омадани лашкар ва coxтaни урдугохро баён кардааст, ки он бо дастури зepини «Ойиннома» мyшoбeх аст: «Барои урдугох ва caфapхoи лашкар бояд макони амну пypдapaxт ва чoe, ки об дошга бошад, ба даст оварда шавад» [2, I,152].
5.Лбдyдхaмид кофтани ду катор xaидaк;po дар атрофи урдугох чихати химоя аз хучумхои душман зарур шуморидааст. Кофтани xaидaк якe аз ycyдхoи чангии xora cипoхи Эрон мaхcyб мeшaвaд. Хануз дар OFOЗи иcлoм acх,oби пaЙFaмбap бо тaвcияи Салмони Фopcй ин ycyлpo дар химояи Maдинa ба кор гирифта буданд [3, 46].
Хамин тарик, хамохангихои мазкур миёни ришлаи Лбдyдхaмид ва ocopи таи^омии эронй poчeъ ба одоби харб ва равишхои чангй дaдeл бар он аст, ки к^ми дуюми pиcoлaи мавриди назар низ мтели киcми аввали он дар пайравй аз ocopи хамгуни тoиcлoмии эронй таълиф шyдaacт.
Maзиятe, ки ришлаи мазкур ва ошри дигари Лбдулхамидро дар мухити он замон бaдeъ ва барчаста намоён мeкapд, он буд, ки муаллиф забон ва колаби нacpи арабиро барои ифодаи мазмуну мухтавои чадид, мазмуну мyхтaвoe, ки то кунун барои аъроб номаълум ва нoмaъиyc буд, ба кор гирифтааст. Сармашки кори у дар ин равиш, бидуни тардид, cyннaтхoи aхднoмaнaвиcии адабиёти тoиcлoмии фopcy точик буд.
Намуна ва ё номхои чунин андарзномахо, ки хам бeвocитa аз адабиёти тoиcлoмии эронй ва хам ба вacилaи тарчума ва ё бозгуиву бoзнaвиcй дар адабиёти арабиву форши куруни нaxyстини иcлoмй то замони мо pacидaaнд, дар китобхои тaъpиxy адаби арабиву форш зикр шудаанд [ниг.: 6, I, 114-129; 1,1-34,111-116,120-121; 81, 186-I92,c С196-200,300-301; 10, 124-126].
Риcoлaи фавкуззикри Лбдулхамид дар пайравй ва истикбол аз хамин cyннaти пaиднoмaнaвиcии адабиёти таи^омии эронй таълиф шудааст. Шакте нeст, ки pиcoлaи Лбдулхамид мавлуди замони иcлoм ва мухити арабй аст ва бино бар ин дар чузвиёту тaфocили матолиб ва мухтавои xeш аз андарзномахои тoиcлoмй тафовут дорад. Вaдe дар машите acocй ва куллй, аз кабили мaхcyли пайванди адабиёт ва cиëcaт будани ахдномахо, вазифаи ичтимоии далолати xaйp ва тахзиби axдoки мулукро ба ухда доштани ин навъи racp, pиcoлaи Лбдулхамид пайравй аз хамон cyннaти адабии тoиcлoмй ва идомаи он дар мухити ча^^шино^и нави вахдонй мeбoшaд. Бад-ин вачх pиcoлaи мазкури ин нaвиcaндaи номварро мeтaвoн нaxyстин aхднoмae арзёбй кард, ки ба забони арабй таълиф шуда ва дар чoмeaи иcлoмй бо мазмуну мухтаво ва ca6™ нигориши xeш маъруфият пайдо кардааст.
АДАБИЁТ
1. Бeляeв Е.Л. Лрабы, иcдaм и apaбcкий xaдифaг в pamee cpeднeвeкoвьe. Втopoe ffiiname. - M.: Наука, 1966. - 280 c.
2. Ибн Кутайба. Уюн ai-ax6op.4.1-4. Дор ал-китоб ал-арабй, Байрут, 1418/1997.
3. Ииocтpaицeв К.Л. Cacaнидcкиe этюды. - СПб. 1909. - 140 c.
4. ал-Калкашандй. Субх ал-аъшо фй cииoaт ал-иншо. 4.X. - Лл-Кохира, 1383. -468 c.
5. MacbyAñ, Ллй ибн Xyca™. Mypy^ аз-захаб ва маъодин ал-чавхар. Ч 1-2. Tapчyмaи Лбyлкocим Поянда. Teхpoи,
1314.
6. Mиcкaвaйх, Лбуалй. Ta^oprf» ал-умам. Ч.1. Tapчyмaи Абyлкocим Имомй. -Teхpoи, 1369. -544 c.
I. Mиcкaвaйх, Лбуалй. Човидон xnpa^ Tapчyмaи Taкиюддии MyKaHHaA Шуштарй. - Teхpoн, 2535/1976. - 440 c.
8. ан-Надим, Myхaммaд ибн Ихок. Китоб aд-Фихpиcт. Би га€хих Ризо Taчaддyд. - Teхpoи, 1393/1973. - 425 c.
9. Нихоят ал-ираб фй ax6op aд-фypc ва-л-араб. Ба гacхeхи Myхaммaдгaкй Донишпажух. - Teхpoн, 1375. - 473 c.
10. Саймиддинов Д. Лдабнёти пахлавй (Пажухиш, тарчума ва гaшpeх). ^yma^íe, 2003. - 232c.
II. Taхa Xycafe. Хадж ал-арбиъо. Ч.1-3. - ал-Кохира, Дор ал-маориф би Mncp, 1954. - 400 c.
12. Шавкй Зайф. Лл-Фан ва мазохибуху фй-и-иacp ал-арабй.- ал-Кохира Дор ал-маориф би Mncp, 1981. - 400c.
13. ал-Чохиз, Лмр ибн Бахр. Китоб ат-To^. - Teхpoи, 1347. -248 c.
ОТРАЖЕНИЕ ТРАДИЦИЙ ПЕХЛЕВИЙСКОЙ ЭТИКО-НАЗИДАТЕЛЬНОЙ ЛИТЕРАТУРЫ В ТВОРЧЕСТВЕ АБДУЛХАМИДА КАТИБА
Статья посвящена выявлению традиций пехлевийской этико-назидательной литературы в творчестве Абдулхамида Катиба (ум.в132/750г.) на примере его письма, написанного от имени омейядского халифа Марвана его сыну и преемнику Абдуллаху. Сопоставляя это письмо с образцами пехлевийской этической литературы и выявляя общие мотивы и темы между ними, автор приходит к заключению, что Абдулхамид в своем письме следовал традициям пехлевийской литературы, которые приведены в соответствие с требованиями исламского мировоззрения.
Ключевые слова: Абдулхамид Катиб, эпистолярный жанр, традиции пехлевийской этической литературы, литературное взаимовлияние.
A REFLECTION OF THE PAHLAVI TRADITIONS OF ETHICAL-DIDACTIC LITERATURE IN THE WORKS OF ABDULHAMID KATIB
The article is dedicated to revealing the traditions of Pahlavi ethical and edifying literature in the works of Abdulhamid Katib (mind.b132/750g.) on the example of his letter written on behalf of the Umayyad Caliph Marwan to his son and successor Abdullah. Comparing this letter with the samples of Pahlavi ethical literature and identifying common motives and themes between them, the author comes to the conclusion that Abdulhamid in his letter followed the traditions of Pahlavi literature, which are brought into line with the requirements of the Islamic worldview.
Keywords: Abdulhamid Katib, epistolary genre, traditions of Pahlavi ethic literature, literary interaction.
Сведения об авторе:
Зохиди Низомиддин Шамсиддинзода - первый заместитель Министра иностранных дел Республики Таджикистан, доктор филологических наук, профессор, член-корреспондент АНРТ, E-mail: znsh57@mail.ru
About author:
Zohidi Nizomiddin Shamsiddinzoda - First Deputy Minister of foreign Affairs of the Republic of Tajikistan, Doctor of Philology sciences, Professor, corresponding member of Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan. E-mail: znsh_57@mail.ru
ИНЪИКОСИ ХАЁТИ КУДАКОН ДАР РОМАНИ «БОДБОДАКБОЗ»-И
ХОЛИД ХУСАЙНЙ
Мирзоалиева А.
Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Адабиёти муосири Афганистан новобаста банооромихои сиёсй дар холи рушд аст. Адабиёти ин кишвар бо гирифтор шудан дар даргирихои дурудароз ва парокандагии ахли адаб ва эчод дар хавзахои гуногун инкишоф меёбад. Бо ворид шудани Артиши Шуравйба АфFOнисгон як идда ахли калами кишвар, ки ба сиёсати он давр мувофик набуданд, ба Туркиё, Покистон, Амрико ва Аврупо хичрат намуда, ба хамин васила адабиёти Афгонистонро берун аз марз инкишоф доданд. Вазъи нобасомони минбаъда боиси хичрати гурухи дигар ахли калам ба Осиёи Миёна ва Россия гардид.
Дар баробари инкишофи зиёди назм дар адабиёти АфFOнистон наср низ дар холи рушду такомул аст. Ба хонандаи имрузноми насрнависони маъруфи АфFOнистон мисли Рахнаварди Зарёб, Спужмаи Зарёб, Холид Нависо,Мухаммади Осаф, Хусайни Мухаммадй, Сарвари Озарахш ва... ошност, ки бо офаридахои хеш хазинаи адабиёти имрузи адабиёти Афшнистонро бою Fанй гардонидаанд.
Холид Хусайнй нависандаи афFOнистониест, ки Амрико дар штати Калифорния зиндагй мекунад. Худи нависанда дар мусохиба бо Фарходи Озод (июни соли 2004) кайд мекунад, ки у табиб аст ва ба навиштан шугл пайдо кардааст. Новобаста ба ин романи нахустини у «Боббодакбоз» (на Бодпой) соли 2006 дар доираи англисизабонхои дунё серхонандатарин китоб гардид ва он 37-ум романи маъруфи дунё хисобида шуд. Баъдтар романи дигари у «Хазорон офтоби шуълавар» низ хамин гуна миёни хонандагон муваффакият пайдо кард. Имрузхо Холид Хусайнй яке аз нависандагони маъруф, чехраи адабй-фархангии минтакаи форсизабонони Гарб мебошад.
Романи «Боббодакбоз» соли 2006 бо забони англисй (TheKiterunner) пешкаши хонанда гардид, баъдтарон дар Эрон аз чониби Махдии Габрой соли (1387- 2009) тарчума ва пешкаши хонанда гардид. Соли 2017 аз чониби ^аюмзода С.А ин китоб бо номи «Бодпой» дар Точикистон пешкаши хонанда гардид. Дар бораи забони тарчума ва бурду бохти тарчумон андешахоямонро мавриди бахси оянда карор хохем дод.
Дар бораи романи «Бодбодакбоз» мунаккидони адабиёти АфFOнистон андешахои худро баён карда таъкид,мекунад, ки ин роман бештар ба шархи ходисот пахлу мезанад ва хотирот накши вижае
