CC BY
10backdrop of a general economic crisis and a sharp decline in funding for promising scientific research developments, led to the curtailment of fundamental research both throughout the USSR and in the Tajik SSR.
Keywords: Academy of Sciences, restructuring, scientist, inventions, Ph.D potential, worldviews,public education, Soviet Union.
Сведения об авторе:
Махмудзода Суханвар Анвар - ассистент кафедры истории таджикского народа
Таджикского государственного педагогического университета им. Садриддин Айни.
Телефон: (+992) 934002322.
About author:
Mahmudzoda Sukhanvar - assistant of the Department of History of the Tajik People of the
Tajik State Pedagogical University namedSadriddin Aini Phone:(+992) 934002322.
ИНЪИКОСИ ЁДГОРЩОИ ТАЪРИХИИ БАДАХШОН ДАР ОСОРИ А.А. БОБРИНСКОЙ
Дарвозиева Х.Ш.
Донишгохц давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Акризоев М.М.
Донишгощ давлатии Хоруг ба номи М. Назаршоев
Граф А. А. Бобринской (1861 - 1938) - яке аз ворисони маликаи Россия Екатеринаи II ба шумор рафта, бостоншинос, мардумшиноси машхури империяи Россия ба шумор меравад. У экспедитсияхои илмии ба Осиёи Миёна сафарбар намудаи Чамъияти табиатшиносй, антропология ва этнографияи назди Донишгохи давлатии Москваро дар солхои 1895, 1898 ва 1901 рохбарй намуда, дар рафти онхо ба Помир низ сафар намуда буд. Дар натичаи тахкикоти сахроии худ олим чанд асарро оид ба таърих, археология ва этнографияи минтака аз нашр баровард.
Яке аз масъалахои асосие, ки А.А. Бобринской ба он диккати махсуси худро равона намуда буд, ин инъикос намудани ёдгорихои таърихй, ба мисоли харобахои калъахо, тупахонахо ва тасвир намудани горхо мебошанд, ки имруз маълумоти олим арзиши илмй доранд.
А. А. Бобринской хангоми сафари худ ба Помир харобахои иморатхои кадимаро дар Вахон, Ишкошим, Рушон, Горон, Шугнонро тахкик намудааст. Дар натичаи пажухиш мухаккик ёдгорихои кадимаи Помирро ба ду категория чудо менамояд: якум, харобахои тупхонахои мухофизатй ва дуюм харобахои калъахои хокимони минтака ва ба гурухи дуюм у, инчунин калъахое, ки аз онхо мардум хамчун паногох хангоми хучум ва дигар хатароти аз чониби ачнабиён ба бор оварда истифода мебурданд, замъ менамояд [2, с.117].
Аз чумла мухаккик менависад, ки дар поёноби дарёи Помир дар мавзеи Зеризамини сархади Вахон тупхонаи чоркунчашакл чойгир аст, ки он аз чониби хоким Фатхалишо аз санг сохта шуда, мувофики маълумоти сокинон хамчун дидбонгохи аввалин барои назорат намудан аз болои харакати киргизхо ва химоя кардан аз тохтутози онхо хизмат мекардааст. Поёнтар аз он дар сохили чапи дарёи Помир калъаи Рисвинг чойгир аст, ки аз чониби точири бадвлат сохта шудааст. ^алъаи Врангро бошад падари Фатхалишо Чонхон сад сол пеш сохтааст. Сокинони махалй борхо дар он аз тохтутози шугнонихо панох бурдаанд [2, с.117].
Муаллиф гайр аз ин дар бораи харобаи як калъа дар дехаи Иссор, дижи дигар дар дехаи Птуп ва калъаи дигар дар Намадгут ва сохтори онхо низ маълумот оварда, иброз медорад, ки онхо ба сияхпушон тааллук доштаанд. Ин калъахо дар сохили дарёи Панч чойгир мебошанд. ^алахои мазкур аз чихати мавкеишголкунй дар чойхои куллай сохта шуда, асосан хусусияти мухофизатй доштаанд. Масалан, аз чихати масохат калъаи ^ахкаха калонтар буда, тибки ахбори А. А. Бобринской, ки аз сокинони бумй чамъоварй намудааст, таърихаш дарозо буда, он дар замонхои хеле кадим сохта шудааст [2, с. 118].
Баъди Вахон А. А. Бобринской ба ёдгорихои таърихии Ишкошим назар намуда, менависад, ки дар наздикии дарёчаи Нют харобахои тупхона бокй мондааст, ки он Ап - Харв калъача ном дорад, ки он хам аз давраи сиёхпушон бокй мондааст [2, с. 119].
Оид ба калъахои Рушон маълумот дода, мухаккик менависад, ки дар маркази Рушон, дехаи Вамар калъаи шакли чоркунча дошта бо номи ^алъаи Вамар холо хам по барчо буда, дорои чор тупхона буда, айни замон хамчун кароргох ва чои зисти беки бухороиасли Рушону Шугнон хизмат мекунад. ^алъа аз санг сохта шудааст. Х,амин тарик, А. Бобринской оид ба ёдгорихои таърихии Рушон танхо дар бораи ^алъаи Вамар маълумот медихад ва рочеъ ба калъаи дехаи Шидз, инчунин он калъахое, ки дар водии Бартанг чойгир мебошанд, аз чумлаи калъаи Савноб, калъаи Нисур дар асари у маълумот оварда нашудааст [2, с. 119]. И. И. Зарубин низ кайд менамояд, ки дар байни
ка^ва^и Бaдaxшoн дар хoлaти бехтар ^алъаи Вамар хифз мoндaacт [4, с. 116]. Тибки мaълyмoти капитан Ваншвский дар калъаи мaзкyр 300 нафар oдaм чoй мегирифтанд [3, с. 120].
Оид ба тaъриxи ^алъаи Вамар муфассалтар дар китoби рyзнoмaнигoр ва мyaрриx Мамадалй Бaxтиëрoв мaълyмoт дoдa шyдaacт. У менависад, ки ^алъаи Вамар ёдгарии тaъриxиcт, ки oиди coxтмoни oн aкидaхoи мyxтaлифи дaхoнй мавчуд аст. Тибки иттилoи бaрxе аз пирoни Рyшoн ^алъаи Вамар дар кари XI ажта шyдaacт ва ривoяте аст, ки coxтмoни кaлъaрo ба шoхи Рyшoн ду тан oрифи мазхабй Шодтолиби Сармаст ва Саидчагали Бyxoрoй хангоми сафари xеш ва дар Рyшoн сукунат дoштaнaшoн, тавсия дoдaaнд. Тибки иттилтои баъзе мaъxaзхo такмин меравад, ки калъа дар acрхoи XI - XII мигодй coxтa шудааст. Aммo дар асл coли coxтмoни ^алъаи Вамар нoмaълyм ва дар ягон сарчашмае ба таври вoзех ба калам дoдa нашудааст.
Мaъxaзи дигари тaъриxй ин «Тaъриxи хoкимoни ^алъаи Вамар» мебoшaд, ки o^o ду тан аз coкинoни маркази шхияи Рyшoн Бoвaр Суфиев ва ^имaтшo Иcмaтoв coли 1946 дар ашси накли coбик xизмaтгoри хoкимoни ^алъаи Вамар Лакман Xycейнзoдaи Ча^^рй навиштаанд [1]. Тибки axбoри манбаи мазкур coли 1843 Сyлaймoнxoн валади Aбдyрaхимxoн баъди амакаш Aбдyлaзизxoн хфкими Рyшoн таъин мешавад. У бaрoи химoя аз дyшмaнoни беруна ба coxтмoни ^алъаи Вамар, ки пештар oн coли 1684 coxтa шуда буд ва акнун ба талабот чaвoбгy набуд, амр медихад, ки калъа аз нав coxтa шавад. Сyлaймoнxoн бaрoи coxтмoни калъа хамаи мaрдoни аз 16 coлa бoлoи Рyшoнрo ичбoрaн сафарбар мекунад. ^р бе музд ва сарфиёти ftoo низ аз хишби мардум буд. Сoxтмoни калъа се coл дaвoм кард. Мaйдoни умумии ишFOлкaрдaи калъа якуним гектар буд. ^алъа се дaрвoзa ва шаш тyпxoнa дoшт.Дaр зери чaнoр Foри чoхи oбдyзде канда буданд, ки ба вocитaи oн аз лаби дарёи Панч пиж^й o6 мекaшoндaнд. Баландии девoрхoи ^алъа дар пoëн 7 метр ва дар бoлo 3 метр буд. Санги coxмoнрo мардум аз мавзеи Чaвнрoб ба шакли катер, даст ба даст кaшoндa меoвaрдaнд
[5].
Имруз низ ^алъаи Вамар аз мухташамтарин ëдгoрихoи тaъриxии шхияи Рyшoн ба хишб меравад ва то аввали coлхoи 30- юм хамаи coxтoрхoи хукуматй- хoкимoни ачнабй, aфF0нхo, aмoрaти Бyxoрo, хукумати пoдшoхии рус, хoкимияти муваккатй ва caрвaрoни coxти нави Шyрaвй рoхбaриятрo ба мардуми Рyшoн махз аз хамин калъа ба рoх мемoндaнд.
^алъаи Вамар маркази маъмуриву сиёсй дар тули кaрнхo ба хишб мерафт ва факат дар coлхoи ^^мияти Шуравй мaкoни хoкимият будани xyдрo гум кард. Дар ^алъа caрхaдбoнoн чoй гирифтанд ва муддати 70 шли Шуравй caрбoзoн кaлъaрo ба вaйрoнaе табдил дoдaнд. Бo шaрoфaти Истикдолияти давлатй Калъаи Вамар ба рyйxaти ëдгoрихoи тaъриxии Тoчикиcтoн дoxил карда шуд [l].
^алъаи Сaвнoб низ яке аз ëдгoрихoи тaъриxии Рyшoн ба хишб рафта, тули кaрнхo мардуми дехaрo аз тoxтyтoзи ачнабиёну дyшмaнoн нaчoт медoд. Ин калъа дар бoли кухи сар ба нишеби суйи дарёи Бартанг coxтa шудааст ва мардуми Сaвнoб то инкитоб дар хамин калъа зиндагй мекарданд. ^алъа аз xoнaхoи агохида towm пocбoнй, дидбoнгoххo дар ча^р тарафи девoри калъа ибoрaт будааст. ^алъаи Сaвнoб дар coлхoи ^кимит-и Шуравй аз тарафи xyди мардуми дехаи Сaвнoб вaйрoн шуд ва чубу тaxтaи кaлъaрo дар coxтмoни xoнaхoи иcтикoмaтй иcтифoдa кaрдaнд.Aлхoл аз калъа девoрхoи вaлaнгoр бoкй мoндaaнд.
^алъаи Нисур дар дехаи Нисури вoдии Бартанг мавчуд буд ва тайи acрхo мардуми ин диëррo аз хамлаи ачнабиён ва тoxтyтoзи дyшмaнoн пaнoгoхи ба хиcoб мерафт. Ин калъа машхати кариб 1 гектaррo дар бар гирифта буд ва сари теппаи xyшхaвo, ру чoниби дарёи МyрFoб coxтa шуда буд.
18 феврали шли 1911 дар вoдии Бартанг заминчумбии caxre ба амал oмaд, ки бар асари oн дехoти гирду aтрoфии маркази заминларза вaйрoнy вaлaнгoр гаштанд. Аз чумла ^алъаи Нисур низ бар сари бoшaндaгoнaш фуру реxт ва 86 нафар, xyрдy каюни coкини калъа ба хaлoкaт расиданд.
Дар асари А. А. Бoбринcкoй рoчеъ ба баъзе ëдгoрихoи тaъриxии вoдии Шoxдaрa хам мaълyмoт гирд oвaрдa шудааст. Муаллиф дар ибтидo oид ба вaйрoнaхoи як калъа миёни дехахда Миденшарв ва Бaрoч xaбaр дoдa, менависад, ки oн аз чoниби coкинoн бaрoи пин^н ёфтан аз тoxтyтoзи шyFнoнихo coxтa шудааст, aммo дар бисёр маврид калъаи мазкур низ ба ora,o фoидa намекард, зерo хамлаву тoxтyтoзхo acocaн шaбoнa сурат мегирифтанд, ки ин вакт мардум фурсат намеёфтанд дар калъаи мазкур пaнoх ёбанд.
А. А. Бoбринcкoй Faйр аз ин oид ба калъаи Рoшткaлъa мaълyмoт дoдa, кайд менaмoяд, ки oн кaрoргoхи хoкимoни Шoxдaрa будааст. Аз ^фта^и oлим муайян мегардад, ки калъаи мазкур дар X0лaи мавриди иcтифoдaбaрй кaрoр дoштaacт. Минчумла мухаккик кайд менaмoяд, ки дар калъа ду xoнaи иcтикoмaтй мавчуд мебoшaнд, ки дар яке аз ora,o писари хoкими oxирoни Шoxдaрa зиндагй мекунад дуюмаш бoшaд хамчун мехмoнxoнa мавриди иcтифoдa кaрoр дoдa мешавад. ^алъаи мазкур низ ба мисли дигар кaлъaхoи Кухистони Бaдaxшoн аз санг coxтa шудааст. А. А. Бoбринcкoй аз дaхoни шкишни бумй наклу ривoëти мyxтacaррo низ oид ба калъаи мазкур дар китобаш чoй дoдaacт. Дар бoрaи xaрoбaхoи калъаи Синдев мaълyмoт дoдa, муаллиф аз зaбoни coкинoн меoрaд, ки oн ба зaмoни cиëхпyшoн тааллук дoрaд. Чдлиби диккат мaълyмoти А. А. Бoбринcкoй дар бoрaи oн
мебошад, ки вай менависад, ки агар кухистониён оид ба ягон ёдгорй маълумотро пешкаш карда натавонанд, онро ба замони сиёхпушон мансуб медонанд [2, с. 119 - 120].
Дар водии Гунд дар сохили чапи дарё болотар аз дехаи Сучон дар баландии кух калъаи нимвайронаи Исгамбул чойгир мебошад, ки сохиби охирони он хокими Сучон Х,айдарбек будааст, ки хангоми забти Сучон аз чониби шохи Шугнон Шо-Ванчй кушта шудааст.
Болотар аз ин кад - кади дарёи Гунд поёнтар аз дехаи Воч харобахои як туахона ва дар наздикии дехаи Чарсем бошад харобахои калъаи сохтмонаш ба итмом нарасида чойгир мебошанд. Ба сохтмони калъаи мазкур шохи Шугнон Мухаббатхон огоз бахшида будааст ва пеш аз ба итмом расидани сохтмони калъа мазкур аз чониби бародари худ Юсуфалихон бо дасти Абдулкарим ном шахс захр дода шуда, кушта шудааст. Гайр аз ёдгорихои мазкур дар Ванкалъа ва Сардем низ харобахои калъахо мавчуд мебошад [2, с.120].
Пештар аз А. А. Бобринской мухаккики дигари тоинкилобии рус А. Г. Серебренников дар бораи бархе аз ёдгорихои таърихии Шугнон маълумот дода махсусан оид ба мазору остонхои Шоабдол, Х,азрати Имом маълумот дода зикр менамояд, ки зиёрати онхо на танхо дар байни точикон, балки байни киргизхои Помир низ махбубият доранд [6, с.82 - 83].
Дар баробари калъахо, тупхонахо мухаккики рус А. А. Бобринской оид ба горхои минтака низ маълумот медихад. Ба накли аз сокинони минтака горхо барои онхо борхо ба сифати чои паногох хизмат кардаанд [2, с.121].
Х,амин тарик, маълумоти А.А. Бобринской дар бораи ёдгорихои таърихии бархе аз минтакахои Кухистони Бадахшон мухимияти илмй дошта, дар тахкики таърихи кишвар маъхази арзишманд ба хисоб мераванд. Мухимияти асари А. А. Бобринской боз дар он зохир мегардад, ки у дар тахкикоти худ суратхои бархе аз калъахои Бадахшонро чой додааст, ки кимати илмии онро боз хам баланд мегардонад.
АДАБИЁТ
1. Бахтиёров М. Таърихи Рушон. Душанбе: Илм, 2013. - 416 с.
2. Бобринской А. А. Горцы верховьев Пянджа (ваханцы и ишкашимцы). Очерки быта по путевым заметкам графа А. А. Бобринского. - М., 1908. - 150 с.
3. Ванновский. Извлечение из отчёта Генерального Штаба капитана Ванновского о рекогносцировке в Рушане и Дарвазе 1893 г. // Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. - Выпуск LVL. -СПб., 1894. - С. 73 - 125.
4. Зарубин И. И. Материалы и заметки по этнографии горных таджиков. Долина Бартанга. - Петроград, 1917. - С. 97 - 148.
5. Лахман Хусейнзода. Хркимони ачнабии калъаи Вамар ё хиикояти Лахман Хусейнзода // Пайтоми Рушон. - №№ 8 - 14. - Рушон, 2001.
6. Серебренников А. Г. Очерк Памира. - СПб.,1900. - 97 с.
ОТРАЖЕНИЕ ИСТОРИЧЕСКИЕ ПАМЯТНИКИ ГОРНОГО БАДАХШАНА В ТРУДАХ А. А. БОБРИНСКОГО
В статье авторы рассматривают вклад графа А. А. Бобринского в изучение исторических памятников Горного Бадахшана. Автори отмечают, что по содействию Общества естествознания, антропологии и этнографии при Московском университете в 1895, 1898 и 1901 гг. он возглавил научные экспедиции, направленные из России в Среднюю Азию. На основе собранных материалов А. А. Бобринской даёт очень ценные сведения по исторические памятники края.
Ключевые слова: Россия, Памир, таджики, экспедиция, археология, история, А. А. Бобринской, крепость, замки, бащня.
REFLECTION OF HISTORICAL MONUMENTS OF GORNO BADAKHSHAN IN THE WORKS OF A.A. BOBRINSKY
In the article, the authors consider the contribution of Count A. A. Bobrinsky to the study of historical monuments of Gorno-Badakhshan. The authors note that with the assistance of the Society of Natural Science, Anthropology and Ethnography at Moscow University in 1895, 1898 and 1901. he led scientific expeditions from Russia to Central Asia. On the basis of the collected materials, A. A. Bobrinskoy gives very valuable information on the historical monuments of the region.
Key words: Russia, Pamir, Tajiks, expedition, archeology, history, A. A. Bobrinskaya, fortress, castles, bashnya.
Сведение об авторах:
Дарвозиева Ханифа Шодибековна - соискатель кафедры всеобщей истории Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни, Тел: (+992) 938061993
Акризоев Максуд Махрамбекович - докторант (PhD) кафедры истории таджикского народа Хорогского государственного университета им. Моёншо Назаршоева, Тел.: +992988665711; E-mail: akrizoev92@mail.ru
About the authors:
Darvozieva Hanifa Shodibekovna - Applicant for the Department of General History of Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni, Tel: (+992) 938061993 Aqrizoev Maqsud Mahrambekovich - the doctoral (PhD) student of the departament of Tajik nation history at _Khorog State University named after Moyonsho Nazarshoev Tel.: (+992 988665711; E- mail: akrizoev92@mail.ru
МУНОСИБОТИ РУСИЯ НИСБАТИ БУХОРО АЗ НИГОХД МУ^АВДЩИ РУС Д.Н. ЛОГОФЕТ
Мирзоев М.Н., Абдущамидова М.Н.
Донишгох,и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дмитрий Николаевич Логофет донандаи хуби таърих, фарханг ва маишати халкхои Осиёи Миёна буда, доир ба рузгори сокинони ин минтака як катор асархо навиштааст. Вай аслан он чизеро руйикогаз овардааст, ки худ хангоми сафархо мушохида намуда, ба кайд гирифта буд.
У менависад, ки пас аз ба имзо расонидани карордоди «дустй»-и байни аморати Бухоро марказй ва баъдан хокимони махаллй, маъмурони рус, ки масъули корхои Бухоро буданд, тадричан ва босуръат катъияту устувории худро дар муносибатх,ои дипломатй, ки дар даврахои Пётри Кабир хеле рушд карда буданд, аз даст доданд. [5] Он сахтгирии котеонаи сафири рус, ки хатто барои як харфро дар унвону дарачахои хизматй нодуруст навиштани мирзохо нишон медод, мохияти калон дошта, ифодагари сиёсати устувор ва бонизоми дипломатй буд, ки дигар кардани чараёни он хеч гох ба хохишу талабот ва акидаи шахсе вобаста набуд ва он ичрои накшахои махсуси аз тачриба гузашта ва коркардашудаи сиёсиро дар нисбати хар як давлати хамсоя талаб менамуд. Х,амин тарик, фармон ва дастурамали сафорати пешин, ки аз чониби дипломатхои бонуфузи рус тахия ва назарот бурда мешуданд, дар хама самт рохнамо ва мушкилкушои корхо буда, дар онхо камбуду нуксонхо рох намеёфтанд.[1]
Бо дарназардошти муносибатхои дипламатии Русия ва аморати Бухоро, ки пас аз омузиши хислату рафтори хукуматдорони Бухоро, русхо дар муносибатхои тарафайн пештар ба дастурамалу накшахои пешбинишуда такя мекарданд, ки дар онхо майдатарин чузъиёт низ ба эътибор гирифта шуда буд.[6] Он эътибору нуфузи хоссае, ки Окпошшо дар пеши чашми сокинони ин махал дошт, аслан бар адлу инсоф ва дурй аз хирсу тамаъ асос ёфта буд.
Урфу одат ва анъанахои Шаркро ба хубй омухта ва аз худ намуда, намояндагони русхо дар рохи амалй намудани онхо хуртарин чузъиётро низ ба эътибор мегирифтанд, ин гуна муносибат махсусан хангоми ба дарбори амири Бухоро ташриф овардани сафирони рус мухим дониста мешуд.[3] Ба якдигар пешкаш намудани тухфахо аз чониби сарони кишвархо, инчунин, мансабдорони олирутбаи харду давлат ва сафирон, ки дар Шарк маъмул аст, нукта ба нукта ба чо оварда мешуд. Дар ин маврид Логофет Дмитрий Николаевич менависад, ки «Арзиши баробар доштани инъому тухфахо он гумонеро, ки гуё ин тухфа барои ичрои ягон максади гаразноке пешниход шуда бошад, пурра аз байн мебурд. Ин расму одат то солхои хафтодуми карни гузашта идома дошт, то он даме ки худуди аморати Бухоро аз чониби Русия тасарруф гардид».[3] Х,арчанд он замон ин худуд пурра бо Русия хамрох карда нашуда буд, аммо Бухоро чун кишвари аз тарафи русхо тасарруфшуда дониста мешуд. Махз хамин вазъ боис гардид, ки муносибатхои дипломатй чиддан тагйир ёфта, дар назари баъзехо мохияти дигаргуна пайдо карда, зуд-зуд ба дарбори амир омадани шахсони гуногун ва тухфахои шохонае, ки онхо аз амиру амалдорони у мегирифтанд, дархол обрую эътибор ва нуфузи маъмурони русро дар назари бухороихо ба замин зад.[5] Дар ивази инъому тухфахои кимматбахо чавобан додани тухфахои тамоман камарзишу ночиз аз чониби русхо, ба он оварда расонд, ки бухороихо дарк намуданд, ки русхо бо истифода аз ин одати кадима, яъне радду бадали тухфахо манфиат бардоштан мехоханд. Аз пас муносибати бухороихо на танхо дар нисбати шахсони баландмакоми Туркистон тагйир ёфт, балки такдими гаразноки тухфахо зуд ба Петербург хам рох ёфт. Дар ин чо низ аз чониби намояндахои расмиятпарасти русхо ин гуна хадяхо бо ифтихори баланди «дустона» пазируфта мешуданд.[5]
Ин тартиб дар Тошканд ва Петербург чорй ва устуворшударо ба эътибор гирифта, хамасола якчанд маротиба аз Бухоро ба ин шахрхо сафирони махсус фиристода мешаванд, ки онхо бо худ тухфахои сершумори кимматбахо оварда, ба хама он нафароне, ки ба масоили Хонигарии Бухоро каму беш дахл доранд - аз мансабдорони олимаком то пасттарин амалдорон, такдим менамоянд. Эътикод ба ин андеша, ки туфайли тухфахо дар Русия хама гуна корро анчом додан мумкин буд,
