CC BY
20ХДЁТ ВА ФАЪОЛИЯТИ ИЛМИИ ПРОФЕССОР И.И. ЗАРУБИН
ДарвозиеваХ.
Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Иван Иванович Зарубин 10-октябри соли 1887 Петербург (тибки сарчашмахои дигар дар шахри Симферопол дар оилаи духтур ба дунё омадааст[1, с.13]. Маълумоти миёнаро дар гимназияхои Одесса ва Петербург гирифта, дар соли 1907 ба Донишгохи Петербург шомил шуда, дар як вакт дар ду факултет - таърих-филолгия ва хукук тахсил мекард. Аммо соли 1910 дар баромадхои инкилобии донишчуён иштирок намуда, аз чониби маъмурони интизомй дастгир гардида, уро аз донишгох хорич намуданд. Баъдтар, кайд менамояд В. С. Расторгуева, у дар Донишгохи Харков ба тарики экстернант сохиби дипломи хукукшиносй гардидааст.
Аз соли 1900 дар вазифаи мутахассис ва аз соли 1918 бошад И.И. Зарубин мудири шуъбаи халкхои мусулмонони Осиёи Миёнаи Осорхонаи антропология ва этнографияи Институты этнографияи Академияи илмхои ИЧ,ШС фаъолият намудааст. Дар ин шуъба он вакт шаркшиносони маъруф В.В. Радлов, Л. Я. Штернберг, В. В. Бартолд, С. Ф. Олденбург ва гайра фаъолият мекарданд. Дар ин муддат Зарубини чавон бо шахсиятхои мазкур аз наздик шинос шуда, тамоми нозукихои илми эроншиносиро аз худ намуд [5, с.140].
И.И. Зарубин пас аз ин дар чоддаи эроншиносй ба омузиши забонхои эронй, этнографияи точикон, фолклор ва осорхонашиносй машхур гашт. У дар таърихи забоншиносии эронй баъди А.Е. Снесарев дуюмин шуда оид ба забони ванчй маълумот дод [4, с.190]. Асару маколоти у оид ба забонхои бартангй, рушонй, шугнонй, вахонй ва балучй хеле машхуранд.
Дар овони донишчуияш И.И. Зарубин тахти рохбарии этнографони машхури рус Лев Яковлевич Штернберг дар экспедитсияи этнографии Шарки Дур иштирок карда буд. У дар пеши худ максад гузошт, ки мутахассиси варзида оид ба халкхои Сибир шавад. Аммо Штернберг Зарубинро тавсия дод, ки бо олими машхури Франсия Ф. Р. Гото ба Осиёи Миёна сафар кунад [3, с.7]. Сафари онхо ба Осиёи Миёна соли 1914 шуруъ гардид.
Ф.Р. Гото яке аз мутахасисони барчастае буд, ки забонхои шаркиро хуб медонист. Пеш аз Ч,анги якуми чахонй дар мактабхои махсуси таърих ба хайси ёрдамчии директор оид ба тадкикоти забонхои эронии Осиёи Миёна кор мекард.
Мухлати экспедитсия аз 1 май то 1 сентябри соли 1914 муайян карда шуда буд. Аъзои экспедитсия аз комитет хохиш карданд, ки барои омухтани ахолии Помир, мухлати онро аз ин хам дарозтар кунанд. Рохбари экспидитсия шаркшинос ва эроншиноси машхури Франсия Роберт Гото таъйин гардид.
30 июни соли 1914 экспедитсия ба водии Бартанги Рушон расид. Х,ангоми экспедитсия И. И. Зарубин хамчун олими хеле дакикназару кунчкоб ба хар як чузъиёт диккати чиддй медод. Ф. Р.Гото ва Зарубин аз Хоруг ба Рушон сафарро идома доданд ва дар он чо як руз ба хотири харидани ашёхо барои Осорхонаи антропологй ва этнографии Академия императории илмхои Россия монданд. Тибки маълумоти этнографхо Э.Г. Гафферберг ва Н. А. Кисляков И. И. Зарубин дар рафти ин сафар барои осорхонаи этнографй ва антропологй зиёда аз 450 нигора (экспонат) ба монанди либосворй, суратхо, пойафзол, ашёхои зиндагй ва нигорахои дигари ноёфтро аз Помир чамъ намудааст. Ин нигорахо имруз хам дар осорхонаи мазкур махфузанд. Рохи минбаъдаи тадкикотчиён, ки аз кухсор мегузашт, ба самти Язгулом ва Ванч буд. Онхо тарики Язгулому Ванч 13-уми август ба Калъаи-Хумб расидаанд. Рохро идома дода, дар таърихи 24-уми август ба Исфара ва 31-уми августи соли 1914 ба Тошканд расиданд, ки аз он чо рохи охани Осиёи Миёна мегузашт. Дар Тошканд онхо бо шаркшиноси дигари машхури русу Шуравй А. А. Семёнов вохурй доир намуданд [5, с. 141].
Сафари нахустини илмии И.И. Зарубин ба Осиёи Миёна натичаи хеле мухим дод. Помиршиносии Зарубин аз ин экспедитсияи этнографию-забоншиносй огоз ёфт. Ба Гото ва Зарубин муяссар гашт, ки мавод ва нигорахои хеле зиёди киммати калони илмидоштаро чамъоварй намоянд. И.И. Зарубин оид ба натичаи ин экспедитсия чанд асарро чоп намуд. Тобистони соли 1915 И.И. Зарубин боз ба Помир сафар намуд, ки он сол давом мекунад. Ин дафъа у асосан дар бораи зиндагй маишат, урфу одат ва идхою чашнхои мардуми Помир маълумот чамъ меорад.
Х,амин тавр, аввали мохи майи соли 1915 И. И. Зарубин аз тарафи «Комитети Русиячии барои омухтани Осиёи Марказй ва Шаркй» аз Петроград ба Тошканд омад ва аз он чо ба Помир сафарбар шуд. Ин сафар 15-18 мох бояд давом мекард.
Ин даъфа Иван Иванович Зарубин дар Помир 1 сол монда, забон ва зиндагии мардуми минтакаро бо тамоми нозукихояш омухт. У забонхои вахонй, ишкошими, рушонй (бо шевахояш-бартангй, хуфй, рошорвй) шугнонй, язгуломиро омухтааст.
Бештари тахкикоти этнографии Иван Иванович Зарубин дар Помири Еарбй сурат гирифтаанд. Дар рафти сафари мазкураш у бисёр мачмуаи ашёхои зиндагй ва фархангии точикони Помирро чамъ намуда, дар баробари онхо суратхои зиёдро низ ба Осорхонаи Осиёи Марказй супорид.
Соли 1916 Иван Иванович Зарубин маколаи худро бо номи «Попуши точикони кухистони водии Бартанг», ки дар он оид ба попушхои чармй «Пех-чорук» ва тарзи духтани онхо маълумот додааст [1, с.12-18]
Иван Иванович Зарубин ба гайр аз омухтани забон ва зиндагии мардуми Помир, ба ёдгорихои таърихии минтака диккати махсус додааст. У маълумот медихад, ки дар дехахои Бартанги боло бокимондахои калъахо мавчуд мебошанд. Х,амин тавр, дар асархои у оид ба калъахои Кара-Курган, Нусуркалъа, Тош-Кургон, Рошорв, Кдлъаи Вамар ва гайрахо, ки дар хар кадоми онхо махфигохи доирашакл ё чоркунчашакл вучуд дорад, ки дар он чо сипохиён пинхон шуда будаанд, маълумот дода шудааст. У ба тарзи сохти меъмории онхо диккати махсус дод. Олим ба гори дар назди дехаи Сипонч мавчуд буда, ки истикоматгохи пешин ё гурезагон аз он истифода мекарданд, диккати махсус дод ва дар бораи он маълумот медихад. Соли 1917 Иван Иванович Зарубин асари калонхачми худро чоп намуд, ки, дар он маълумоти этнографии у дар бораи точикони Бартанги Рушон чой дода шудаанд [2, с.143].
Иван Иванович Зарубин бо таваккуфхои начандон калон (с.1914, 1915, 1917, 1923, 1942, 1943) дар Помир ва Душанбе ба чамъ кардани маводи этнолингвистики дар бораи бошандагони Помир ва омода кардани онхо ба нашр машгул буд. Теъдоди зиёди маводи чамъкардаи олим нашр нашуданд ва то кунун дар бойгонихои марказии Россия нигох дошта мешавад. Як кисми камаш дар бойгони Институти гуманитарии А.И. Точикистон ба номи академик Б. Искандаров махфузанд. Мавод бойгонии у дар солхои гуногун аз тарафи олимони зиёд мавриди истифода карор дода шудаанд.
Фаъолияти педагогии И.И.Зарубин хам боиси тавачух аст. У дар Институти шаркшиносии (Осиёимиёнагии) Туркистон (1919-1920), Донишгохи забонхои зиндаи шарки Петербург (19251933), Институти таъриху-лингвистика (1930-1937), курсхои хурдмиллати халки Шуравй (19321933), Донишгохи Ленинград(1928-1949), Институти давлатии педагогии ш. Душанбе хозира ДДОт ба номи С. Айнй (1942-1944) ба шогирдон дарс додааст. Вай ба тайёр кардани мутахассисон аз байни халкиятхои эронй диккати асосй дода, дар наздаш шогирдон аз намояндагони забонхои эронй-точикони форсигу, точикони бадахшонй осетинхо, курдхо, балучихо ва татхо тахсил карда, як кисмашон дар чодаи илм сохиби дарачахои илмй гаштанд. Аз мактаби помиршиносии у олимони маъруф В. С. Расторгуева, В. С. Соколова, А. З. Розенфелд, Р. Х. Додихудоев, Т. Н. Пахалина, А. Л. Грюнберг, Д. К. Карамшоев ва дигарон бахра гирифтаанд [3, с.8].
Хулоса, мехнату захмати И. И. Зарубин дар чодаи эроншиносй, бахусус дар мардумшиносй, забоншиносй, фолкори Помир ва тайёр кардани мутахассисони сохаи лингвистикаи точик бебахост.
АДАБИЁТ
1. Зарубин И. И. Обув горных таджиков Бартанга. Сборник МАЭ ИМ Петра Великого. Т.ЗЛг., 1915. С. 89 - 92.
2. Зарубин И. И. Материалы и заметки по этнографии горных таджиков. Долина Бартанга // Сборник Музея антропологии и этнографии при Российской Академии наук. Т., Пт., 1917. С. 97 - 148.
3. Сайнаков. С. Вклад дореволюционных русских исследователей в изучение этнографии Горного Бадахшана (Памира). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Душанбе, 2015. - 206 с.
4. Саркоров С. А. Этнолингвистическая характеристика Рушанцев (по материалам архива И. И. Зарубина). Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук СПб., 2006. - 18с.
5. Саркоров С. Этнолингвистическая характеристика Рушанцев (по материалам архива И.И.Зарубина). Диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук. СПб.,2006 - 153с.
6. Стеблин-Коменский И. М. Первое путешествие И. И. Зарубина на Памир Летом 1914г. // Кунсткамера. Этнографические тетради // Вопросы памирской филологии. Вып.4. Душанбе, 1992. С. 21 - 36.
ЖИЗНЬ И НАУЧНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ И. И. ЗАРУБИНА
В данной статье рассматривается жизнь и научная деятельности профессора И.И. Зарубина. Автор статьи справедливо отмечает, что его научное наследия и сегодня не тратили свои значимости. И. И. Зарубин в 1914 году вместе с французским ученым Ф.Р. Готьо отправился в Среднюю Азию. Ф. Р. Готьо был одним из известных специалистов, который хорошо знал восточные языки. По сведениям архивных материалов И. И. Зарубин во время этой поезди на Памир собрал 450 экспонатов, такие как тканых материалы, картинки, обуви, предметы быта для Музея этнографии и антропологии Санкт Петербурга. Некоторые собранные материалы ученого не опубликовались, и до сих пор хранятся в центральных архивах России.
Ключевые слова: И. И. Зарубин, деятельность, Иран, Бартанг, Шугнан, Рушан, Вахан, Средняя Азия, этнограф, специалист, Душанбе, Памир, языковедение.
LIFE AND SCIENTIFIC ACTIVITY OF I. I. ZARUBIN
This article addresses life and scientifical activity of 1.1. Zarubin 1.1. Zarubin was second researcher after A. E. Snesareva who gave information about wanjian language. His labors are on bartang rushan and vakhan languages, The author writes that today Zarubins labors did not lose their value. In 191411 Zarubin together with French scientist F. R Gotho went to the Middle Asia. F.R Gotho was one of the famous specialists who knew Eastern languages well. According to archival materials, during this trip. 11 Zarubin collected more than 450 exhibits such as fabrics, pictures, shoes, house wear and other things for the museum of Ethnography and Anthropology. Some of the collected materials of the scientist were not published, and they are still kept in Central Archives of Russia.
Keywords: 1.1. Zarubin activities, Iran, Bartang language, Rushan language, Shugnan language, Vakhan language, Middle Asi, Ethnographer, Specialist, Dushanbe, Pamir, linguistics.
Сведения об авторе:
Дарвозиева Ханифа - ассистент кафедры всеобщая история исторического факультета Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, тел.:(+992) 93806199; E-mail:hanifa.93@mail.ru
About the author:
Darvozieva Hanifa - Assistatant, of faculty of the Deportment history nation in the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, phone: (+992) 938061993; E-mail: hanifa.93@mail.ru
АЗ ТАЪРИХИ ФАЪОЛИЯТИ КАФЕДРАИ ТАЪРИХИ УМУМИИ ДОНИШГОЩ ДАВЛАТИИ ОМУЗГОРИИ ТОЧИКИСТОН БА НОМИ САДРИДДИН АЙНИ
Шахрои Ш.
Донишгохи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Таърихи маорифи Точикистон яке аз равияхои асосии таърихнигории ватанй ба хисоб рафта, дар ин самт аз чониби як катор муаррихони варзида фаъолияти макотиби олии чумхурй омухта шудааст. Аммо дар баробари ин, боз хастанд тарафхои масъалае, ки холо хам пурра омухта нашудаанд. Масъалан, дар аксарияти тахкикоти анчомдодашуда, таърихи таъсисёбй ва рушди звенои асосии донишгоху донишкадахо, яъне кафедрахо чиддй омухта нашудааст. Аз ин ру, дар маколаи мазкур таърихи кафедраи таърихи умумии ДДОТ ба номи С.Айнй мавриди пажухиш карор дода шудааст.
Факултети таърихи ДДОТ ба номи С.Айнй ва аввалин кафедраи он дар баробари таъсисёбии Донишгохи мазкур ба фаъолият, огоз намуданд. Аз рузхои аввалини фаъолияти факултет дар ин даргох олимони номй ба таълим чалб гардиданд, ки дар тарбия ва тайёр намудани хазорхо мутахассисони сохаи таърих сахми худро гузоштанд. Зарур аст кайд намоем, ки то таъсисёбии Академияи илмхои Чумхурии Точикистон ва Донишгохи давлатии Точикистон мутахассисони сохаи таърихро асосан дар хамин даргох омода мекарданд. Аз ин лихоз, сахм ва хизмати хатмкардагони факултети таърихи ДДОТ дар рушди илми таърихи ватанй калон мебошад.
Дар поягузорй ва рушди факултети таърихи ДДОТ ба номи С. Айнй ва кафедрахои он олимон-муаррихони варзида, устодони аввалини факултет Константин Николаевич Гаврилкин, С. Володарский, Аббос Алиев, Бобочон Гафуров, Баходур Искандаров, А. Баховиддинов, Александр Александрович Семёнов, Зариф Рачабов, П. Евсеев, В. Скорман, Н. Хижняк, А. Аксенов, К. Астафев, Эмма Абрамовна Зилберова, Х,отам Назарзода, Усмон Мухторов ва дигарон сахми калон гузоштаанд[15, с. 14].
Бешубха дар ташкили кор ва равнак додани таълиму тахкики таърих хайати кафедрахои факултет макоми махсусро ишгол менамоянд. Яке аз кафедрахои аввалини ДДОТ баноми С. Айнй кафедраи таърихи умумй мебошад, ки аз соли 1931 дар доираи кафедраи таърих фаъолият намуда, соли 1938 ба кафедраи мустакил табдил дода мешавад. Яъне аз соли 1931 то соли 1937 дар байни панч кафедраи донишкада кафедраи муштараки фанхои таърихй низ амал намуда, яке аз мудирони аввалини он С. Д. Володарский ва аз 3-юми сентябри соли 1937 ин вазифаро дотсент К. Н. Гаврилкин ичро намудааст. Тибки маълумоти хуччати бойгонй "Руйхати профессорону омузгорони донишкада аз 21-уми феврали соли 1938", кафедраи таърихи умумй
