Научная статья на тему 'Отношение к старшему поколению в мире: история и судьба'

Отношение к старшему поколению в мире: история и судьба Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
31
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Старшее поколение / духовность / геронтология / современное общество / мораль. / The older generation / spirituality / gerontology / modern society / morality.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Дилдора Султанова

В статье анализируется проблема отношения к старшему поколению в мире. Приводится примеры из наших национальных духовных ценностей по отношению к пожилым, а также раскрывается их значение в воспитании молодежи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Attitude to the older generation in the world: history and fate

The article analyzes the problem of attitudes towards the older generation in the world. Examples of our national spiritual values ​​in relation to the elderly are given, and their significance in the upbringing of young people is revealed.

Текст научной работы на тему «Отношение к старшему поколению в мире: история и судьба»

Жамият ва инновациялар -Общество и инновации -Society and innovations

Journal home page: https://inscience.uz/index.php/socinov/index

Attitude to the older generation in the world: history and fate Dildora SULTANOVA1

Bukhara State Medical Institute

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received July 2021 Received in revised form 20 July 2021

Accepted 15 August 2021 Available online 15 September 2021

The article analyzes the problem of attitudes towards the older generation in the world. Examples of our national spiritual values in relation to the elderly are given, and their significance in the upbringing of young people is revealed.

2181-1415/© 2021 in Science LLC.

This is an open access article under the Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Keywords:

The older generation, spirituality, gerontology, modern society, morality.

Жах,он мамлакатларида кекса авлод вакилларига муносабат: тарихи ва тацдири

_ АННОТАЦИЯ_

Клит cyзлap:

Кекга aвлoд, мaънaвият, гepoнтoлoгия, зaмoнaвий жaмият, axлoк;.

Maк;oлaдa жax,oн мaмлaкaтлapидa кекга aвлoд вaкил-лapигa мyнocaбaт мacaлacи тax,лил ;илинган. Миллий мaънaвий ;aдpиятлapимиздa нypoнийлapгa ниcбaтaн axлo;, одоб мeъёpлapидaн миcoллap кeлтиpилиб, ёшлap тapбияcидaги ax,aмияти тaд;и; ;илинган.

Отношение к cтapшeмy поколению в миpe: иcтopия и cyдьбa

Ключевые слова: Старшее поколение, духовность, геронтология, современное общество, мораль.

КИРИШ

АННОТАЦИЯ

В статье анализируется проблема отношения к старшему поколению в мире. Приводится примеры из наших национальных духовных ценностей по отношению к пожилым, а также раскрывается их значение в воспитании молодежи.

1 assistant, Bukhara State Medical Institute, Bukhara, Uzbekistan.

Халцимизнинг бой маънавий меросига назар солсак, азалдан царияларни цадрлаб, эъзозлаб, хурматини жойига цуйиб, цадрият даражасида эътироф этиб келинган. Хддиси Шарифда "Кексаларни цадрламаган инсон мусулмон эмас" дейилган. Узбекона ахлоц-одоб буйича кексалар олдидан салом бермасдан утиш гунох, деб ургатилган. Царияларни цадрлаш узбекона цадрият булиб, миллий менталитет даражасигача кутарилган. Кексаларни хурмат цилиш асосий фазилат булиб, хар бир фарзандга ёшлигидан оила даврасида сингдириб борилган. "Кексаларни эъзозлаш, уларга хурмат-эхтиром курсатиш халцимизга хос эзгу фазилатлардан. Мамлакатимизда ёши улуг инсонларни ижтимоий цуллаб-цувват-лаш, турмуш шароитларини янада яхшилаш, саломатлигини мустахкамлашга алохида эътибор царатилмоцда. Зотан, нуронийларни эъзозлаган кам булмайди" [1], деб таъкидлаган эди Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Миллий маънавий цадриятларимизда талцин цилинган мазкур мавзуга доир билимлар, шунингдек Европа ва АЦШ мамлакатлари тарихига оид манбалар тадцицот учун назарий-методологик манба, курсатма булиб хизмат цилади.

Тадцицотда илмий билишнинг диалектик, тарихийлик, мантицийлик, анализ ва синтез, комплекс ёндашув каби усулларига таянилди.

НАТИЖА

Тарихий тарацциётдан маълумки, огир ишларни, асосан, ёшлар бажарган. Кексалар иш бажараётганда ёшлар уларнинг цулидан олишга харакат цилинган. Нуронийларга хурмат курсатилиб, турдан жой берилган. Цариялар таом тамадди цилишни бошлаб беришган, унгача бирорта ёш дастурхонга цул узатишга журъат этмаган. Цариялар даврасида болалар куп гапирмаган. Уларга гап цайтариш, баланд овозда гапириш гунох хисобланган. Турли байрамларда цариялар ва беморларнинг холидан хабар олиш шарт хисоблнган. Уз навбатида, муайян хаётий тажрибага эга, хаёт мураккабликларини енгган, цийинчиликларга чиниццан кексалар утмиш мероси, халц урф-одатлари ва анъаналарини ёшларга ургатганлар. Шу боис ёшлар нафацат ота-оналарнинг, балки махалла жамоасининг хам назар-эътиборида булишган. Шу тарица, бир томондан, авлодлараро узаро муносабатларнинг узвийлиги таъминланса, иккинчи томондан, ёшларда инсоний фазилатлар шакл-ланиб боришига эришилган. Ёшлар улардан урнак олиб, уз хаётлари давомида яхши ном цолдиришга интилишади. Уларда хаётга мухаббат, мехнатсеварлик, бунёд-корлик хисси шаклланади.

Мустациллигимизнинг илк йилларидаёц кексаларга гамхурлик курсатиш олий цадриятга айланди. Республикамизда аниц ижтимоий йуналишда хар бир йилга ном берилиши ва шу муносабат билан кенг куламли чора тадбирлар цамраб олинган Давлат дастурининг цабул цилиниши фикримизнинг ёрцин далилидир.

Кексаликни урганувчи "Геронтология" фани фалсафа ва тиббиёт уйгунлигида юзага келган цадимий фанлардан саналади. Унинг пайдо булиши тиббиёт илми асосчилари Гиппократ ва ибн Сино, файласуфлар Цицерон ва Сенека номлари билан боглицдир. Геронтология юнон тилидан олинган булиб цария, кекса ва таълимот, суз, билим сузларидан келиб чиццан. Шу нуцтаи-назардан хам геронтология - бу одам царишининг биологик, ижтимоий ва маънавий-рухий жихатларини ва унинг

сабабларини, унга ;арши кураш усулларини (ёшариш) урганувчи фан хисобланади. Геронтология тахминан бундан бир аср олдин вужудга келган фан сохаси хисобланади. Геронтологиянинг таркибий ;исмлари - гериатрия - яъни кекса ёш даврида юзага келувчи касалликлар ва уларни даволаш, олдини олишнинг узига хос хусусиятлари ха;идаги таълимот; герогигиена - яъни, кекса ёш гурухидаги одамларнинг умумий ва махсус гигиена масалаларини урганувчи ва шунингдек, геронтопсихология (ёки геронторухшунослик) - яъни, кекса ва ;ари ёшдаги одамларнинг маънавий-рухий фаолиятига оид хусусиятларини урганувчи фан сохаларидан ташкил топади. Шунингдек, ижтимоий геронтология деган соха хам мавжуд булиб, унда ;аришнинг демографик, ижтимоий-и;тисодий ва маънавий-рухий масалаларини хал ;илишга алохида эътибор ;аратилади. "Ижтимоий геронтология" атамасини биринчи марта 1940 йилда Э. Стиглиц томонидан фанга киритилган булиб, бу тушунча 1960 йилларга келиб, геронтология йуналишида мавжуд адабиёт маълумотлари таркибидан мустахкам урин олган.

Геронтология XVIII асрда фан сифатида шаклланди. Френсис Бэкон (15611626) "Фанларнинг буюк тикланиши" асарида бу ха;да шундай ёзади: "У фа;ат энди яратилади, унинг иши умрни узайтиришни ургатиш булади". Шунингдек, асарда Ф.Бэкон умрни узайтиришга ёрдам берадиган ижтимоий-гигиеник характерда эга маслахат ва тавсияларни айтиб утади. Файласуф умрни узайтириш буйича ишларни уч йуналишда олиб бориш кераклигини таъкидлайди. Булар: барва;т ;ариш жараёнини секинлаштириш, яшашни ;уллаб-;увватлаш ва ;арий бошлаган нарса-ларни янгилаш [2]. Инсоният уз тара;;иётининг илк давридан бошлаб, бутун тарихи давомида умрни узайтириш, улимни маълум муддат ор;ага суриш, ёшликни ;айтаришга интилди. Кексайиш жараёни мураккаб, лекин уни бош;ариш, унга таъсир утказиб умрни узайтириш, ;ариликнинг олдини олиш мумкин [3]. Геронтологияда одам организмининг ;аришига ва нихоят оламдан утишига олиб келувчи ;уйидаги учта энг мухим хисобланган сабабларни тизимли урганишга алохида эътибор ;аратилади:

1. Табиатда барча нарса уз умри давомида эскириши ва ;ариши каби, тирик организмлар хам уз умрини утаб булади ва бу жараёнда ;арийди.

2. Организм ва;т утиши билан уз - узини янгилаш ва ;айта тикланиш жараёнларини амалга ошириш хусусиятини йу;отиб боради. Бу янгиланиш ва ;айта тикланиш айни;са, организм умрининг биринчи ярмида фаол амалга ошади ва хаётнинг иккинчи ярмида кескин сусайиб бориши ;айд ;илинади.

3. Замонавий геронтологияда хаётнинг иккинчи ярми давомида организмда уз - узини емириш, ;ариш ва нобуд булишга олиб келувчи жараёнлар ишга тушиши ;айд ;илинади [4].

Уртача умр куриш даражасининг ортиши ва тутилишнинг пасайиши баъзи давлатларда бош;а бир муаммоларни келтириб чи;армо;да. Маълумотларга ;араганда, Хитойда 2040 йилга бориб кексалар сони 20 ёшгача булганлардан икки-уч баробар ортар экан. Натижада давлатнинг ижтимоий сохадаги харажатлари ортиши кузда тутилмо;да. Ахир кексаларга тиббий ёрдам курсатиш, геронтологик (инсон организми ;ариб боришни урганади) муассасаларни купайтириш, хатто сотли;ни са;лаш тизимида жиддий узгаришлар талаб этилади. Ишлаб чи;арилади-ган махсулотлар хилма-хиллиги турли маиший хизматларни хам "кексайган" жамиятга мослаш лозим булади. БМТ мутахассисларининг Япония билан ботли;

маълумоти кишини уйга толдиради. Экспертларнинг айтишича, мамлакат ишга ;обилиятли ахолининг урнини тулдириш учун х,ар йили 600 минг иммигрантни ;абул ;илиши лозим. 2050 йилгача улар сони 33 миллионга етиши керак экан. Ахир 2050 йилгача Япония ахолиси 15 миллионга камайиши, кексайиш даражаси усиши кутилмо;да. Россияда ахоли камайиши 33,8, Италияда 15,1, Германияда 12,4 миллионга етар экан [5].

Таъкидлаш жоизки, соби; иттифо; даврида амалда булган нафа;а тугриси-даги ;онунлар бир ;атор камситувчи нормаларга эга эди. Масалан, соби; иттифо;нинг 1990 йил 15 майда ;абул ;илинган "Фу;ароларнинг пенсия таъми-ноти тугрисида"ги Цонунига кура, ишлаётган пенсионерлар ;арилик пенсияси умумий ;оидаларига мувофи;, улар билан муддатли мехнат шартномаси тузил-гандан кейингига туланарди. Узо; йиллар ишлаганлик учун пенсия олиш ху;у;идан фойдаланаётган ва ишни давом эттиришни хохлаган пенсионерлар бош;а касб буйича ишга жойлашишга мажбур эдилар. Вахоланки, ёши бир жойга бориб ;олган кишига касбини узгартириш оддий бир нарса эмаслиги хаммага аёндир. Уша даврда кун кечириш учун ойига урта хисобда камида 85 сум зарур булгани холда, пенсионерлар бор-йуги 42 сум олган.

Муста;илликнинг дастлабки даврларида ;абул ;илинган янги ;онун илгари ;арор топган баъзи бир ижобий жихатларни са;лаб ;олди. Умумий пенсия ёши (эркаклар учун 60, аёллар учун 55 ёш) узгармай ;олди. Бу Хал;аро Мехнат ташкилотининг 1967 йилда ;абул ;илган "Ногиронлик, ;арилик ва бокувчисини йу;отганлик буйича нафа;алар тугрисида"ги Конвенциясида кузда тутилган пенсия ёшидан 5 ва 10 йил камдир.

Конституциямизнинг 45-моддасига кура, "Вояга етмаганлар, мехнатга лаё;атсизлар ва ёлгиз кексаларнинг ху;у;лари давлат химоясидадир" деб белгилаб куйилган. Давлатнинг олиб бораётган сиёсати бундай кишиларнинг тула;онли хаёт кечиришини таъминлашга ;аратилган. Ахолининг ночор ;атламлари: кексалар, ногиронлар, етим-есирлар, куп болали оилаларнинг давлат томонидан мухофазага булган булган кафолатли ху;у;ларини таъминлаш, мазкур модданинг асосий гояси ва ма;садидир.

Инсон ёшлар, урта ёшлилар, ;ариялардан иборат гурухларга булинган ижтимоий во;еликдир. Цариялар ижтимоий демографик гурух хисобланиб, узига хос хусусиятларга эга. Узбекистонда эркакларни 60 ёшдан, аёлларни эса 55 ёшдан ;ариялар сафига киритиш мумкин. Мана шу ёшдан бошлаб, шахс билан жамият уртасидаги ало;а узгара бошлайди.

Биро;, шуни хам таъкидлаш жоизки, жамиятни ёши улгайган, кекса ;атламига муносабат масаласи дунёнинг хамма жойида хам бир хил эмас. Масалан Гарбда, христиан оламида Шар;даги, мусулмон оламидаги ;арашлардан фар;-ланувчи жихатлар мавжуд. Гарб давлатларида инсон ;ариган сари хаётга булган ;арашларида тушкунлик, бесаранжомлик, ;ур;иш, вахимага тушиш тенденциялари устунлик ;илади. Уларнинг рухиятларида тобелик, химояланиш, дунёга нафрат кузи билан ;араш, узига ва уз хаётига нафрат билан муносабатда булиш позицияси ажралиб туради. Ачинарли жихати шундаки, узларини замонавий жамият вакил-лари дея атаётган мамлакатларда ;ариялар гамхурлиги масаласи шар; хусусияти-дан фар;ли равишда давлат ёки мурувват ташкилотлари томонидан амалга оширилмо;да. Гарблик олимлар ю;оридаги холатга асосий сабаблари сифатида

жамиятдаги оилаларда улар аъзоларининг кам сонли булиб бораётганини, ани;роги тугилишнинг камлиги, кекса инсонлар яшаш давомийлигининг камлиги, оилаларнинг географик дисперсиялашуви ва аёлларнинг уйдан таш;ари-да илмли ва ишли булишга интилиши тенденцияси билан изохлашмо;да [6]. Бу холатнинг Европа ва Шимолий Америка мамлакатларида бугунги кунда ривож-ланиши, ;айсидир маънода Осиё мамлакатларига хам уз таъсирини курсатмо;да. Айрим мамлакатлардаги масалага доир маълумотларга тухталадиган булсак, АЦШ Согли;ни Са;лаш ва Ижтимоий Хизмат Вазирлигининг келтирган маълумотларига кура, 2009 йилда мамлакатдаги 65 ёшли ва ундан ю;ори кексаларнинг сони 39,6 миллионни ташкил ;илган. Бу умумий АЦШ ахолисининг 12,9% ташкил этиб, бу хар 8 одамдан бири кекса эканлигини англатади. Вазирликнинг маълумотларига кура, 2030 йилга келиб мамлакатдаги кексалар сони 72,1 миллионга етиб, бу 19% ни ташкил этади. Х,озирда мамлакатда кексалар масаласи билан шугулланувчи 36 мингдан орти; мехрибонлик ташкилотлари фаолият юритиб, уларда 1 миллиондан орти; ;арияларга хизмат курсатилмо;да [7].

Шуни таъкидлаш жоизки, Россия давлатида оиланинг кекса ота-оналар ха;ида гамхурлик ;илиш каби функцияси трансформацияга дучор булмо;да. Маълумки, утган асрнинг бошларида Сибирь ва Узо; Шимолнинг баъзи бир хал;ларида ;ариялар оилада ёрдамчи булмай ;олганларида, уларни жонсиз-лантириш (улдириш) холатлари мавжуд булган. Х,озирги кунда эса, нажотсиз ;арияларни вояга етган фарзандлари томонидан яшаш майдонини кенгайтириш ма;садида ;ариялар уйларига топшираётганликлари дахшат ва ахло;сизликнинг узгинасидир. "Айтиш керакки, Россия хозирги замон жамиятида оиланинг бу функцияси купро; узгариб келмо;да. Унинг моддий жихати купро; "маънавий жихат"га уз урнини бермо;да, у гамхурлик, ;уллаб-;увватлаш шаклини олмо;да. Аслида, хал;да шундай хазил хам йу; эмас: унга кура ха;и;ий ота-оналар уз фарзандларини нафа;агача олиб бориб ;уйишга бурчдор экан. Х,а;и;атан хам, бугун бир ;анча ёш оилалар купро; уз ота-оналарининг ёрдами эвазига яшамо;далар. Шунинг учун хам куп нафа;ахурлар ишлашга мажбурдирлар" [15]. Замонавий оммавий маданият хусусида россиялик Питирим Сорокин ;уйидаги фикрни билдиради: "Замонавий санъат - асосан ижтимоий ва маданий табиийликни йу;отиш музейидир. Х,озирча у инсонни ха;оратлаш ва камситиш санъати, у узининг маданий ;иймати сифатида шахснинг халокати учун замин тайёрламо;да" [16].

ХУЛОСА

Муста;иллик туфайли аждодларимизнинг инсонпарварлик гоялари, хал;и-мизнинг тарихий анъаналари, миллий турмуш тарзи, одоб-ахло; талабларидан фойдаланишга тула имконият яратилди. Бунда нуроний ;арияларимизнинг алохида урни бор, албатта.

"Бир мусулмон банда тоат-ибодат ила 40 ёшга етса, Аллох унинг хисобини енгил этади. 60 ёшга борганида Аллох у бандани тавба ;илишга муваффа; айлайди. 70 ёшида унга осмон ахллари (фаришталар) мехр ;уяди. 80 ёшга кирганда Аллох унинг яхши амалларини ;олдириб, ёмонларини учириб юборади. 90 ёшга етганда эса Аллох унинг барча гунохларини магфират этади. Хонадон ахлларига уни шафоат

;илади хамда осмонда бу одам ха;ида "Аллохнинг ердаги амири" [17] деб ёзиб куйилади.

Шуни таъкидлаш жоизки, Россия давлатида оиланинг кекса ота-оналар ха;ида гамхурлик ;илиш каби функцияси трансформацияга дучор булмо;да. Маълумки, утган асрнинг бошларида Сибирь ва Узо; Шимолнинг баъзи бир хал;ларида ;ариялар оилада ёрдамчи булмай ;олганларида, уларни жонсизлан-тириш (улдириш) холатлари мавжуд булган. Х,озирги кунда эса, нажотсиз ;арияларни вояга етган фарзандлари томонидан яшаш майдонини кенгайтириш ма;садида ;ариялар уйларига топшираётганликлари дахшат ва ахло;сизликнинг узгинасидир. "Айтиш керакки, Россия хозирги замон жамиятида оиланинг бу функцияси купро; узгариб келмо;да. Унинг моддий жихати купро; "маънавий жихат"га уз урнини бермо;да, у гамхурлик, ;уллаб-;увватлаш шаклини олмо;да [8-14]. Аслида, хал;да шундай хазил хам йу; эмас: унга кура ха;и;ий ота-оналар уз фарзандларини нафа;агача олиб бориб ;уйишга бурчдор экан. Х,а;и;атан хам, бугун бир ;анча ёш оилалар купро; уз ота-оналарининг ёрдами эвазига яшамо;далар. Шунинг учун хам куп нафа;ахурлар ишлашга мажбурдирлар". "Оммавий маданият" хусусида россиялик Питирим Сорокин ;уйидаги фикрни билдиради: "Замонавий санъат - асосан ижтимоий ва маданий табиийликни йу;отиш музейидир. Х,озирча у инсонни ха;оратлаш ва камситиш санъати, у узининг маданий ;иймати сифатида шахснинг халокати учун замин тайёрламо;да".

Хал;имизда "Ёшнинг хурмати-;арз, ;арининг хурмати-фарз", "Ёш келса -ишга, ;ари келса-ошга", "Бола ширинликнинг адойи-;ария ширин сузнинг гадойи", "Кичикни ма;та - каттани са;ла", "Цариликни донолик безар-ёшликни камтарлик" каби доно ма;оллари бордирки, ёш авлодни кекса авлодга нисбатан мехр-мурувват, хурмат-эхтиром курсатишга ундайди. Кексаларга муносабат жамиятимизнинг маънавий идеалини белгилашдаги асосий ;адам хисобланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш. Мирзиёевнинг Наманган вилоятига ташрифи чогидаги маърузаси (2017 йил 8 июль).

2. https://sputniknews-uz.com/20170708/5780592.html.

3. Ш.Соди;ова. "Ижтимоий геронтология жамият хизматида". - // Жамият ва бош;арув, 2011 йил №2. - Б. 98.

4. http: //elections.uz/v_uzb/events/current_topics/3495/.

5. Яцемирская Р.С. Социальная геронтология. - М.: Академический проект, 2006. - С. 318.

6. X. Кичкилов, М. Файзуллаева. Гарб мамлакатларининг энг янги тарихи (1945-2010 йиллар). Т.: 2011.

7. Elder Care: "Elder care: is legislation of family responsibility the solution?" http: //hkag.org/Publications/AJGG/V4N2/0A2009-62.pdf.

8. Aging Statistics, U.S. Department of Health and Human Services, June 2010 // http://en.wikipedia.org/wiki/Elderly_care#cite_note-Aging_Statistics-11.

9. Khajieva I., Khujaniyazova G., Kenjaeva K., & Jumaniyozov F. (2020). Foreign language competence formation of the future teacher of vocational education in the information and educational environment. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(2), 360-365.

10. Кенжаева Х.П., Тожиев Ф.И., & Жураев Б.Н. (2014). Роль женщин в создании и развитии демократического общества в Узбекистане. In Инновации в технологиях и образовании (PP. 119-123).

11. Кенжаева Х.П. (2021). Фукаролик маданияти мезонлари шар; фалсафаси тал;инида. Academic research in educational sciences, 2(3).

12. Кенжаева Х.П. (2021). Аёллар ижтимоий фаоллигини оширишда фукаролик институтларининг урни. Scientific progress, 1(6), 957-961.

13. Кенжаева Х. (2021). Миллий маънавий меросимизда таълим-тарбия масалалари. Общество и инновации, 2(6/S), 18-24.

14. Khajieva I., Khujaniyazova G., Kenjaeva K., & Jumaniyozov F. (2020). Foreign language competence formation of the future teacher of vocational education in the information and educational environment. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(2), 360-365.

15. Кенжаева Х.П., & Каримова Л.М. (2019). Тарихий хотира - хал; маънавиятининг таркибий ;исми. перекрёсток культуры, 1(3).

16. Г.Ф. Шафранов-Куцев "Социология". Тюмен. - 2005. - Б. 123.

17. Сорокин П. Человек. Цивилизация.Общество. М., 1992. - С. 456.

18. Т. Х,идоятхужаев "Кексалик хикматлари" Т.2005".

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.