CC BY
13
5.6 (07 00 00) ИСТОРИЧЕСКИЕ НАУКИ 5.6 ИЛМ^ОИ ТАЪРИХ 5.6. HISTORICAL SCIENCES
5.6.1(07 00 02) ОТЕЧЕСТВЕННАЯ ИСТОРИЯ 5.6.1 ТАЪРИХИ ВАТАН 5.6.1 HOME HISTORY
УДК 294.3
DOI 10.24412/2413-2004-2023-2-5-11
ОСОРИ ДИНИ Аюбов Абдусалом Рауфович, д.и. таърих, профессор, БУДДОЙ ДАР СУГДИ мудири кафедраи таърихи умумии МДТ «ДДХ ба номи КАДИМВА АСРИМИЁНАГЙ академик Бобоцон Fафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)
СЛЕДЫ БУДДИЙСКОЙ Аюбов Абдусалом Рауфович, д-р истор. наук, РЕЛИГИИ В ДРЕВНЕМ И профессор, заведующий кафедрой общей истории СРЕДНЕВЕКОВОМ СОГДЕ ГОУ "ХГУ имени ак. Б. Гафурова" (Худжанд,
Таджикистан)
TRACES OF Ayubov Abdusalom Raufovich, doctor of history, full BUDDHISM IN ANCIENT professor, the head of the General history department of AND MEDIEVAL SOGHD SEI "KhSU named after academician Bobojon Gafurov"
(Khujand, Tajikistan) e -mail: abdusalom-1@mail.ru
Дар асоси маълумоти манбаъуои таърихии хаттй ва бостоншиносй роцеъ ба пауншавии дини буддой дар Сугди цадим ва асримиёнагй маълумот дода шудааст. Дини буддой, ки аслан дар Xиндустон пайдо шудааст, бо мурури замон аз уудуди ин мамлакат берун омада, то худи Осиёи Миёна, аз цумла вилояти таърихии Сугд паун гардид. Дар ин бора на тануо маъхазуои хаттй, балки уамчунин ёдгориуои бостоншиносй низ шауодат медиуанд. Бозмондаи дайруои буддой, тангауо, иконографияи буддой далели гуфтауои боло мебошанд. Дини буддоия ба Сугд аз Бохтар, ки дар он цо дар замони уокимияти Кушониён таълимоти буддой дар зинаи баланд царор дошт, ворид шудааст. Дар давраи уокимияти арабуо даууо маъбадуои буддоия вайрон карда шуда, дини ислом мацоми асосиро соуиб шуда, баъзе аз унсуруои худро дар фаруанги мауаллй гузошт.
Калидвожа^о: Сугд, Уструшана, Самарцанд, дини буддой, Буддо, воизони аввалини буддой, ибодатхонаи буддой
На основе материалов из письменных и археологических источников приведены сведения о распространении буддийской религии в древнем и средневековом Согде. Буддизм, появившись в Индии, со временем, выйдя с территории страны, распространился в Среднюю Азию, в том числе в Согд. Об этом свидетельствуют не только письменные источники, но и археологические памятники. Остатки буддийских храмов, монеты, буддийская иконография являются примерами сказанного. Буддизм проник в Согд с юга, из Бактрии, где в период правления Кушан буддийское учение было на стадии высокого расцвета. В период правления арабов десятки буддийских монастырей были разрушены. Ислам приобрел место основной религии, вытеснил буддийские традиции и оказал воздействие на элементы местной культуры.
Ключевые слова: Согд, Уструшана, Самарканд, буддийская религия, Будда, первые
буддийские проповедники, буддийские храмы
The article studies the spread of the Buddhist religion in ancient and medieval Sogd based on materials from written and archaeological sources. Buddhism, having appeared in India, eventually, spread to Central Asia, including Soghd. This is evidenced not only by written sources, but also by archaeological sites. The remains of Buddhist temples, coins, Buddhist iconography are examples of this. Buddhism entered into Soghd from the south, from Bactria, where during the reign of the Kushans, Buddhist teaching was at the stage of a high dawn. During the reign of the Arabs, dozens of Buddhist monasteries were destroyed. Islam took the place of the main religion, succeeded Buddhist traditions and influenced elements of local culture.
Keywords: Soghd, Ustrushana, Samarkand, Buddhism, Buddha, the first Buddhist preachers,
Buddhist temples
Дини буддой дар ^исмати шимолу шаркии Хиндустон, дар он чое ки давлат^ои ^адимаи Магадхд, Кошалава Личчхави во^еъ гардида буданд, дар миёнах,ои ^азорсолаи якуми то милод пайдо шудааст. Дар Хинди Кадим, дар миёнах,ои х,азорсолаи якуми ^абл аз милод, оини ведой ба ищирози шадид дучор шуда, як ^атор таълимот ва мактабх,ои дигари динй ба вучуд омаданд. Ин таьлимот^оро файласуфону хдкимон, дарвешон ва дигарон эчод мекарданд. Яке аз х,амин гуна таълимот - буддоия буд, ки эчодгар ва поягузори он шох,зода Сиддх,артх,а Гаутама мебошад.
Азбаски таълимоти буддоия хусусияти зиддиведой ва зиддибарах,манй дошт, аз ин ру шох,ону сарлашкарон онро х,амчун идеологияи ^укмрон пазируфта, барои тах,ким бахшидан ба поях,ои х,окимияти давлатй истифода мебурданд.
Дини буддой аз тарафи мардуми гуногунзабони дорои анъанах,ои мухталиф баробари динх,ои дигар, аз чумла зардуштия дар Сугд ^исман эътироф шуда буд. Осори дини буддоиро хдмчунин дар ^исмати чанубии Точикистону Узбекистан, Киргизистон, Казо^истон, Афгонистон, Чин пайдо кардан мумкин аст. Чунин мех,исобанд, ки бе фах,миши буддоия фархднги бузурги Шаркро донистан душвор аст. На^ши мусбати ин дин дар он зох,ир мегардад, ки инсони дар ранчу машавдат ^арордоштаро тасалло меди^ад ва уро ба камолоти чисмониву равонй хцдоят мекунад. Омузиши китобх,о ва ах,коми ин дин ба зиёд шудани саводнокй ва баланд шудани сатх,и маърифату дониши хонандагон оварда мерасонад.
Фархднги замони анти^аро барои Сугд ва дигар минта^ах,о эллинй меноманд. Зеро аз замони забткорих,ои Искандари Макдунй то шикасти давлати охирини эллинистй таъсири юнониён дар минта^ах,ои зиёд хеле калон буд. Дар замони римй дини буддой тадричан дар Осиёи Миёна пах,н шудан гирифт. Пах,ншавии дини буддой бо ташкили давлати Кушониён, ки х,окимонаш ба ин дин гаравида буданд, густариш ёфт. Дар асрх,ои аввали мелодй баробари бу^рони идеологияи бутпарастй дини буддой дар марзи Осиёи Миёна, аз чумла дар Сугд ба таври васеъ пах,н мешавад [6, с.44].
Дини буддой дар вилояти ^адим ва асримиёнагии Сугд, ки дар он бузургтарин маркази и^тисодй ва фархднгии Осиёи Марказй - ша^ри Самарканд во^еъ буд, то андозае пах,н шуда буд. Дар ин бора маьхазх,ои хаттй, забонй ва топонимикй шахдцат медихднд. Дар байни воизони аввалини буддой дар ша^ри Лояни Чин (асри 2-и мелодй) номи ду нафар мардони сугдй - Кан Мэн-сян ва Кан дзюй ёдрас гардидаанд. Баъдтар номи воизони дигари сугдй низ зикр мешавад.
Мутарчимони сугдй ва сугдиёне, ки берун аз Сугд таваллуд шудаанд, рисолати худро дар асрх,ои минбаъда идома дода, матнх,о х,индиро ба забони чинй тарчума мекунанд [17, с.21]. Бешубхд, онх,о матнх,ои мазкурро хдмчунин ба забони модарии худ - сугдй тарчума мекарданд. Бесабаб нест, ки дар солномах,ои Суй-шу ва Вей-шу оиди из чониби сокинони Сугд эътироф шудани дини буддой маълумот оварда шудааст.
Мувофики ахбори маьхазх,ои хаттй ва маьлумот^ои бостоншиносй сугдиён дар пах,н шудани таълимоти буддой дар Осиёи Миёна ва Марказй накши калон бозидаанд. Аммо бо омадани хдйтолиён буддоия мавкеи худро ба таври назаррас аз даст дода, аз чониби таълимоти дигар, аз чумла монавия танг карда мешавад. [4, с.39].
Пах,ншавии дини буддой дар Осиёи Миёна, аз чумла дар Сугд, аз огози давраи мелодй сар шуда, то асри V давом кардааст. Аммо аллакай дар нимаи аввали асри VII таълимоти мазкур дар Сугд нисбат ба Тахористон макоми суст дошт.
Дар ибтидои асри VIII дар Самарканд танх,о як дайр буд, ки дар он як рох,иб хизмат мекард [3, с.123]. Инро ^уччатх,ои сугдии калъаи Муг низ тасдик мекунанд, ки дар онх,о дар бораи як рох,иби буддой маълумот омадааст [19, с.165]. Аз ин маълум мегардад, ки дар он замон дар Сугди Самарканд дини буддой накши мух,им надоштааст. Аммо дар давраи истилои арабх,о буддоиён дар байни ахолии махдллй ва ашхоси мансабдор накши муайянеро бозида, метавонистанд то андозае нуфуз дошта бошанд. Дар ин бора маълумотх,ои нумизматикй шах,одат медиханд. Дар баъзе тангах,о номх,ое мавчуданд, ки тафсири буддой доранд.Аз чумла, дар тангах,ои Уструшана на тан^о номи афшинх,о, балки баъзе хусусиятх,ои иконографияи х,индй мушох,ида мешавад, ки аз таъсири дини буддой дарак медиханд [18, с.32]. Осори дини буддой дар Сугд то дер замон бокй мондааст. В.В. Бартолд чунин мех,исобид, ки номи дех,аи Санчарфаган, вокеъ дар чанубу шарки Самарканд бо номи дайри буддой - Сангхарама алокамандй дорад. Вай хдмчунин дарвозах,ои нави Бухоро ва Самаркандро бо «вихара» пайваст кардааст [2, с.215].
Дар Таксил (Хиндустони шимолу гарбй) иншооти руизаминй - маъбади буддой кашф карда шуд, ки тахминан ба нимаи дуюми асрх,ои I-П мелодй мансуб аст. Он бо номи «вихара» маъруф аст. Иншооти мазкур аз х,авлии марказй бо хонах,ои атрофи он, хонакох,и муъбадон иборат буд. Ба ин кисмати бино маъбад, толор, аз тарафи дигар бинох,ои хочагй - ошхона ва анбор хдмшафат буданд [12, с.65].
Унсури х,атмии ибодатхона х,ован буд. Хрван дар мазхдби буддой рамзи озод шудан аз х,иссиёти ба инсон халалрасонанда, нишонди^андаи кобилияти акли инсон ба х,исоб меравад. Аввалин х,ованх,о дар Хиндустон пайдо шуда буданд.
Осори моддии мавчудияти дини буддой дар Сугд он кадар зиёд нест. Ч,олибтарин бозёфт сари мармарини мучассамаи Буддо мебошад, ки дар дех,аи Тайлаки наздикии Самарканд ба даст омадааст. Мутаассифона, таърихи он муайян карда нашудааст.
Осори ёдгории дини буддой дар дех,аи Давлат, ки дар шимолу шарки де^аи Нушкати водии Санзар вокеъ буд, ёфт шудааст. Дар асоси маълумоти шифох,ии сокинони де^аи номбурда бостоншиносон чор пояи сангини сутунх,о, хдмчунин танаи нимсухтаи худи сутунх,оро ба даст оварданд. Дар назди онх,о ду хдйкали калони биринчии Буддо ёфт шуд. Яке аз онх,о 80, дигаре 50 кг вазн дошт [16, с.309]. Дар ду тарафи онх,о хдйкали саг ва 16 хдйкали биринчии шер дар полати нишаста карор доштанд.
Дар худи х,амин бино оинаи биринчй бо иероглифх,ои чинй ёфт шуд. Л.И. Албаум чои тахминии ибодатхонаро тадкик намуда, сафолпорах,ои асрх,ои IX-X ва давраи нисбатан барвактро пайдо кард [1, с.57-60]. Б.А. Литвинский ибодатхонаро ба асри III мелодй мансуб донистааст [9, с.251]. Дар як вакт Б.Я. Ставиский чунин мех,исобад, ки ибодатхона
ба давраи барвакги асримиёнагй тааллук дошта, оинаи биринчии чинии замони хокимияти Хан чун ашёи гаронбахо дар ин чо бо^й мондааст [20, с.105].
Дар сархади Сугд ва Уструшана биное мавриди тах^щ ^арор гирифт, ки онро ибодатхонаи буддой номидаанд [1, с.60]. Хдмчунин аз чониби сокинони махаллй мучассамахои бузурги биринчии Буддо ва хайкалчахои биринчии шерхо ёфт шуда буданд.
Аз руи оинаи биринчй ва хайкалчахои шер маъбадро ба асрхои I-II мансуб донистанд. Таклифи Л.И. Албаумро дигар олимон дастгирй карданд. То хол ин ягона иншооти дини буддой дар ^аламрави Мовароуннахри Шар^й аст. Дар шахраки Куваи Фаргона маъбади буддой ёфт шудааст.
Аз асрхои V-VI сар карда, чуноне ки аз бозёфтхо маълум мешавад, сугдиён иконографияи динии худро хеле инкишоф доданд. Хдмзамон, онхо анъанахои гайрро фаъолона истифода бурда, одатан намуди зохирии онхоро тагйир медиханд, ба «талабот»-и худ мутоби^ мегардонанд [10, с.237]. Ин махсусан дар робита ба худохои хиндй зохир мешуд.
Дар баъзе устадонхои сугдй дар байни тасвирхои гуногун расмхои хайкалчахое мавчуданд, ки дастхо дар сари сина салиб карда шудаанд. Онхо кайхо таваччухи мухавдщонро ба худ чалб кардаанд. Баъзе аз олимон бар ин назаранд, ки ин сахнаи мотам аст [22, с.181]. Олимони дигарон онхоро хамчун фраваша ё рухи мададгор медонанду дастони дар сари сина салиб карда шударо чун маросим тавсиф кардаанд. [15, с.95]. Инхо худоёни сугдй буданд.
Дар иконографияи хиндй ба дастони дар сари сина салиб кардашуда (хункара) худои Вачрахункара тасвир шудааст. Хдйкалчаи биринчии ин худо ба даст омадааст, ки ба асри VIII тааллу^ дорад. Яке аз персонажхои девори чанубии маъбади Вишну Дасаватор (асрхои V-VI) дар Деогарх бо дастони салиб тасвир шудааст [21, с.219]. Дар тарафи рости даромадгохи маъбади Гал-Вихара мучассамаи Буддо дар холати нирвана мавчуд аст, ки ба асри XII мансуб аст.
Дар таълимоти Буддо ма^оми намоёнро а^ида дар бораи «нирвана»- саодат ва оромии абадй ташкил мекунад. Нирвана куштани хама гуна хохиш, чй нагзу чй бад нест. Аз руи маънии ^а^и^й нирвана куллан фуру нишонидани нафси бад, шахват ва чахолат аст. Ин нукта, ки онро пеш аз Буддо дигар динхо, масалан, зардуштия низ матрах карда буданд, во^еан асли тасфияи нафс, ибтидо ва сарчашмаи покии шуури ахло^ии инсон аст. Начот танхо дар чахони ботинй буда, фикру андеша асоси хастии маънавии одамй мебошад. Кайд кардан мухим аст, ки баъзан худи Буддо бо дастони салиб дар холати ба истилох «мулохизаронй» тасвир шудааст.
Соли 2002 зимни хафриёти ^асри Наср ибни Сайёр (волии Хуросон аз хонадони Уммавиён - А.А.) дар шахраки Афросиёб лавхаи сафолие пайдо шуд, ки дар он ба истилох Киртимукха тасвир ёфтааст. Бозёфт ба нимаи аввали асри VIII мансуб буда, аз чихати ороиш ва холати нигохдорй хеле нодир мебошад [7, с.85]. Ин тасвир аз иконографияи хиндй гирифта шуда, тадричан дар Осиёи Миёна аз давраи Кушониён пахн шудааст [11, с.59]. Киртимукха, ки маънояш «чехраи маъруф» аст, дар ин чо низ вазифаи посбониро ичро мекард. Тасвири ин образ аз замонхои ^адим то хол дар болои даромадгохи маъбадхои Шива ва дигар маъбадхои хиндй чойгир буда, чузъиёти хатмии меъморй мебошад [8, с.222].
Соли 1949 зимни кофтукови ^абристоне дар Панчакент хайкалчаи зебои гилии Киртимукха, ки ба асри VIII тааллук дорад, ёфт шуд [14, с.126]. Кайд кардан лозим аст, ки хайкалчахои Киртимукха на танхо дар устадонхо, балки дар зарфхо, аз чумла дар зарфхои
сугдй (калъадои Афросиёб ва Тали Барзу) низ ёфт шудаанд. Кашф шудани дайкалчаи назди дарвоза ба А.М.Беленитский асос дод, исбот кунад, ки он дар ибтидо дар болои дарвоза чойгир шуда буд [5, с.66].
Киртимукха дар назари сугдиён образи дев буд. Азбаски ондо деч год симои иконографии деви худро тадия карда натавонистанд, тасвири Киртимукхаро истифода бурданд. Бояд гуфт, ки образдои дев дар накшу нигори ^алъаи ^адкадаи Шадристон бо баъзе хусусиятдои Киртимукха тасвир шудаанд.
Хангоми кофтукови экспедитсияи якчояи узбекию фаронсавй дар назди калъаи Афросиёб дайкалчаи устухонй дар шакли мушт ёфт шуд. Тасвир дар шакли мушти сахт фишурдашуда диндиасл буда, он дар санъати буддой то имруз хеле маъруф аст. Дар Сугди чанубй се дайкалчаи буддой ёфт шудааст [13, с.22].
Баъзе осори таъсири дини буддой дар наккошй мушодида мешавад, гарчанде, ки наккошии пешазарабй ва, махсусан, сугдй иконографияи гайрибуддой дорад. Дар баробари ин сарчашмаи пайдоиши наккошии сугдиро бидуни такя ба мероси бадеии буддой дарк намудан душвор аст [4, с.189]. Дар дакикат, баъзе дикоядо, инчунин издороти инфиродй метавонанд бо буддоия алокаманд бошанд.
Расмдои дигари девории Панчакент, ки низ бордо таваччуди мудаккиконро ба худ чалб кардааст, сегонаи илодй дар девори чанубии хонаи 26-и ашёи VI мебошад. Дар ин чо дам монандй бо иконографияи буддой вучуд надорад, аммо ба гуфтаи баъзе мудаккикон, худи гояи сегона аз иконографияи буддой гирифта шудааст. Сипас он бо мурури замон модияти худро дигар карда, ба худои мадаллй табдил ёфт.
Тавре аз мисолдои боло дида мешавад, чунин тагйирот ба дигар тасвирдои диндй (буддой) дар Сугд низ хос аст. Дар расми Варахша тасвири филсавор дар либоси сабук бо дастпона, гарданбанд ва диадема ба назар мерасад. Мумкин аст, ки ин Адбага дар болои фил нишаста бошад [10, с.107]. Худи симои фил аз Хиндустон ба Сугд омадааст.
Дар Уструшана номи Афшин Сатачари, ки дар санскрит маънояш «муаллим», «мураббй» аст, дар тангадо вомехурад. Хамин ном дар тарчумаи сугдии осори санскритй низ вомехурад [18, с.32].
Хамин тавр, бо падн шудани дини буддой мубодилоти фардангии байни халкдои Осиёи Миёна ва Хиндустон, ки то имруз идома дорад, низ шиддат мегирад. Дар ин мубодила накши асосиро сугдиён бозидаанд, ки дар ин бора маъхаздои бостоншиносй ва хаттй гуводй медиданд. Ишора бояд намуд, ки истифодаи ибораи "падншавии васеи дини буддоия" дар Осиёи Миёна, аз чумла Сугд нодуруст аст. Дар долати кабули ибораи номбурда ба назар чунин мерасад, ки адолии мадаллй аз дини дар тули садсоладо эътикодкардаи худ даст кашида, пайрави буддоия гаштаанд. Аммо дар асл ин тавр нест. Дар натичаи дафриёти бостоншиносй микдори зиёди осори моддии дини буддоия кашф нашудааст. Дар Сугд на худи дини баддой, балки таъсири идеологй ва фардангии он ба назар мерасад, ки дар ин бора деворнигорадои Панчакент, касри афшиндои Уструшана маълумоти кофй медиданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Альбаум Л.И. Буддийский храм в долине Санзара // Доклады АН УзССР. - 1955. - № 8. -С.57-60.
2. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. Т.1. - Москва: Изд-во вост. лит., 1963. - С.45-586.
3. Беленицкий А.М. Вопросы идеологии и культов Согда по материалам пянджикентских храмов //Живопись древнего Пянджикента / Отв. ред. А. Ю. Якубовский, М. М. Дьяконов. - Москва: Изд-во Акад. наук СССР, 1954. - С.25-82.
4. Беленицкий А.М. К истории культурных связей Средней Азии и Индии в раннее Средневековье //Индия в древности. - Москва, 1964. - С.188-198.
5. Беленицкий А.М. Новые памятники искусства древнего Пенджикента: опыт иконографического истолкования // Скульптура и живопись древнего Пенджикента. -Москва, 1959. - С.11-86.
6. Бонгард-Левин Г. М., Карпюк С. Г. Сведения о буддизме в античной и раннехристианской литературе // Древняя Индия. Историко-культурные связи. -Москва, 2008. - С.228-234.
7. Грене Ф., Грицина А. А., Иваницкий И. Д. Раскопки дворца Насра бин Сайара // Археологические исследования в Узбекистане - 2002 год. - Ташкент, 2003. - С.50-55.
8. Короцкая А. Сокровища индийского искусства. - Москва: Искусство, 1966. - 384 с.
9. Литвинский Б.А., Зеймаль Т.И. Буддийский монастырь Аджина-Тепа (Таджикистан). Раскопки. Архитектура. Искусство. - Санкт-Петербург: Нестор-История, 2010. - 320 с.
10.Маршак Б.И. Индийский компонент в культовой иконографии Согда // Культурные взаимосвязи народов Средней Азии и Кавказа с окружающим миром в древности и Средневековье: тезисы докладов. - Москва: Наука, 1981. - С. 28-35.
11. Маршак Б.И. Согдийское серебро: очерки по восточной торевтике. - Москва, 1971. - 191 с.
12.Мкртычев Т.К. Буддизм в Согде // Материальная культура Востока. Вып. 3. Государственный музей Востока. - Москва, 2002. - С. 56-64.
13.Мкртычев Т.К. Об археологических памятниках буддизма в Согде // Культурное наследие народов Средней Азии. - Ташкент, 1998. - С.16-24.
14.Мончадская Е.А. Глиняный налеп с пенджикентского оссуария // Труды Академии наук Таджикской ССР. Т. CXX. - Душанбе, 1960. - С.125-132.
15.Павчинская Л. В., Ростовцев О. М. Оссуарии из Сарытепа // История материальной культуры Узбекистана. Вып. 22. - Ташкент, 1988. - С.91-101.
16.Религии Центральной Азии. Том III. Буддизм. - Самарканд: МИЦАИ, 2019. - 368 с.
17.Ртвеладзе Э.В. Проповедники буддизма из стран Трансоксианы в Китае // Общественные науки в Узбекистане. - 1998. - № 4-5. - С.17-23.
18. Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. Бронза. - Москва: ГРВЛ, 1981. - 548 с.
19. Согдийские документы с горы Муг. Вып. II. Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии В.А. Лившица. - Москва: Изд-во восточной литературы, 1962. - 224 с.
20.Ставиский Б.Я. Судьбы буддизма в Средней Азии. - Москва: Восточная литература, 1998. - 216 с.
21.Тюляев С. И. Искусство Индии. III тысячелетие до н.э. - VII в. н.э. - Москва: Искусство, 1988. - 344 с.
22. Compareti M. Traces of Buddhism in Sogdiana // Sino-Platonic Papers. - CLXXXI, 2008. - 42pp.
REFERENCES:
1. Albaum L.I. Buddhist Temple in the Sanzara Valley // Reports of the Academy of Sciences of UzSSR. - 1955. - No. 8. - PP.57-60.
2. Bartold V.V. Turkestan in the Era of the Mongol Invasion. Op. T.I. - M.: Publishing House of eastern literature.1963 - РР.45-586.
3. Belenitsky A.M. Issues of Ideology and Cults of Soghd Based on the Materials of Penjikent Temples //Painting of Ancient Penjikent. Rep. ed. A. Yu. Yakubovsky, M. M. Dyakonov. - M. : Publishing House of Acad. Sciences of the USSR, 1954. - PP.25-82.
4. Belenitsky A.M. On the History of Cultural Relations between Central Asia and India in the Early Middle Ages //India in Antiquity. - M., 1964. - PP.188-198.
5. Belenitsky A.M. New Monuments of Art of Ancient Penjikent: the experience of iconographic interpretation // Sculpture and painting of ancient Penjikent. - M., 1959. - PP.11-86.
6. Bongard-Levin G. M., Karpyuk S. G. Information about Buddhism in Ancient and Early Christian Literature // Ancient India. Historical and Cultural Ties. - M., 2008. - PP.228-234.
7. Grene F., Gritsina A. A., Ivanitsky I. D. Excavations of the Palace of Nasra bin Saira // Archaeological research in Uzbekistan - 2002. - Tashkent, 2003. - PP.82-89.
8. Korotskaya A. Treasures of Indian Art. - M. : Art, 1966. - 384pp.
9. Litvinsky B.A., Zeimal T.I. Buddhist Monastery Ajina-Tepa (Tajikistan). Excavations. Architecture. Art. - St. Petersburg: Nestor-History, 2010. - 320pp.
10.Marshak B.I. The Indian Component in Cult Iconography of Soghd // Cultural Relations of the Peoples of Central Asia and the Caucasus with the Outside World in Antiquity and the Middle Ages: abstracts. - M. : Nauka, 1981. - PP.28-35.
11.Marshak B.I. Sogdian Silver: Essays on Oriental Toreutics. -M., 1971. - 191 pp.
12.Mkrtychev T.K.Buddhism in Soghd // Material culture of the East. Issue. 3. State Museum of the East. - M., 2002. - PP.56-64.
13.Mkrtychev T.K. On the Archaeological Monuments of Buddhism in Soghd // Cultural Heritage of the Peoples of Central Asia. - Tashkent, 1998. - PP.16-24.
14.Monchadskaya E.A. Clay Molding from the Penjikent Ossuary // Proceedings of the Academy of Sciences of Tajik SSR. T. CXX. - Dushanbe, 1960. - PP.125-132.
15.Pavchinskaya L. V., Rostovtsev O. M. Ossuaries from Sarytepa // History of Material Culture of Uzbekistan. Issue. 22. - Tashkent, 1988. - PP. 91-101.
16.Religions of Central Asia. Volume III. Buddhism. - Samarkand: ICAI, 2019. - 368 pp.
17.Rtveladze E.V. Preachers of Buddhism from the Countries of Transoxiana in China // Social Sciences in Uzbekistan. - 1998. - No. 4-5. - PP.17-23.
18.Smirnova O.I. Consolidated Catalog of Sogdian Coins. Bronze. -M.GRVL, 1981. - 548pp.
19. Sogdian Documents from Mount Mug. Issue. II. Legal Documents and Letters. Reading, Translation and Comments by V.A. Livshits. - M. : Publishing House of Eastern Literature, 1962. - 224 pp.
20. Stavisky B.Ya. The Fate of Buddhism in Central Asia. - M. : Eastern Literature, 1998. - 216pp.
21. Tyulyaev S. I. Art of India. III millennium BC - 7th century AD - M. : Art, 1988. - 344 pp.
22. Compareti M. Traces of Buddhism in Sogdiana //Sino-Platonic Papers. - CLXXXI, 2008. - 42pp.
