CC BY
46
Лингвистика
УДК 811.352.3 : 81' 373.611
ББК 81.602
Б 69
Блипашаова М.Д.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: kunova8499@mail.ru
Шхалахова P.A.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: hrimma@mail.ru
Особенности словообразования и словоупотребления имен в исторических произведениях Т. Керашева К1эращ Тембот итарихъ тхыгъэмэ ц1эхэр зэращыгъэпсыгъэм
инэшанэхэр
(Рецензирована)
Аннотация:
Рассматриваются особенности словообразования и словоупотребления имен в художественных произведениях. Объектом исследования являются исторические тексты произведений основоположника адыгейской художественной прозы Т.Керашева (исторические повести и роман «Одинокий всадник»). Цель - выявление особенностей словообразования и словоупотребления в языке писателя, определение инновационных словообразовательных способов в исследуемых текстах. Новизна исследования заключается в том, что впервые рассматриваются способы словообразования имен в художественных произведениях одного конкретного автора, тем самым устанавливаются особенности авторского стиля и почерка писателя. В работе используются методы сопоставительного, текстологического, культурологического анализа художественных текстов. Научная и практическая значимость и актуальность определяются ее характером, связанным с новизной словообразовательного анализа языка художественных текстов. Делается вывод о своеобразии словообразования и уникальности словоупотребления имен Т.Керашевым в анализируемых текстах. Примечательно, что художник активизирует потенциальные возможности словообразования и словоупотребления адыгейского языка.
Ключевые слова:
Цветообозначение, имена, смысл, словообразование, словоупотребление, образование существительных, словосложение, признаки, качественные имена прилагательные, язык автора.
Blipashaova M.D.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, Adyghe State University, e-mail: hinova8499@mail.ru
Shkhalakhova R.A.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, Adyghe State University, e-mail: hrimma@mail.ru
Features of word formation and word usage of names in historical works of T. Kerashev
Abstract:
Features of word formation and word usage of names in literary works are considered. Objects of research are historical texts of works of the founder of the Adyghe art prose T. Kerashev (historical stories and the novel «Lonely Rider»). The purpose of this work is to reveal features of word formation and word usage in the writer's language, and to define innovative word-formation means in the studied texts. Novelty of research lies in that we explore ways of word formation of names in literary works of one specific author for the first time, thereby establishing features of author's style and his penmanship. In work, methods of the comparative, textual and culturological analysis of literary texts are used. The scientific and practical importance and relevance are defined by its character connected with novelty of the word-formation analysis of language of literary texts. The conclusion is drawn that word formation and word usage of names by T. Kerashev in the analyzed texts is original and unique. It is worthy of noting that the writer makes potential opportunities of word formation and word usage of the Adyghe language more active.
Keywords:
Color designation, names, sense, word formation, word usage, formation of nouns, word building, signs, qualitative adjectives, author's language.
Юэращ Тембот итарихъ тхыгъэмэ абзэ нэшанэ изэхэфынк1э мэхьанэ зи1эмэ ащыщ гущы1э куп зэфэпгьхьафэу ыштэ-хэрэм уалъыплъэныр, игущы1эгъэпсык1э гъунэ лъыпфыныр. Анахьэу къыхэшрэр авторым пкъыгъуац1эхэр, плъыпгьуац1э-хэр, шаголымрэ глаголым къытек1ыгъэ гущы1эхэмрэ зэригъэпсрэ ык1и зэригъэ-федэрэ ш1ык1эхэр ары. Ащ изэгъэш1эн статьям пшъэрылъэу и1эр.
Пкъыгъуац1эм игъэфедэк1э-
гъэпсык1э елъытыгъэу къыхэгъэщыгъ-эн фае семантикэм ылъэныкъок1э куп зэфэпгьхьафэу ыштэхэрэр, пкъыгъоц1э гу-щы1эгъэпсыныр, субстантивациер.
Пкъыгъоц1э гущьйэ пчъагьэу бзэм хэтхэм къахихэу итхыгъэмэ ащигъэфедэхэ-рэм къагъэльагъо Т.Юэращым ильэпкъ итарихъ гьогу, ащ игупгьхьэ-лэжьыгъэ, ины-дэльфыбзэ хэш1ык1ышхо зэрафыри1эр. Ащк1э шыхьат семантикэ куп зэфэпгьхьаф-мэ ащыщэу ыштэхэрэр. Лексикэ-тематикэ купхэр - ижъ дэдэк1э бзэм къыхагъэшрэ гущы1э купмэ ащыщых [1: 120]. Ащ фэдэ купхэу егъэфедэх авторым льэпкъым ита-
рихъ, иэтнографие къэзгьэльэгъорэ гущы-1эхэр (бгыкъу1 коны, ныщыпхьэ, лъэгуц, лъэ-рыхь, л1экъолъэш, пшъэшъэ унэ, хъак1эщ, шыш1о1у); шхынхэм ац1э къезы1охэрэр (ныщы, ныщыпхьэ, хьатыкъ, мыхьамел, щыгьу-nlacm); къэк1ырэц1эхэр къэзгьэльэгъорэ гущы1эхэр (бжанлэ, зэнтхь, гъагъо, ек1апц1э, енэбы); псэупгьхьац1эхэр, анахьэу шыхьуным ехьыл1агъэхэр, къэзгьэльэгъорэ гущы1э пчъагьэ (домбай, мэзкьа-тыхьу, абыкьу, бэчкьан, щагъдый); уахь-тэр, чыжьагьэр къэзгьэльэгъорэ гущы1эхэр (тыгъэ къыкъок1ыгъу, чэм фыжь уахып, бгъэшхьоогъу, къушлыкъу, мэфэк1о гьогу, тсьэ1эшэ мэфажъу, шхончогъу).
Юэращ Тембот пкъыгъуац1эхэм ащыщэу нахьыбэрэ итекстмэ къахафэхэ-рэр пкъыгъо гъэнэфагъэ къэзгъэлъагъо-хэрэр, конкретнэхэр ары. Ау ащ ишэн аб-страктнэ пкъыгъуац 1 эхэр (тепгьхьэрыук1 зыфа1орэм фэдэхэри) бэрэ ыгъэфедэнхэ-ри. Ащ фэдэхэм гъэпсык1э зэфэпгьхьаф-хэр я1: аффикс зимы 1 эр (дахэ, зэгъы), зыер къэзгъэлъэгъорэ (притяжательнэ) аффикс зыпытыр (идахэ, иго1у), ц1эхэм
къатек1ыгъэ гущы1эмэ суффиксэу -гъэ апыхьэзэ гъэпсыгъэ хъухэрэр (дэхагъэ, къэрэбгъагъэ, ш1уц1агъэ, шыгъэ). Гущы-1эм пае:Ар къызхэк1ырэр дахэмрэ зэгъым-рэ амышЪу, къагурымы1ощтыгъэу арэу гйонти, япшъашъэхэр агъэк1эрэк1энъгмк1э зи къогъанэ я1агъэп. Ябзылъфыгъэ шъу-ашъэ зыплъэгъурэм, щыгъыным идахи, иго1уи зэрашЪрэр нэрылъэгъу пфэхъу [2: 5]. Арэу дэхэгъэ-к1эрэк1агъэм фэхъуапсэ-хэу щытыгъэхэми, яхъулъфыгъэмэ л1ыхъ-усэжъ шъошэ лыегьэнчъэр къыхахыгъэу щытыгъ [2: 5]. Ау сыд фэдизэу фэсакъ-эу лъымыплъагьэми, ш1уц1агъэ гори ащ ехъоу къэлъэгъожьыгъэп [2: 17].
Т.Юэращым ыгъэфедэрэ пкъыгъуа-ц1эхэм анахь гъэш1эгъонмэ зэу ащыщ гу-щы1эу шыгъэ зыфи1орэр. Мы гущы1эр
авторым ежь къыхихыгъэ неологизмэу щыт, ныдэлъфыбзэм игущы1эгъэпсык1э ш1ык1эхэм атетэу зэхигъэуцуагъ, къы-хихыгъ: шы+гъэ (егъапш пкъыгъуац1эу ц1ыфыгъэ). Тарихъ тхыгъэмэ пкъыгъуа-ц1эр къызэрахафэрэр шым нэшанэу хэлъ-хэр къыгъэнафэу ары: шыгъэ хэлъ.
Пкъыгъоц1э гущы1эгъэпсыным-к1э К1эращ Тембот анахьэу ыгъэфедэрэ ш1ык1эхэм ащыщ гущы1э лъэпсит1ур зэхэхьаныр: «глагол гущы1э лъапсэр + пкъыгъоц1э гущы1э лъапсэр» е «пкъыгъ-оц1э гущы1э лъапсэр + пкъыгъоц 1 э гу-щы1э лъапсэр». Мыщ дэжьым ят1онэрэ ч1ып1эм пкъыгъоц1э гущы1э льапсэу п1э зыфи1орэм ч1ып1э мэхьанэ и1эу щытэу щысэ пчъагъэ К1эращ Тембот итекстхэм къахэфэ. Гущы1эм пае:
ушэтып1э (ушэты- +п1э) т1ысып1э (т1ысы- +п1э)
зэрэлъэгъуп1э (зэрэлъэгъу- +п1э) гупшысап1э (гупшысэ- +п1э)
егъэзып1э (егъэзы- +п1э) гумэк1ып1э (гумэк1ы- +п1э)
щынап1э (щынэ- +п1э) 1отап1э (1отэ- +п1э)
к1одып1э (к1оды- +п!э) къинып1э (къин+п1э)
хьаджрэтып1э (хьаджрэт+п1э) лъэужып1э (лъэужы+п1э).
Загъорэ авторым п1э зыфи1орэ гу-щы1э лъапсэр ящэнэрэ ч1ып1эм щытэу компонентищэу зэхэт пкъыгъуац1э-хэр егъэпсых: шхончуап1э (шхонч + о- + п1э), щэбзэуап1э (щабзэ + о- + п1э), т1ы-едзыхып1э (т1ы + едзыхы- + п1э), гъэр-зещап1э (гъэр + зещэ- + п1э), мэлыхъу-п1э (мэлы + хъу- + п1э), мыжьоефэхып1э (мыжъо + ефэхы- + п1э), псыефэхыпЪ (псы + ефэхы- + п1э).
Пкъыгъоц 1э гущы1э лъапсэр ыпэ ригъэуцоу, ащ глаголым игу-щы1э лъапсэ пигъахьэу къызщыхэк1ы-ри мак1эп: нысэдак1о (нысэ+дэк1о-), тхьэлъэ1у (тхьэ+лъэ1о-), унэшъош1ы (унашъо+ш1ы-), шыгъасэ (шы+гъэсэ-), шы1ыгъ (шы+1ыгъы-), шъэодак1о (шъао+дэк1о-).
Пкъыгъуац 1 эхэм ягъэфедэнк1э Т.К1эращым итарихъ тхыгъэмэ абзэ къыхэщрэ нэшанэмэ ащыщ пкъыгъуа-ц1эхэр гущы1э т1урыт1оу зэгуигъахьэ-зэ зэригъэпсхэрэр: гугъэ-гупшысэхэр, гууз-гук1эгъу, зэо-бан, лэжьэп1э-псэуп1, плъэк1о-дэ1уак1у, хьак1эщ-шэщ, чэтэщ-ужьгъэщ, щы1эк1э-псэук1, 1эщ-мэкъощ. Мыщ фэдэ гущы1э зэгохьагъэхэр зы лек-сикэ занэу ыгъэпсхэзэ, семантикэм, мэ-хьанэм алъэныкъок1э нахь куоу ык1и нахь пгьуамбгъоу авторым игухэлъ-гупшысэхэр къыри1отык1ынымк1э егъэ-1орыш1эх.
Адыгабзэм пкъыгъуац 1 эхэр гъэп-сыгъэ зэрэщыхъурэ ш1ык1эмэ зэу ащыщ субстантивациер [3: 1059]. А ш1ык1эри итарихъ тхыгъэмэ загъорэ ащигъэфедэ-
ныр Юэращ Тембот инэшан. Зэхэтфыгъэ текстхэм къахэфэ субстантивацием иш1у-агъэк1э гъэпсыгъэ плъыпгьуац1эхэр. На-хьыбэм мыхэр притяжательнэ шъуашэм ит пкъыгъуац1эх. Гущы1эм пае: Ау щыт-ми, ил1ыгъэрэ ык1уач1эрэ джыри зэ ыу-шэтыжьыным и1эш1у Ерстэм ыгу еры-шэу зыкъыще1эты [2: 22]. - А тикъэ-рэжъ боу чъэр. - Шъуикъэрэжъ уешэсы-мэ, ушыу бэлахь о! - ыпэк1ак1эк1э к1э-гуш1ук1ыгъ Ерстэм [2: 27]. Зэол1 ш1ы-к1эр хъулъфыгъэм идэхагъэу хахыгъ [2: 5]. Алэджыкъом фэдэм иебгагъи ибгъэкъ-агъи къыдилъытагъ ащ [2: 155].
Загъорэ глаголыр ащ фэдэу текстхэм къахэфэ: 1эзагъэ (1эзэ- +гъэ). Гущы1эм пае: Ижьк1э адыгэмэ шымк1э 1эзагъ-эу ахэлъыгъэр зыш1эжъэу къэнэжъыгъэ 1ужъ зырыз дэдэмэ ащыщк1э Къызбэч ыц1э paloy щытыгъ [2: 351]. Нахьыбэм пкъыгъуац1э хъурэр глагол гущи 1эпкъ шъошэ къабзэу аффикс зыпы-мытыр ары: лъытэ, ш1ол1ык1, к1о, зе-к1о, гуш1о, нэмык1хэри. Сыдми, зэшищ-ми тым ш1улъэгъоу фыря1эщтым шъхьа-дэк1эу, ц1ыфыгъэ лъытэшхорэ ш1ол1ы-к1ышхорэ фыря1эу щытыгъ [2: 11]. - Тэ, шапсыгъэхэм, ащ фэдэ лъытэ пщымэ ят-пэсэу тихабзэп [2: 358]. Шым ик1о тэ-рэзк1э Ерстэм 1апчъэм ч1эхьагъ [2: 9]. Гулэзрэ Анцокъорэ а пстэури я1офыгьэп, ащ я1офыгъэр Мосэ дык1ыгъоу гуш1ом-рэ нэфынэмрэ ежь къызэрафэк1ожъыгъ-эр ары [2: 373].
Адыгабзэм плъыпгьуац1эр бзэ гу-щы1э пгьхьафэу къыхагъэщынымк1э бзэ-ш1эныгъэлэжьмэ яеплъык1эхэр зэтек1ы [2: 182]. Ек1ол1эк1э зэфэпгьхьафхэм такъ-ыщымыуцоу, плъыпгьуац1эр бзэ гущы1э пгьхьафэу къызэрэхагъэшрэ еплъык1эм дедгъаштэзэ Т.Юэращым итарихъ тхыгъэ-мэ пльыпгьуац1эр зэращигъэфедэрэм инэ-шэнэ заулэ к1эк1эу игугъу къэтш1ын.
Юэращ Тембот къыри1отык1мэ ш1оигъо хъугъэ-ш1агъэр, къыгъэлъ-агъо ш1оигъо героир, пкъыгъор 1упк1э шъыпкъэу уапапгьхьэ къыригъэуцоным-к1э нахь ищык1эгъэ пгьыпкъэу хъурэ гу-
щы1эхэр адыгабзэм къыхихынымк1э сы-дигъуи 1эпэ1эсэныгъэшхо хэлъ. Ехьы-л1эгъэ ык1и нэшэнэ пльышьуац1эхэм якъыхэхыни ар фэгъэхьыгъ.
Ехьыл1эгъэ плъышьуац1эхэр наре-чиемэ къатек1эу -рэ зыфи1орэ суффик-сыр агохьагъэу гъэпсыгъэх: нибжьырэ, тыдэрэ, агъунэрэ. Загъорэ текстхэм къахэфэ мыщ фэдэ плъышъуац1эмэ ясино-ним вариант зэфэшьхьафхэр: нибжьырэ /гъэшЪрэ. Гущы1эм пае: Тыди ар, хэ-мыгпмэ щык1агъэ фэхъуным фэдэу, нибжьырэ тамыгъэу, щыщ шъыпкъэу хэуцо [2: 4]. Пшызэжъ 1ушъо нибжьырэ пый к1оп1э гъогужъэу щытыгъ [2: 5]. ГъэшЪрэ хъопсап1эуя1агъэу ищыгъэ бжьы-ш1уагъэмрэ к1эрэк1э псыпсымрэ ясурэ-тэу япшъашъэхэр агъэк1эрак1эщтыгъэх [2: 5]. Абдзахэмэ пщы-оркъхэр гъэшЪрэ пый джэгъуап1эуя1агъ [2: 8]. А гъэшЪрэ тфэй мэзышхом тыкъызыхэхьэм, Василь и1ок1э-ш1ык1эхэр нэмык1эу зэрэхъугъэм гулъыстагъ [5: 433]. Адыгабзэми зэринэ-шанэу, ехьыл1эгъэ плъышьуац1эхэр авторым бэрэ ыгъэфедэхэрэп, нахьыбэу ыштэхэрэр нэшэнэ плъышьуац1эхэр ары.
Къытхыхьэрэм анахьэу къыхэб-гъэщын фэе нэшанэу хэльхэр къыхигъ-эунэфык1ызэ, Т.Юэращым игеройхэр, пкъыгъохэр, хъугъэ-ш1агъэу къыгъэлъ-агъохэрэр 1упк1э шъыпкъэу тхылъеджэм ыпашъхьэ къырегъэуцо. Ащк1э 1эубы-тып1эш1у еш1ых нэшэнэ плъышъуац1э-хэр. Гущы1эм пае: Ужыр а псы ц1ык1ум къызынэсыжьым, аргорэу ш1ок1оды-жьыгъ [2: 190]. Шыу закъом ыуж итэу, ар зыщилъэгъугъэгъэ 1эгъо-ч1ыгъом Ерстэм ихьагъ. Авторым къетхыхьэ ц1ыф бэрэ зэрымык1орэ мэз ч1эгъым ерагъэу къыщылъэгъорэ лъэс лъагъоу мэз псыхъо ц1ык1ум уезыщал1эрэр. Псыхъор зыфэ-дэр къыгъэлъэгъоным пае авторым ештэ нэшэнэ плъышъуац1эу ц1ык1у зыфи1о-рэр. Нэмык1 атрибутивнэ гущы1эзэгъу-сэхэу, гущы1эм пае, псыхъо дах, псыхъо чъэр, псыхъо къаргъу, псыхъо шъуамбгъу зыфэп1ощтхэм ач1ып1э ежь ищык1эгъэ плъышьуац1эр ештэ, контекстым диштэу,
къытхыхьэрэ сурэтым елъытыгъэу зыфэ-ещт гущы1эр егъэфедэ.
Нэшэнэ плъыпгьуац1эхэм пгьор къагъэлъэгъоныр ппгьэрыль пгьхьа1эу бзэм щагъэцак1эрэмэ зэу ащыщ. Адыгаб-зэм хэт пгьо зэфэпгьхьафхэр къэзгъэльэгъ-орэ пльыпгьуац1эхэр: фыжъы, плъыжьы, ш1уц1э, куплъы. Т.Юэращым итарихъ тхыгъэхэм, гущы1эм пае, романэу «Шыу закъом», пгьор къэзгъэльэгъорэ плъыпгь-уац1эхэр къэзгъэнафэу бэрэ щыгъэфедагъ-эх [2: 183], гущы1эм пае: Цыий, сэе куп-лъэу къыдэщи, цокъэ-маистэхэри к1экъэ-цэу зыщшъэгъак1э фэдагъ [2: 8]. Джэды-гум ы1упэ нэзхэмрэ ы1эшъхьит1урэ ла-стыч ш1уц1э атедагъэу щытыгъ [2: 117].
Шъор къыгъэлъэгъон 1энат1эр ыгъ-эцак1эу тарихъ текстхэм бэрэ къахэфэ из-акъоу амыгъэфедэрэ плъышъоц1э гущы-1эу пц1э. Икъэтхыхьанхэм образнагьэ нахь ахилъхьаным пае шъор къэзгъэлъ-эгъорэ компонентэу пц1э зыфи1орэр ахэ-тэу гущы1эзэхэлъхэр авторым ыгъэп-сыныр инэшан: къуапц1э, ч1апц1э. Ащ фэпгьхьафэу Т.К1эращым пкъыгъуац 1эмэ пц1э-р апигъэхьазэ пгьом икъэгъэлъэгъон егъэпсы: ет1апц1э, ч1ыпц1э, уцыпц1э, пэ-напц1э (ят1эу, ч1ыгоу, уцэу, панэу зышъо-к1э ш1уц1эхэр). Гущы1эм пае: Чылэ гъу-нэр пэнэпц1э чэу пытэк1э лъагэу къэ-ш1ыхьагъ [2: 43]. Унэ1у щагур инэп, ау уцыпцЪ къэбзэ-лъабз [2: 46].
Адыгабзэми инэшан, авторым итек-стхэми къахэфэ пкъыгъуац 1эмэ къате-к1ыгъэ плъышъуац1эхэу шъор къэзгъэлъ-агъохэрэр. Мыщ фэдэ плъышъуац1эмэ компонентэу -шъо/-шъу къапэхьэ, шъор пкъыгъо гъэнэфагъэ горэм ышьок1э рагь-апшэзэ къагъэнафэ: ежьашъо, гъоп-лъашъо, шхъомчышъо.
Юэращ Тембот инэшан плъышъу-ац1эу шхъуант1э-ш пгьо заулэ къыгъэлъэгъон мэхьанэ ритыныр: ежь шхъонт1э шъыпкъэр, шхъуант1эм ишьогъу зэмы-л1эужыгъохэр, уцышьор. Плъышъуац1эу шхъуант1э-м фэпгьхьафэу адыгабзэм хэт уцышъо зыфи1орэр, ау бзэм мыр нахь ма-к1эу щагъэфедэ. Ар жабзэм зэринэшанэр
кьыдилъытэзэ авторым шхъуант1э-р на-хьыбэрэ егъэфедэ: уц шхьуантЪр, мэз шхьуантЪр, псы шхьуантЪр, ошъогу шхьуантЪр, шъоф шхьуантЪр.
Шъом къебэк1рэ нэшанэр зэри1эр къагъэлъагъо исуффиксхэу -бз, -щэ. Шъор къэзгъэлъэгъорэ плъышьуац1эм икъебэ-к1рэ шъуашэ нахьи нахь ыгъэлъэшэу ыгъ-эпсыныр тхак1ом ишэн: фыжъы - фы-жьыбз - фыжьыбзэ ос, плъыжьы - плъы-жьыбз - плъыжьыбзэ тэп. Нахь бэдэдэу ща1ыгъыр адыгэ цыепхъэ пыпхъухэр ары: куплъхэу, ьихъонт1э фыжьхэу, фыжьыбзэ осхэу, шхъонт1эбзэ зэмышъогъуби [2: 305]. Ицокъэ-маистэхэри мыхъок1ыгъа-хэхэу плъыжьыбзэ тэпых [2: 29].
Шъор къызэрык1хэрэм афэшь-хьафэу тхак1ом егъэфедэ нэмык1 гу-щы1э пчъагъэ къытхыхьэрэмэ янэша-нэ къыригъэлъагъоу. Т.Юэращым ихабз плъышьуац1эм икъебэк1рэ степень гу-щы1эгъусэу дэд зыфи1орэмк1э ыгъэпсы-ныр. Мы ш1ык1эр бэрэ егъэфедэ игерой-хэм ятеплъэ, янэшанэ къытхыхьэ зыхъ-ук1э: Пшъэшъэ дэхэ дэдэ горэм игугъу аш1эу зэхэпхыгъэба [2: 271]. Арын фае джырэ нэси амыук1эу къезгъэкъудыигъ-эр - к1элэ къэбзэ дэд, зыубытрэм осэ ш1у-к1ае к1ихын. Ащ фэдэ к1элэ ныбжьыкЪ дэхэ дэдэр Къырыми, Тыркуми зэтырахэу щащэфын [2: 136].
Плъышъуац1эр зэрыт степеныр нахь ыгъэлъэшзэ къыхигъэщмэ ш1оигъо нэ-шанэу къыри1отык1ырэм и1эр хегъэунэ-фык1ы. Ащ пае гущы1эзэгъусэ ш1ык1эу «пкъыгъуац 1 эр + зы пычыгъо хъоу, из-акъоу амыгъэфедэрэ плъшъуац1эу шхо-р + гущы1эгъусэу дэд» тхак1ом егъэпсы: Зы шъэф 1офышхо дэдэ горэм ыуж зэ-рифэ фэдэу, пк1ант1эр зэрикъухэу, ехьы-жьагъэу къушъхьэм куоу хэхьащтыгъэ ар [2: 180]. Зы губгъэнышхо дэдэ горэ къа-хэхъухьагъэ нахь, ш1урыш1ук1э янэ ар ыш1эныеп [2: 160]. Ащ фэдэ чыр зэогъу-к1э ащ фэдэу къабзэу сэшхом пебгъэлъэ-сык1ыным пае, к1оч1эшхо дэдэ горэ уи-1эн фаеу щытыгъ [2: 357].
Адыгабзэм инэшанэу щыт пльышь-
омэ якъэгъэлъэгъонк1э пычыгъо зырыз хъурэ плъышъуац1эхэу шхо, жъы, к1э гъэфедэгъэнхэр. Ахэр К1эращ Тембот ит-хыгъэхэми мымак1эу къахэфэ: гъогужъы, мэзышхо, къэлэшхо, нысак1э. Мыщ фэдэ плъышъуац1эхэр субстантивнэ гущы1э-зэгъусэм и1ахьэхэу, пкъыгъуац1эр къэз-гъэнэфэрэ плъышъуац1эм нэшэнэ тедзэу и1эр къагъэлъагъоу бэрэ авторым егъэп-сых: цые куплъыжъ, ч1ынэлъэ нэк1ыш-ху, джэнэ куплъыжъ, шы шъоецые к1ы-хъажъ, к1элэ дэхэшху, нэмык1хэри. Мыщ фэдэ щысэхэм зы пычыгъо хъурэ плъышъ-уац1эр постпозитивнэ ч1ып1э ы1ыгъ-эу гъэпсыгъэх, ар пкъыгъуац1эм къыпы-уцорэп, пкъыгъуац1эр къэзгъэнэфэрэ нэшэнэ плъышьуац1эм ыужк1э щыт: джэнэ
куплъыжъ. Авторым гущы1эзэгъусэр нэ-мык1 ш1ык1эу ыгъэпсын ылъэк1ыщтыгъ - джэнэжъ куплъ, ащ джанэр зэрэжь-ыр ары къодый къыхигъэщыщтыгъэр. Ау унэ1утым иобраз къытхыхьэ зыхъук1э ащ къыщымыуцоу, щыгъыгъэ джэнэжьым зэ-горэм и1эгъэ шъор имы1эжьэу, шьончъэу, пк1ыжьыгъэу, хъок1ыпагъэу зэрэщытыр 1упк1эу нэм къык1егъэуцо.
К1эк1эу зэфэхьысыжь пш1ымэ къэ-1огъэн фае: К1эращ Тембот итхэн 1эпэ-1эсэныгъэшхо къэзгъэлъагъорэмэ ащыщ ащ гущы1эгъэфедэк1э, гущы1эгъэпсы-к1э гъэш1эгъонхэр къызэригъотхэрэр. Ахэм зэк 1 эми авторым итарихъ тхыгъ-эхэр къагъэдахэ, къагъэк1эрак1э, образ-нагьэ къахалъхьэ.
Примечания:
1. Апажев M.JI. Проблемы кабардинской лексики. Нальчик: Эльбрус, 1992. 336 с.
2. Юэрэщэ Т.М. Ытхыгъэмэ ащыщхэр. Ят1онэрэ тхылъ. Мыекъуапэ, 1988. Н. 560.
3. Керашева З.И. Краткий грамматический очерк адыгейского языка // Русско-адыгейский словарь / под ред. Х.Д. Водождокова. М., 1960. 1098 с.
4. Кунова М.Д. Цветообозначающие прилагательные и их функции в романе Т. Керашева «Одинокий всадник» // Вестник Адыгейского государственного университета. 2006. Вып. 3. С. 182-184.
5. Юэращ Т.М. Ытхыгъэмэ ащыщхэр. Апэрэ тхылъ. Мыекъуапэ, 1987. Н. 560.
References:
1. Apazhev M.L. Problems of the Kabardian lexicon. Nalchik: Elbrus, 1992. 336 pp.
2. Юэрэщэ Т.М. Ытхыгъэмэ ащыщхэр. Ят1онэрэ тхылъ. Мыекъуапэ, 1988. Н. 560.
3. Kerasheva Z.I. A brief grammatical sketch of the Adyghe language // Russian-Adyghe dictionary / ed. by Kh.D. Vodozhdokov. M., 1960. 1098 pp.
4. Kunova M.D. Adjectives denoting colours and their functions in the novel of T. Kerashev «А Lonely Rider» // Bulletin of Adyghe State University. 2006. Iss. 3, P. 182-184.
5. Юэращ Т.М. Ытхыгъэмэ ащыщхэр. Апэрэ тхылъ. Мыекъуапэ, 1987. Н. 560.
