CC BY
18
УДК 81'37 : 811.352.3
ББК 81.602
Т 81
Тугуз Г.Т.
Кандидат филологических наук, ведущий научный сотрудник отдела языка Адыгейского республиканского института гуманитарных исследований им. Т.М. Кераше-ва, e-mail: [email protected]
О соотношении слов и фразеологизмов в адыгейском языке Адыгабзэм хэт гущы1эхэмрэ фразеологизмэхэмрэ язэфыщытык1
(Рецензирована)
Аннотация:
Анализируются фразеологизмы адыгейского языка и их соотношение со словами. Рассматриваются взгляды некоторых специалистов по этой проблеме, приводятся обосновывающие примеры. Затрагиваются фразеологические варианты и варианты слов. Научный интерес заключается в анализе некоторых особенностей функционирования фразеологических единиц в языке и речи. Для достижения цели использован семантический анализ, подсчет. Результаты исследования расширяют и углубляют представление о фразеологизмах адыгейского языка, их месте в системе языка и особенностях функционирования в речи, в обеспечении методологической основы для дальнейшего их изучения в адыгейском языке, а также имеют практическое значение, заключающееся в их распространении в языке и речи, а также в составлении фразеологических словарей.
Ключевые слова:
Фразеологизмы, язык, образность, слова, варианты, синонимический ряд, словарь.
Tuguz G.T.
Candidate of Philology, Leading Researcher of Department of Language of the Ady-ghe Republican Research Institute of the Humanities named after T.M. Kerashev, e-mail: tuguz. [email protected]
On correlation of words and phraseological units in the Adyghe language
Abstract:
Phraseological units of the Adyghe language and their correlation with words are analyzed. Views of some specialists on this problem are considered, the proving examples are given. Phraseological versions and word versions are mentioned. Scientific importance of this paper lies in the analysis of some features of functioning of phraseological units in the language and speech. To achieve a goal, the semantic analysis and calculation are used. Results of this research expand and deepen the idea of phraseological units of the Adyghe language, their place in system of language and features of functioning in the speech, and provide a methodological basis for their further studying in the Adyghe language. Their practical importance lies in obtaining knowledge on their distribution in the language and speech and in drawing up phraseological dictionaries.
Keywords:
Phraseological units, language, figurativeness, words, options, synonymic row, dictionary.
Мы аужрэ илъэсипшГхэм фразео-логиемрэ фразеологизмэхэмрэ афэгъэ-хьыгъэ 1офхэр научнэу зэхэфыгъэнымк1э гъэхъэгъэ инхэр аш1ыгъэх. Ащ зи1ахьэш1у хэзьшъхьагъэмэ ащыщых: В.В. Виногра-довыр, H.H. Амосовар, Н.М. Шанскэр, B.JI. Архангельскэр, A.B. Куниныр, И.И. Чернышевар, В.П. Жуковыр, А.Г. Емузо-выр, С.У. Пазовыр, Ю.А. Тхьаркъуахъор, Б.М. Къэрдэныр ык1и нэмык1хэр. Ахэм фразеологиер лингвистическэ дисциплина пгьхьафэу зэхэфыгъэн, зэгъэшЬгъэн зэрэфаер къагъэнэфагъ.
Адыгабзэм ифразеологие
изэхэфынкЬ 1офш1агъэхэр мымак1эу щьйэх нахь мыш1эми, джыри икъу фэди-зэу зэхэмыфыгъэ упчЬхэр къэуцух.
Специалистхэм зэралъытэрэмк1э: «Современная отечественная фразеология рассматривает ФЕ как маленькие тексты, они представляют собой информацию в свернутом виде о культурных феноменах народа, исторических событиях, содержат оценку поведения человека в обществе и др.» [1: 61].
Фразеологизмэхэр хэмытхэу бзэ щымыЬу п1омэ ухэукъощтэп. Шъыпкъэ, зы бзэм ахэр нахьыбэу, адырэбзэм нахь макЬу хэтын ылъэк1ыщт. Бзэм фразеологизмэхэр бэу хэтынхэр а бзэм ибаиныгъэу ары зэральытэрэр. Фразеологизмэхэр нахьыбэу хэт кьэси бзэр нахь щэрыу, 1упк1, бай. Ц1ыфым кььйо ш1оигъор 1упк1эу, щэ-рыоу кьыри1отык1ынымк1э фразеологизмэхэр амалыш1ух. Жабзэм ищэрыуагъэ кьып1эк1эхьан пльэк1ыщтэп бзэм хэт фразеологизмэхэр икъу фэдизэу п1э кьимы-хьагъэхэмэ ык1и ахэр уфэкъулаеу умыгъэ-федэшьухэмэ.
Фразеологизмэу пчъагъэмкЬ бзэм хэ-тыр къэльытэгъуай. Ахэр зэк1э зэхэугьоягь-эу дэтэу кьыдэгъэк1ыгьэу зы гущыЬльи ти1эп. Ар 1оф Зьщэш1эгьэн Гофыгьоу щытмэ ащыщ. Адыгабзэм ифразеологие утегущыЬ зыхьук1э узэбгьук1о мыхьущг упч1эхэр къэуцух. Ахэм мыхэр ащыщых:
Бзэм хэт фразеологизмэхэм зэк1эм къарыкТырэм тыщыгъуаза? Ахэр тэрэ-
зэу жабзэм щытэгъэфедэха? Сыд нэшана бзэм щыря1эхэр? Фразеологизмэр сыдэу фыщыта гущыЬм?
Фразеологизмэм имэхьанэ зы гущы1эк1э къэп1он олъэк1ы. Фразеологиз-мэмрэ гущыЬмрэ зым зыр зэблихъун, зэ-мэхьэнэгъу зэфэхъун алъэк1ы. ГущыЬм пае: шэн псынк1 - губжыпх; рэхьатыгъо имыЪн - гумэк1ын, ытхьак1умэ римыгъэ-хьан - емыдэ1ун, нэмык1хэри.
А к1алэр шэн псынк1. Мы гущыЬухыгъэм шэн псынк1 зыфи1орэ фразеологизмэм ыч1ып1эк1э губжыпх зыфи1орэ зы гущьйэкЬ къэп1он ольэк1ы, гущыЬухыгъэм имэхьанэ зи зэхьок1ныгьэ фэмыхъоу. Ахэр зым ыч1ып1эк1э адрэр бгъэфедэн ольэк1ы, зэмэхьэнэгъу зэфэхъух.
ГущыЬмрэ фразеологизмэмрэ зэмэхьэнэгъу зэфьпцытыкЬхэр зэфыряЬ хъунымкЬ лъапсэ хъурэр фразеологизмэр гущыЬм зэрэпеЬрэр ык1и ар гущыЬухыгъэм хэуцон зэрилъэк1ырэр ары. Фразеологизмэм хэт гущьйэмэ пгьхьадж мэхьэнэ пгьхьаф имьйэжьэу, зэ-рэзэгъусэу зы мэхьанэ зэрагъотырэм, а мэ-хьанэр гущьйэ закъом имэхьанэ пэблагъэ хъун зэрилъэк1ырэм, а амалыр къаты.
Зэмэхьэнэгъу фразеологизмэмрэ гущьйэмрэ зэбгъапшэхэмэ, фразеологизмэм гущыЬм нахьи нахь лъэшэу образ-нагъэр, гум ихъык1-иш1ык1ыхэрэр къы-хэщых. ГущыЬм фразеологизмэр мэхьэ-нэгъу зэрэфэхъурэм фэдэу ежь фразеоло-гизмэхэри мэхьэнэгъу зэфэхъух. Зэмэхьэнэгъу фразеологизмэхэр ямэхьанэкЬ зэпэ-блэгъэ дэдэхэу, стилымк1и зэтемык1хэуи мэхъух. ГущыЬм пае: гур ек1ын, гур егъ-ун; гум рихьын, гур е1ун; гур ебгъэн, гур фыхэк1ын, нэмык1хэри. Ащ фэмыдэу фра-зеологизмэ зэмэхьэнэгъухэр ямэхьанэкЬ тЬк1у зэрэзэтек1хэрэм дак1оу стилымк1и зэтемыфэхэу мэхъух. ГущыЬм пае, гур к1одын зыфи1орэм нахьи ащ имэхьэнэгъу фразеологизмэу гур къефэхын зыфи1орэм гук1одыр нахьыбэу къыхэщы. Гур к1одын зыфи1орэр стиль пстэухэми ащагъэфедэ-мэ, гур къефэхын зыфи1орэр къызэрык1о стилым нахь епхыгъ.
Фразеологизмэхэм стиль ама-лэу я1эхэр анахьэу къызыщылъагъохэ-рэр ахэм гум ихъык1-иш1ык1хэр къатын зэралъэк1ырэмрэ стиль гъэнэфагъэ горэм анахьыбэу зэрэщагъэфедэхэрэмрэ арых. Фразеологизмэхэм образыр алъапсэу зэ-рэщытым ахэр къызэрык1о стилым щыгъ-эфедэгъэнхэу къеш1ы.
ГущыЬхэмрэ фразеологизмэхэм-рэ зэмэхьэнэгъу зэфыщытыкЬу я1эм укьытегущыЬ зыхъукЬ, унаЬ зыте-тын фаеу хъурэр ахэмэ гущыЬухыгъэм егъэк1ук1э амалэу дыря1эхэмрэ ык1и гущыЬухыгъэм зэрэхэт ш1ык1эхэмрэ зэ-рэзэтефэхэрэр арых. ГущыЬм пае, дэп-лъыен зыт1ок1э зы гущьй, зэпытэуи тэт-хы, ау ынэ ыЪтын, ынэ дигъэкъыен зыфи1охэрэр фразеологизмэх. Мыхэмэ ямэхьанэ зэпэблэгъэ дэд.
-Ынэ дигъэкъыягъэу бзыу сатырипйоу быбырэмэ ак1элъыплъэу бэрэ щытыгъ.
-Мурат ынэ ы1этын ымылъэк1эу тыгъэр ынэ къык1апсэщтыгъ.
-Файзэт ц1ык1ур мьйэрысэ шэплъ дахэхэр зыпыт чъыгым дэплъыеу щыт.
Мы гущыЬухыгъэхэм ахэт гущыЬхэу къыхэщэу тхыгъэхэм (гущьйэ закъори фразеологизмэхэри) ч1ып1эу а1ыгъымк1э, гущыЬухыгъэм нэмык1 чле-нэу хэтхэми фыщытыкЬу афыряЬхэмк1и зэрэзэтек1хэрэ щыЬп. Фразеологизмэхэм ач1ыпЬ гущыЬ закъоу дэплъыеу зыфи1орэр ихьэми, зы гущыЬ закъом ыч1ыпЬ фразеологизмэхэу ынэ ьйэтын, ынэ дигъэкъыягъэу зыфи1охэрэр ихьэми гущыЬухыгъэм гъэпсыкЬ зэхэтыкЬу иЬр зэщыкъуагъэ хъурэп.
Ш1эныгъэлэжьхэм зэрэхагъэунэфыкГыгъэу, фразеоло-
гизмэмрэ гущыЬ закъомрэ синоним зэфыщытыкЬу зэфыряЬм къыхэкЬу ахэр зы синоним куп зэдыхэтынхэ алъэк1ы. Тхьаркъохъо Юные иеплъык1и ащ деш-тэ. Ахэм ямэхьанэхэр зэпэблэгъэ дэдэу зэрэщытым фэш1 гущы1алъэхэм яавтор-хэм фитныгъэ я1 ахэр зы синоним куп хэ-тэу къатынхэу. А фитныгъэр иЬу Тхьар-
къохъо Юные игущьйальэу «Адыгаб-зэм исинонимхэм ягущьйалъ» зыфи1орэм гущыЬ закъохэри фразеологизмэхэри зы сатырэм зэдыхэтхэу къыщитыгъэх. Ащ фэдэу сатырэ 989-рэ гущы1алъэм кьыдэ-хьагъ. ГущыЬм пае: гумэк1ын, тхъауен, мызэгьэн, пэн, зэгоутын (хъ, лх), гулэзын (хъ) гумэк1ым зэлъиштэн, ыгу зэгоутын (хъ), рэхьатыгъо имьйэн, ч1ып1э имызэгъ-эн, шъохъо-т1ыхъо хъун (хъ), гур мызэгьэн, гумэк1ыгъо хэтын, гумэк1 гум кьырид-зэн [2: 17], нэмык1хэри.
Зэмэхьанэгъу фразеологизмэхэм мэ-хьанэу къарык1хэрэр зэпэблэгъэ дэдэх нахь мышЬми, зы мэхьан гуадзэ горэмкЬ атек1ых ямэхьэнэгъу гущыЬ закъохэми фразеологизмэхэми. ГущыЬм пае: фразеологизмэхэу кьозэу ишъын, зэузапсэ хъун, тхьэм ыпашъхьэ ихъажьын, ыпеэ хэк1ын ык1и л1эн зыфи1охэрэм зы мэхьанэ къарэк1 нахь мышЬми, ахэр тЬк1у зэтек1ых мэхьан гуадзэ горэхэмкЬ. Мы сатырэм щыщ фразеологизмэхэу ыпеэ хэк1ын ык1и кьозэу ишъын зыфи1охэрэр зэрэзэтек1хэрэр ят1онэрэ фразеологизмэм, апэрэм елъы-тыгъэмэ, ошЬ-дэмышЬу 1офыр зэрэхъ-угъэр къызэригъэлъагъорэр ары [3: 25].
-Тыгъэ къохьэгъум к!элэ у1агъэм ыпеэ хэк1ыгъ.
-Алахьэм семыук1и, л1ы
зиш1угъошхор зэузапсэ хьугъа?
-Шк1эхъужъ ш1агъор зэузапсэ хьугъэ, ш1уабзыжьынэуи игъо ифагъэхэп.
ГущыЬхэм афэдэу фразеологизмэхэми ч1ыпЬ пстэухэми, стиль пстэухэ-ми ащагъэфедэхэрэр ахэтых. ГущыЬм пае: гур е1ун, гур ебгъэн, гум ыхьын ык1и нэмык1хэри. Фразеологизмэхэм макЬп ахэтыр стиль гъэнэфагъэ горэм нахь щагь-эфедэуи. ГущыЬм пае, фразеологизмэхэу чылэр егъасэ, бадзэр есэк1ы; къэб ц1ын; бжъэ тетэп нахь хьайуан зыфи1охэрэр зыщагъэфедэрэр къызэрык1о стилыр ары. Гущтэ егъэш1ын, ирсыпэ къегъэк1ун, ыгу щтэ идзэжъын зыфи1охэрэр литературнэ-художественнэ стилыр ары зыщагъэфедэ-хэрэр ык1и нэмык1хэри.
Фразеологизмэхэм стилым
ылъэныкьокЬ амалэу яЬхэр анахьэу къы-зыхэщхэрэр ахэм гум ихъык1хэрэр, гум щышЬхэрэр къатын зэралъэк1ырэр ык1и стиль гъэнэфагъэ горэм нахьыбэрэ зэрэ-щагъэфедэхэрэр ары.
Гум ихьык1хэрэр, гум щышЬхэрэр, къэгущыЬрэм кьызтегущыЬрэм
епльыкЬу фыриЬр къыгъэльэгьонхэр гущыЬхэм анахьи фразеологизмэхэм къа-дэхъу. ГущыЬм пае, фразеологизмэу шхэ-зэ мэчъые, чъыезэ машхэ (гъэблэифыжь зыш1ыгъэм фэд) зыфи1орэмрэ ащ имэхьэ-нэгъу гущыЬу бэшхы зыфи1орэмрэ зэб-гъапшэхэмэ, гущыЬм бэ зэришхырэр къек1 къодыемэ, фразеологизмэм а шхэ-рэм ишхакЬ гум зэрэримыхьырэр къыхэ-щы. Ащ къегъэльагъо мы гущыЬр стиль пстэуми ащагъэфедэмэ, фразеологизмэр кьызэрык1о стилым нахь зэрэщагъэфе-дэрэр, инэшанэу зэрэщытыр. Фразеологизмэхэм образыр алъапсэу щыт. Ащ еп-хыгъ ахэр къызэрык1о стилым щыгъэфе-дэгъэнхэу зэрэхъурэр. ГущыЬу гъэгуш1он зыфи1орэмрэ фразеологизмэу тамэ къыгогъэк1эн зыфи1орэмрэ зэбгъапшэхэ-мэ, ыужырэм имэхьанэ образыр кьыхэщы: тамэ къыгок1эныр гуш1уагъом инэшан.
Адыгабзэм фразеологизмэхэу образыр, гум ихъык1хэрэр, егъэпшэныр ащ фэдизэу къызхэмьпцыжьхэрэр мымакЬу хэтых: шхьэм къихьан, гум къэк1ын нэмык1хэри. Мыхэр зэмэхьэнэгъух ык1и зы сатырэм зэдыхэтых.
ГущыЬхэм ялъытыгъэмэ фразеологизмэхэр литературабзэм истильхэм нахь макЬу ащагъэфедэхэми, ащи ч1ыпЬ гъэнэфагъэ щаубыты.
ГущыЬхэм афэдэу фразеологизмэхэм мэхьанабэ яЬн алъэк1ы, ау фразеологизмэхэм ащкЬ амалэу аЬкЬлъыр нахь мак1. Арэу щыт нахь мышЬми, фразеологизмэхэм мэхьанит1у-щы
къызэрык1хэрэми уарехьылЬ. ГущыЬм пае, лъэбэкъу дзын зыфи1орэм мэхьанит1у и1: бэкъон, к1он ык1и зэрыт ч1ып1эм икощык1ын зыфи1у. ШочЪгъу фэхъ-ун зыфи1орэри джащ фэд: тек1он ык1и фэук1оч1ын зыфиТорэ мэхьанэхэр иЬх.
Джащ фэдэх зыпкъ игъэуцожъын, гъу-сэ зэфэхъун, гъунэм нэгъэсын, ынэ къэгъ-эплъэжьын зыфи1охэрэри. Хьисап ш1ын, шъхьащэ фэш1ын зыфи1охэрэм мэхьанищ я1. Ащ фэдэу адыгабзэм хэтыр макЬ.
«Адыгабзэм ифразеологизмэ
гущьйалъ» зыфи1оу Тхьаркъохъо Юные зэхигъэуцуагъэм фразеологизм 1700-рэм ехъу къыщызэхефы. Ахэмэ ащыщэу мэхьанит1у зиЬ фразеологизмэу къыха-фэрэр пчъагъэмкЬ 50 мэхъу, мэхьэнищ зиЬр-2, мэхьэнипл1 зиЬр-1. Мыщ кьегъ-эшъыпкъэ гущыЬхэм ялъытыгъэмэ фразеологизмэхэм мэхьэнабэ яЬнымкЬ амалэу яЬр зэрэ нахь мэкЬ дэдэр.
ГущыЬхэм зэмэхьэнэгъу (синоним), зэпыщыт (антоним), ятеплэкЬ зэ-фэдэхэу, ямэхьанэкЬ зэтемыфэхэу (омоним) зэфыщытыкЬхэр зэряЬхэм фэдэу фразеологизмэхэми яЬх ащ фэдэ зэфыщытыкЬхэр. Зэмэхьэнэгъу
зэфыщытыкЬу яЬм ыппгьэкЬ игугъ къэтш1ыгъах. Щысэхэри къэтхьыгъэх.
КъыкЬлъык1орэ фразеологизмэу пчэгум къинэн зыфи1орэм мэхьанэу иЬр «изакъоу къэгъэнэн, кЬкЬк1ыжьын, гугъэЬнэк1 ш1ын» зыфи1у, мыщ итеплъэкЬ тефэрэ фразеологизмэу пчэгум къинэн зыфи1орэм имэхьанэр «зы-щыгугъырэр къыдэмыхъун, гугъэЬнэк1 хъун». Мыхэмэ омоним зэфыщытыкЬ я1. Адыгабзэм ащ фэдэ зэфыщытыкЬ зиЬу хэтыр макЬ. «Адыгабзэм ифразеологизмэ гущы1алъ» зыфи1орэм омоним зэфыщытыкЬ зиЬ фразеологизмэу къы-дэхьагъэр пчъагъэмкЬ т1у мэхъу.
Фразеологизмэхэу пхъэтэпэмыхь ш!ын «епэгэк1ын, къимьщзэн, хъатэ пэ-мыхьын», лъытэныгъэ фэш1ын «лъы-тэн, гъэлъэпЬн, пгьхьак1афэ фэш1ын» зыфи1охэрэр ямэхьанэкЬ зэпыщытых. Мы фразеологизмэхэм ахэт гущыЬхэр зык1и зэпхыгъэхэп ык1и зэтефэхэрэп.
Ш1эныгъэлэжьхэм зэрэхагъэунэфык1ыгъэу, зэпыщыт фразеологизмэхэм зэблэхъугъэу ахэт гущыЬхэр ежь язакъо зыхъукЬ антонимэу ренэу зэ-фыщытхэп. Мыщ дэжьым зэпыщытыныр
а гущыЬхэм язакъоу къапкъырымык1эу ежь фразеологизмам зэрэпсэоу и1эу мэхъу. Гущьйэхэу егьэубытын, къегъэт1этэн зыфи1охэрэр ямэхьанэкЬ икъоу зэпы-щытхэп. Зырызэу зыпштэкЬ, зыпы-щытхэр фэшъхьафых: егьэубытын -къегъэт1упщын, къегъэтЪтэн - регъ-эпхын. Арэу щытми мы гущы1ит1ур а зы гущыЬ дэдэм гъусэ фэхъухи, ащ те-тэу гъэпсыгъэ хъугьэ фразеологизмэхэр ямэхьанэкЬ зэпыщыт хъугъэх: ыбзэ егьэубытын «гущыЬныр щегъэгъэтын» -ыбзэ къегъэтЪтэн «гущыЬным фаблэу ш1ын, къьйугъэблыхьан» [4: 13].
ГущыЬхэм афэдэу вариантхэр фразеологизмэхэм яЬх. Фразеологизмэм хэт
гущыЬхэм ащыщхэм ятеплъэ-зэхэтыкЬ зэхъок1ныгъэхэр зыфэхъукЬ ямэхьанэ зэ-блэхъугъэ мыхъоу вариантхэр яЬ мэхъух. ГущыЬм пае, гум лъыпц1агъэ дэуцон е гум пк1ант1э дэуцон т1омэ мэхьанэу яЬри образ лъапсэу яЬри зы, гущыЬу лъыпц1агъэ зыфи1орэр пк1ант1э зыфи1орэмкЬ зэ-блэхъугъэ нахь мышЬми.
А зигугъу къэтш1ыгъэмэ кьагъэлъ-агъо фразеологизмэхэм жабзэр кьызэ-рагъэбайрэр, щэрыогъэ амалыпйу зэряЬр къагъэлъагъо, ащ ельытыгъэкЬ адыгаб-зэм хэт фразеологизмэхэр гущыЬхэм афэдэу нахь икъоу угъоигъэнхэм, зэхэ-фыгъэнхэм ык1и нахь гущыЬлъэ икъухэр къыдэгъэкТыгъэнхэм уафащэ.
Примечания:
1. Пелипенко JI.M. Когнитивная репрезентация нумеративных фразеологических единиц с компонентами one, two, fhree /один, два, три // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искусствоведение. Майкоп, 2015. Вып. 3. С. 60-64.
2. Тхаркахо Ю.А. Словарь синонимов адыгейского языка (на адыгейском языке). Майкоп, 1988. 144 с.
3. Тугуз Г.Т. Синонимический ряд и его стилистические ресурсы в адыгейском языке. Майкоп, 2006. 131 с.
4. Тхаркахо Ю.А. Фразеологический словарь адыгейского языка (на адыгейском языке). Майкоп, 1980. 199 с.
References:
1. Pelipenko L.M. Cognitive representation of numerative idioms with the components one, two and three in the English and Russian languages // Bulletin of the Adyghe State University. Ser. Philology and the Arts. Maikop, 2015. Iss. 3. P. 60-64.
2. Tkharkhakho Yu.A. Dictionary of synonyms of the Adyghe language (in the Adyghe language). Maikop, 1988. 144 pp.
3. Tuguz G.T. Synonymic row and its stylistic resources in the Adyghe language. Maikop, 2006. 131 pp.
4. Tkharkhakho Yu.A. Phraseological Dictionary of the Circassian Language (in the Adyghe language). Maikop, 1980. 199 pp.
