CC BY
18
УДК 811.35 : 81'42
ББК 81.2 + 81.0
Б 69
Блипашаова М.Д.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: kunova8499@mail.ru
Шхалахова Р.А.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: hrimma@mail.ru
Место словообразования в трудах адыгских лингвистов
(Рец ензирована) Гущы1эгъэпсыным иупч1э ч1ып1эу бзэш1эныгъэм щиубытрэм еплъык1эу фыря1эхэр
Аннотация:
Рассматриваются взгляды ученых-адыговедов по вопросу о месте словообразования, исследуются его проблемы как раздела адыгейского языкознания. Анализируется специальная литература по теоретическим проблемам словообразования адыгейского языка и на ее основе рассматривается выражение лексического значения средствами словообразования, а также определяется место словообразования в структуре адыгейского языка. На примере трудов адыгейских лингвистов по данной проблеме анализируются и обобщаются проблемные вопросы отношения словообразования к морфологии и лексикологии. При помощи сопоставления и сравнения делается вывод о том, что в адыгейском языкознании до сих пор нет единого мнения о месте словообразования в грамматической системе адыгейского языка. Материалы и выводы исследования могут быть использованы при составлении учебных пособий по адыгейскому языку, и вносит определенный вклад в развитие адыгейского языкознания.
Ключевые слова:
Дериватология, именные основы, морфема, морфемика, морфемный анализ, морфология, мотивирующее слово, однокоренные слова, понятие, производное слово, словообразование, словообразовательный анализ, структура слова.
Blipashaova M.D.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, Adyghe State University, e-mail: kunova8499@mail.ru
Shkhalakhova R.A.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, Adyghe State University, e-mail: hrimma@mail.ru
The place of word formation in works of the Adyghe linguists Gushchy1egjepsynym iupch1e ch1yp1eu bzesh1enygjem щиубытрэм epljyk1eu fyrya1ekher
Abstract:
The paper investigates views of Adyghe scientists on the place of word formation and its problems as the section of the Adyghe linguistics. Special literature on theoretical problems of word formation of the Adyghe language is analyzed and on its basis expression of a lexical meaning by means of word formation is considered, as well as the place of word formation in structure of the Adyghe language is defined. Works of the Adyghe linguists on this problem are used as an example to analyze and generalize problematic issues of the relation of word formation to morphology and lexicology. By means of comparison it is inferred that still there is no consensus in the Adyghe linguistics about the place of word formation in grammatical system of the Adyghe language. Materials and conclusions of research can be used in drawing up manuals on the Adyghe language. Also they make a certain contribution to development of the Adyghe linguistics.
Keywords:
Derivatology, name bases, a morpheme, morphemics, the morphemic analysis, morphology, the motivating word, one-rooted words, concept, the derivative word, word formation, the word-formation analysis, structure of the word.
Гущы1эгъэпсыныр бзэм шъхьафэу къыхэгъэщыгъэн фаемэ джы къызнэсыгъ-эми бзэш1эныгъэлэжьхэм зэдаштэн алъэ-к1рэп. Зэнэкъокъур анахьэу зэхьыл1агъэр шъошэгъэпсыным (гущы1эзэхъок1ыным) игъусэу гущы1эгъэпсынри морфологием къыщытыгъэн фаемэ ары.
Адыгабзэм игущы1эгъэпсын шъхьафэу, хэхыгъэу ш1эныгъэлэжьхэр къытегу-щы1эхэрэп. Научнэ грамматикэу ти1эхэм гущы1эгъэпсыным ехьыл1эгъэ 1офыгъо-хэр къыхагъэщхэ нахь, ч1ып1э хэгъэушъ-хьафык1ыгъэ ащарагъэубытырэп [1: 258].
Адыгэ гущы1эгъэпсыным ехьы-л1эгъэ 1офыгъохэр къызщежьэхэрэр Н.Ф.Яковлевымрэ Д.А.1ашъхьэмафэмрэ я1офш1агъэхэр ары. «Грамматика адыгейского литературного языка» зыфи1о-рэ научнэ 1офш1агъэм и1ахьэу «Семан-тикэм» ык1и инэмык1 ч1ып1эхэм гущы-1эр зэрэзэхэт морфемэхэм авторхэр къы-щатегущы1эх ны1эп [2: 124].
Г.В.Рогавэрэ З.И.К1эращымрэ яна-учнэ 1офш1агъэу «Грамматика адыгейского языка» гущы1эм иморфемэ зэхэты-к1и, бзэ гущы1эхэм ягущы1эгъэпсык1и ащак1ухьагъ, анахьэу ана1э зытырагъэ-тыгъэр глагол превербхэм якъэтхыхьан ары [3: 114-135].
Проф. Г.В.Рогавэ итхылъэу «К вопросу о структуре именных слов и катего-
риях грамматических классов в адыгских (черкесских) языках» зыфи1орэм ижъ-рэ ц1э гущы1эпкъхэр зэгъэпшэн-тарихъ ш1ык1эм тетэу къызэрэзэхифыгъэм къы-хэк1эу хэчъыхьэгъэ класснэ показатель-хэмрэ лъэпсэхэ-детерминантхэмрэ гущы-1эпкъ заулэмэ къахигъэщыгъэх. Ащ зэ-ритхырэмк1э, адыгэ лъэпсэ гущы1эм гу-щы1эпкъищ и1: а) гущы1эпкъэу лъэпсэпэ ык1и детерминантнэ лъэпсахэ зык1ыгъ-ур; б) гущы1эпкъэу детерминант лъэпсахэ зимыгъусэр; в) гущы1эпкъэу детерминант лъэпсахэ зык1ыгъоу, ау класс показатель зимы1эр [4: 25].
Ш1эныгъэлэжьым и1офш1агъэ ц1э гущы1эпкъхэм афэгъэхьыгъ нахь мы-ш1эми (1офш1агъэм глагол гущы1эпкъэу къызэхифрэр пш1ым нахьыбэп), ушэты-нэу ыш1ыгъэхэм, ек1ол1ак1эу къыхих-рэм ш1огъэшхо я1.
Глагол гущы1эгъэпсыным фэгъэ-хьыгъ Бырсыр Батырбый имонографиеу «Структура и история глагольных основ в адыгских языках» зыфи1орэр. 1офш1агъ-эр 1ахьищэу зэхэт: «Глагол гущы1эпкъ къызэрык1охэр», «Глагол композитхэр ык1и ахэм ягъэпсык1», «Глагол редупли-кациер» [5].
Абрэдж Ачэрдан и1офш1агъэу «О связях сложных слов и словосочетаний в адыгейском языке» зыфи1орэр гущы1э зэ-
хэлъым фэгъэхьыгъ. Авторым гущы1э зэ-хэлъым икъэгъэнэфэн орфографием реп-хы: зэпытэу тхыгъэ гущы1эхэр зэхэлъхэу, зэпымытэу тхыгъэхэр гущы1эзэгъусэхэу елъытэ. Гущы1эм пае, зэгъапшэх: мэфэк-1маф зып1ок1э, хагъэунэфык1рэ мафэм ыц1э къек1ы, ар гущы1э зэхэлъ, ау мэфэк1 маф п1оу зыптхк1э, гущы1э пэпчъ мэхьа-нэ гъэнэфагъэ и1, ар гущы1эзэгъус ык1и имэхьанэ «мафэу мэфэк1ыр ары». Ащ фэд къык1элъык1орэ занэхэри: адыгэпа1у «хъулъфыгъэ хъурышъо па1у» (ц1э гъэнэ-фагъ) - зущы1э зэхэлъ; адыгэ па1у зыфи1о-рэр гущы1эзэгъус, ащ имэхьанэ «адыгэхэм зыщалъэрэ па1у». Мы гущы1эзэгъусэр мыщ фэдэ гущы1эухыгъэм хэт: «Дышъэ-па1ори, п1ынэри адыгэ па1ох». Къэ1огъэн фаер мы 1офыгъом епхыгъэ упч1эхэр адыгэ бзэш1эныгъэм джыри зэрэщызэхэмы-фыгъэхэр ары [6: 166-175].
Голландием щыщ бзэш1эныгъэлэ-жьэу А.Койперс и1офш1агъэмэ ащыщхэр адыгэ гущы1эгъэпсыным фэгъэхьыгъ-эх. Статьяу проточеркесскэ фонологи-ем ехьыл1агъэм, Н.Ф.Яковлевым игущы-1алъэ къызфигъэфедэзэ, авторым къэбэр-тэе зы лъэпсэ гущы1э шъит1урэ т1ок1ырэ ац1э къыри1уагъ. Нэмык1 1офш1агъэхэм А.Койперс къэбэртэябзэм иморфемикэ къыщытегущы1агъ. Хэгъэунэфык1ыгъэн фаер мы ш1эныгъэлэжьым къытхыгъэхэм хэукъоныгъэхэр зэрахэтыр ары [7: 95].
Адыгабзэхэм - адыгабзэмрэ къэбэр-тэябзэмрэ - гущы1эхэр гъэпсыгъэ зэра-щыхъурэ ш1ык1эхэр художественнэ тек-стхэм къахэхыгъэ щысэхэмк1э къыщегъ-энафэ Къунэ М.Д. истатьяу «Кабарди-низмы в исторических произведениях Т.Керашева» зыфи1орэм [8:180].
Адыгэ гущы1эгъэпсынымрэ гущы-1эзэхъок1ынымрэ анахь хэгъэушъхьафы-к1ыгъэу къызэхэзыфыгъэр Къумэхэ Му-хьадин. Ащ тэрэзэу зэрэхигъэунэфык1ы-рэмк1э, бзэ пэпчъ икъэтхыхьанк1э гущы-1эгъэпсыным ч1ып1эу ыубытырэр зэфэ-дэ зэпытынэу щытэп. Зы бзэхэм гущы-1эгъэпсыныр грамматикэм нахь пытэу ащепхыгъ, нэмык1хэм бзэм ифэшъхьаф-
рэ 1ахьэхэм нахь щахэгъэушъхьафык1ыгъ. Гущы1эм пае, «инджылызыбзэм гущы-1эгъэпсын ш1ык1эхэм ащыщэу анахь игъ-эк1отыгъэу щагъэфедэрэр мыаффиксаль-нэ гущы1эгъэпсыныр (конверсиер) ары, урысыбзэм - аффикс гущы1эгъэпсыныр, абхъаз-адыгабзэхэм - гущы1эзэхэхьаныр ары. Арышъ, хэтк1и нафэ, мы бзэхэм гу-щы1эгъэпсыныр грамматикэми, лексикэ-ми зэрэщяпхыгъэ ш1ык1эр зэфэшъхьа-фых» [9: 11].
Адыгабзэхэм ягущы1эгъэпс лъэпкъ шъхьа1эхэу гущы1эзэхэхьанымрэ
гущы1эпкъ-зэхэхьанымрэ афэдэхэр, Къумэхэ Мухьадинэ зэритхырэмк1э, шъо-шэгъэпс категориехэм ямыпхыгъэу къы-зэхэпфынхэ плъэк1ыщтэп. Джащ фэдэу гущы1эгъэпсыныр морфологием къыщы-тыгъэныр нахь тэрэзэу авторым елъытэ. Арымырмэ, гущы1эгъэпсыныр морфологием къыхэхыгъэ хъумэ, зэмыхъок1рэ бзэ гущы1эхэу наречием, зэпххэм, гущы1эгъ-усэхэм, междометиехэм афэдэхэм уакъ-ытегущы1эн плъэк1ыщтэп. Пчъэгъац1э-хэмрэ ц1эпапк1эхэмрэ уакъытегущы1э зыхъук1э, зы грамматикэ категорие закъу - категориеу падеж зэхъок1ыныр ары ны-1эп къызэхэпфынэу хъурэр.
Ет1ани сыд фэдизэу гущы1эгъэп-сынымрэ шъошэгъэпсынымрэ пытэу зэп-хыгъэхэми, ит1ур зэфэшъхьафых. Анахьэу ар къызщынафэрэр ц1э ык1и глагол гущы-1эпкъхэу морфологическэу зэгобгъэушъ-хьафык1ынэу щымытхэм якъызэхэфын. Гущы1эм пае, зэгъапшэх: пхъаш1э (пхъэм дэлажьэрэр) ык1и пхъэш1эн (пхъэм дэлэ-жьэн). Арышъ, М.А.Къумахэм нахь тэрэ-зэу ылъытэрэр шъошэгъэпсыныр морфо-логием изы 1ахьэу плъытэныр ары. Ахэмэ язэк1элъык1уак1и мыщ фэдэ хабзэ хэлъ-ын фае: морфологием иапэрэ 1ахьэ гущы-1эпкъхэмрэ гущы1эхэмрэ гъэпсыгъэ зэ-рэхъухэрэр къыщызэхэпфыщт, ят1онэрэ 1ахьэм гущы1эм ишъуашэхэр зэрэгъэп-сыгъэхэр къык1элъыбгъэк1ощт.
Гущы1эхэр къызтек1ыгъэхэм якъэгъ-энэфэн 1офышхо диш1агъ Щагъыр Аминэ. «Этимологический словарь адыгских (чер-
кесских) языков» зыфи1орэм адыгэ гущы-1элъэ лъэпсэжъхэм морфемэхэр къахэгъэ-щыгъэнхэмк1э, гущы1эу адыгабзэхэм ахэ-к1одык1ыгъэхэр зыпкъ игъэуцожьыгъэн-хэмк1э, абхъазыбзэмрэ адыгабзэмрэ ямэкъ-эзэтефэхэр къэгъэлъэгъогъэнхэмк1э мак1эп 1офэу щызэш1уихыгъэр [10].
Ш1эныгъэлэжьэу Урыс Хь.Ш. и1оф-ш1агъэу «Морфемика адыгских языков» зыфи1орэм морфемикэмрэ гущы1эгъэп-сынымрэ щызэтырифхэрэп. Адыгэ ык1и къэбэртэе гущы1эхэм яморфемнэ зэхэ-фын ипринципхэм якъэгъэлъэгъон дак1оу гущы1эгъэпс лъэпсахэхэм къатек1ыгъэ гущы1эпкъхэм зэряпхыгъэ лексикэ-грамматикэ лъэныкъохэр къыхегъэщых, бзэ гущы1эу ахэр зэхьыл1агъэхэр къегъ-энафэх [11].
Гущы1эгъэпсын, е дериватологие ^ег^аЫт лат. - «къатек1ыгъэр») зыфа-1орэр бзэш1эныгъэм и1ахьэу къатек1ыгъэ гущы1эхэм ягъэпсык1эрэ ямэхьанрэ, ахэр гъэпсыгъэ зэрэхъурэ ш1ык1эхэр зэзгъа-ш1эрэр ары. Гущы1эгъэпсын терминым мэхьанит1у къырагъэк1ы: а) гущы1ак1э-хэр бзэм гъэпсыгъэ зэрэщыхъурэ процес-сыр къырагъэлъагъо; б) бзэш1эныгъэм и1ахьэу гущы1эхэм ягъэпсын къык1урэ процессыр зэзгъаш1эрэр къарагъэнафэ.
Адыгабзэм къатек1ыгъэ гущы1эхэм ягъэпсык1э икъэгъэнэфэн т1оуцугъоу зэ-тырафыжьы: морфемнэ зэхэфыныр ык1и гущы1эгъэпсын зэхэфыныр. Морфемнэ зэфыныр зыфэгъэхьыгъэр гущы1эр зэрэ-зэхэт морфемэхэр къыхэгъэщыгъэнхэр ары. Ау къатек1ыгъэ гущы1эхэм якъызэ-хэфын морфемнэ зэхэфын закъомк1э уе-к1ол1эныр икъурэп, сыда п1омэ гущы1э-хэм ягъэпсын къык1урэ гъогур ащ къыгъ-элъагъорэп. Ащ фэмыдэу гущы1эгъэп-сын зэхэфыныр зыфэгъэхьыгъэр гущы-1эхэр къызхэк1ыгъэхэр, ахэмэ къак1угъэ тарихъ гъогур, яшъуашэхэр, ямэхьанхэр къэгъэлъэгъогъэнхэр ары.
Гущы1эгъэпсыным пшъэрылъэу и1эр къатек1ыгъэ гущы1эхэм яшъуашэхэр, ямэхьанхэр зыфэдэхэр, ягъэпсык1э-нэшанэхэр къызэхифынхэр ары. Къа-
тек1ыгъэ гущы1 зыфа1охэрэр гущы1э-хэу зимэхьанхэмрэ зимэкъэ шъуашэхэм-рэ ялъэпсэгъу гущы1эхэм ямэхьанхэм-рэ ямэкъэ шъуашэхэмрэ къатек1ыгъэхэр ары. Гущы1эм пае: унэ - унэшхо - унашъ-хьэ -унэш1; к1он - къэк1он - дэк1он - къы-к1элъык1он - фэк1он.
Къатек1ыгъэ гущы1эхэм анахь къа-хэщрэ нэшанэу я1эр ахэр къызтек1ыгъэ гущы1эхэм мэхьанмк1э зэряпхыгъэхэр ары. Арышъ, гущы1эгъэпсыныр къэзгъэ-унэфрэ ык1и къыгъэунэфрэ гущы1эхэу зэфыщытых.
Къэзгъэунэфрэ (мотивирующее) гущы1 зыфа1орэр шъуашэмк1и, мэхьа-нымк1и апэрэу, лъапсэу щытыр ары. Къэгъэунэфыгъэ (мотивированное) гу-щы1эр - шъуашэмк1и, мэхьанымк1и ят1о-нэрэу, лъапсэм къытек1ыгъэр ары. Зэгъ-апшэх: еджэн ык1и еджак1о; тхэн ык1и тхак1о; шъо ык1и шъончъэ, к1он ык1и къэк1он [1: 128].
Адыгабзэм морфемикэм агощрэ ык1и амыгощрэ гущы1эхэр арымэ щызэ-пагъэуцухэрэр, гущы1эгъэпсыным къате-к1ыгъэ ык1и къатемык1ыгъэ гущы1эхэр ары щызэтырафхэрэр.
Къатек1ыгъэ гущы1эхэр,
А.А.Шъаукъом зэрэхигъэунэфык1эу, нэ-шэнэ гъэнэфагъэ-хэмк1э къыхагъэщых:
1. Гущы1эгъэпсыныр икъоу бгощы-жьын плъэк1ынэу гъэпсыгъэ: лъэпсэ мор-фемэр къэнэжьзэ аффикс зэфэшъхьаф-хэмк1э гъэпсыгъэ, гущы1эм пае: тхэн -къэтхэн - дэтхэн - тхак1о - тхак1э.
2. Къатек1ыгъэ гущы1эм анахь нэ-шэнэ шъхьа1эу къыхагъэщрэр гущы1эгъ-эпс къэгъэнэфагъэр (мотивированностыр) ары. Ыпшъэк1э къызэрэт1уагъэу, къате-к1ыгъэ гущы1эм имэхьани, ишъуаши нэ-мык1 гущы1эм ылъапсэ тетэу гъэпсыгъэ.
3. Къатек1ыгъэ гущы1эр т1оу зэхэт: лъапсэмрэ аффиксымрэ. Гущы1эу къэ-к1уагъэхэр зыфи1орэр тштэу морфемнэ анализ тш1ымэ, морфемитф къыхэдгъэ-щыщт (къэ-к1уа-гъэ-хэ-р), ау гущы1эгъ-эпсынымк1э тыкъек1уал1эмэ 1ахьит1у къыхэдгъэщрэр: лъапсэмрэ аффиксхэмрэ
(къэ-к1уа-гъэхэр). Мыр морфологиемрэ гущы1эгъэпсынымрэ зэрэзэтек1рэ анахь нэшэнэ шъхьа1эу щыт.
Зигугъу тш1ын фаеу щытыр джыри К1уращынэ К.Хъ. истатьяу «К вопросу о словообразовании и отношении его к морфологии» зыфи1орэр ары. Мы 1офш1агъэм авторым гущы1эгъэпсыныр морфологием щыщэу къэбгъэлъэгъоныр мытэрэзэу щы-хегъэунэфык1ы. Ш1эныгъэлэжьым грам-матикэ мэхьаныр гущы1эгъэпс амалхэмк1э къэ1уагъэ зэрэхъурэр къегъэнафэ. Грамма-тикэ гущы1эгъэпсыныр ащ 1ахьит1оу его-
щы: а) зы бзэ гущы1э горэм фэгъэхьыгъэ гу-щы1эгъэпсыныр; б) лексемэр зы бзэ гущы-1эм хэк1эу нэмык1 бзэ гущы1э купым зэрэ-хахьэрэр ары [12: 39-54].
Зигугъу къэтш1ыгъэр зэк1э к1э-к1эу зэфэтхьысыжьмэ, къэ1огъэн фае: адыгабзэм игущы1эгъэпсын упч1эхэр шъхьафэу хэхыгъэу къызэхафыным адыгэ бзэш1эныгъэ-лэжьхэр джыри фежьэгъэ дэдэхэп, научнэ грамматикэхэм гущы-1эгъэпсыным ехьыл1эгъэ 1офыгъохэм ащыщхэр къыщагъэлъэгъуагъэхэ нахь, ащ ч1ып1э шъхьаф ащиубытыгъэп.
Примечания:
1. Шъаукъо А.А. Джырэ адыгабз. Мыекъуапэ, 2009. Н. 388.
2. Яковлев Н.Ф., Ашхамаф Д.А. Грамматика адыгейского литературного языка. М.; Л., 1941. 464 с.
3. Рогава Г.В., Керашева З.И. Грамматика адыгейского языка. Краснодар; Майкоп, 1966. 462 с.
4. Рогава Г.В. К вопросу о структуре именных основ и категориях грамматических классов в адыгейских (черкесских) языках. Тбилиси, 1956. 86 с.
5. Берсиров Б.М. Структура и история глагольных основ в адыгских языках. Майкоп, 2001. 236 с.
6. Абрегов А.Н. О связях сложных слов и словосочетаний в адыгейском языке // Ученые записки АНИИ. Т. 19. Майкоп, 1974. С. 166-175.
7. Kuipers A.H. A Dictionary of Proto-Circassian Roots (Sisso). Netherlandes, 1975.
8. Кунова М.Д. Цветообозначающие прилагательные и их функции в романе Т. Керашева «Одинокий всадник» // Вестник Адыгейского государственного университета. 2006. Вып. 3. С. 182-184.
9. Кумахов М.А. Морфология адыгских языков. Нальчик, 1964. 272 с.
10. Шагиров А.К. Этимологический словарь адыгских (черкесских) языков: в 2 т. М.: Наука, 1977. Т. 1. 290 с.; Т. 2. 224 с.
11. Урусов Х.Ш. Морфемика адыгских языков. Нальчик: Эльбрус, 1980. 402 с.
12. Курашинов К.Х. К вопросу о словообразовании и отношении его к морфологии // Лексика и словообразование в адыгейском языке. Майкоп, 1987.
References:
1. Шъаукъо А.А. Джырэ адыгабз. Мыекъуапэ, 2009. Н. 388.
2. Yakovlev N.F., Ashkhamaf D.A. Grammar of the Adyghe literary language. M.; L., 1941. 464 pp.
3. Rogava G.V., Kerasheva Z.I. Grammar of the Adyghe language. Krasnodar; Maikop, 1966. 462 pp.
4. Rogava G.V. On the structure of nominal stems and grammatical categories of classes in Adyghe (Circassian) languages. Tbilisi, 1956. 86 pp.
5. Bersirov B.M. The structure and history of verbal stems in Adyghe languages. Maikop,
2001. 236 pp.
6. Abregov A.N. On the relationship of compound words and word-combinations in the Adyghe language // ANII proceedings. V. 19. Maikop, 1974, P. 166-175.
7. Kuipers A.H. A Dictionary of Proto-Circassian Roots (Sisso). Netherlands, 1975.
8. Kunova M.D. Adjectives, designating colour, and their functions in T.Kerashev's novel «ALonely Rider» // Bulletin of Adyghe State University. 2006. Iss. 3, P. 182-184.
9. Kumakhov M.A. Morphology of Adyghe languages. Nalchik, 1964. 272 pp.
10. Shagirov A.K. Etymological dictionary of Adyghe (Circassian) languages: in 2 v. M.: Nauka, 1977. V. 1. 290 pp.; V. 2. 224 pp.
11. Urusov Kh.Sh. Morphemics of Adyghe languages. Nalchik: Elbrus, 1980. 402 pp.
12. Kurashinov K.Kh. On the problem of word formation and its relation to morphology // Vocabulary and word formation in the Adyghe language. Maikop, 1987.
