CC BY
63
УДК 821.352.3.09 «1917/1991»
ББК 83.3 (2=Ады) 6
Х 18
Хамерзокова Н.А.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: hnuriet@mail.ru
Хуажева Н.Х.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: norahej@mail.ru
Лирико-философская проза в адыгейской литературе конца XX-го века
(Рец ензирована)
Аннотация:
Рассматриваются некоторые особенности лирической повести К. Шаззо «Теплый снег» и философской повести Н. Куека «Черная гора». Сделан акцент на текстологическом анализе произведений на языке оригинала. Рассмотрены тематика и проблематика, сюжетно-композиционное построение повестей, жанровое своеобразие, особенности лиризма первой повести и «магического реализма» второй. Отмечен философский аспект восприятия мира лирическим героем и выделены языковые особенности произведений.
Ключевые слова:
Художественное направление, стилевое своеобразие, жанровые особенности, лирическая и философская повести, система образов, сюжет, композиция, портретная характеристика, авторское описание.
Khamerzokova N.A.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, Adyghe State University, e-mail: hnuriet@mail.ru
Khuazheva N.Kh.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, Adyghe State University, e-mail: norahej@mail.ru
Lyrical-philosophical prose in the Adyghe literature of the late 20th century
Abstract:
The paper discusses some features of the lyrical story of K. Shazzo «Warm Snow» and the philosophical story of N. Kuyek «The Black Mountain». The emphasis is placed on the textual analysis of works in the original language. The subject, problems, plot and composite structure of stories, genre originality, features of lyricism of the first story and «magic realism» of the second are considered. The philosophical aspect of perception of the world by the lyrical hero is noted and language features of works are marked out.
Keywords:
Artistic direction, style originality, genre features, lyrical and philosophical stories, system of images, plot, composition, portrait characteristic, author's description.
Я 20-рэ л1эш1эгъум ик1эух ады-гэ литературэм гъэхъэгъэ гъэнэфагъэ-хэр ыш1ыгъэх, анахьэу повестымк1э. Лиро-эпическэ шъуашэм илъэу тхыгъэ-хэр къыдагъэк1ыгъэх 1эшъынэ Хьазрэт, Кощбэе Пщымаф, Пэнэшъу Сэфэр, Цу-екъо Юныс, Щэш1э Казбек. Дунаим ык1и хэгъэгум зэхъок1ыныгъэ инхэр къызэ-рэщек1ок1ырэм диштэу адыгэ прозэми повесть къыхэуцуагъ (Къуекъо Налбый «Къушъхьэ ябг») постмодернизм зыфа1о-рэ шъуашэм илъэу. Ащ елъытыгъэу къы-зэхэтфыщтых Щэш1э Казбек илирическэ повестэу «Ос фаб» (1985) ык1и Къуекъо Налбый ифилософскэ повестэу «Къушъхьэ ябг» (1997) зыфи1охэрэр.
«Осым усэ сэ фэс1ощт...», - ытхыгъ зэлъаш1эрэ ш1эныгъэлэжьэу, литератур-нэ критикэу, поэтэу, драматургэу Щэш1э Казбек. Осым ипоэтическэ образ мыма-к1эу Казбек иусэхэм къахэфэ: «Осым ма-ш1ор сыд фэдиза?» [1:321], «Осыр нэпэ-еплъэу къысэптыгъа?» [1:336], «Къыо-сэ1о осым уфэмытх» [1:343], «Маш1ор к1адзэу осыр къэзгъэстыгъэп...» [1:428]. Осыр 1985-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэ по-вестым тамыгъэу фэхъугъ. Лирическэ тхыгъэм зэринэшанэу, тхак1ом имурад фэ1орыш1эу, ащ мэхьэнэ к1оц1ыушъэ-фагъэ и1. Щэш1э Казбек иповестэу «Ос фабэм» лирическэ прозэм ищысэш1у хъугъэ. Критикхэм мымак1эу къызэрэ-хагъэщырэмк1э, лирическэ прозэм адыгэ литературэм блэк1ыгъэ л1эш1эгъум иа-ужрэ пл1анэ лъэгъош1у щыпхырищыгъ.
Повестым жанрэм е стилым алъэ-ныкъок1э шъошэ зэфэшъхьафыбэ и1эн ылъэк1ыщт [2]. Тэ тиш1ош1к1э, повестэу «Ос фабэр» лирическэу биографие ык1и мемуарнэ нэшанэхэр къыхэщэу гъэп-сыгъэ. Къэтхыхьаныр къебэк1эу, хъугъэ-ш1агъэхэм хронологие зэк1элъык1о гъэ-нэфагъэ ямы1эу, ретроспекцие къэгъэлъ-эгъуак1эр щыгъэфедагъэу щыт. Лирическэ повесть зыт1ок1э, эпическэ къэ1о-тэн нэшанэр хэлъыхэп п1оныр мытэрэ-зэу тэлъытэ, сыда п1омэ прозэм эпикэр ылъапс, ау лиризмэр къебэк1эу, авторым
хъугъэ-ш1эгъэ къэ1отэным ыпшъэ лирическэ героим ыгу ихъык1рэр къырегъэу-цо, ащ сюжетыр зэрещэ, ары произведением игупшысэ лъапсэ зэпхыгъэр.
Повестэу «Ос фабэр» т1о тедзэгъ-оу къыдэк1ыгъ: апэрэр тхылъ шъхьафэу 1985-рэ илъэсым, ят1онэрэр - 2000-рэ илъэсым къыдэк1ыгъэ тхылъэу «Бжыхьэ-пэ чэщ гумэк1хэр» зыфи1орэм «Ос фа-бэри», усэхэри, пьесэу «Шъозэбэныр», очеркхэри къыдэхьагъэх. Тхак1ом итвор-ческэ жанровэ диапазон зэрэиныр, ямы-ш1ык1э гупшысак1эрэ тхэк1э стильрэ зэ-рэ1ак1элъыр ахэмэ къагъэнэфагъ.
Повестым ыц1э къыфэдгъэзэжьмэ, авторым игукъэк1ыжьхэм, произведением къы1уатэрэм уакъыпкъырык1мэ, «Ос фабэм» тхак1ом ищы1эныгъэ лъэужхэр къызэрэхэщхэрэр, темыр къэлэшхом док-торантурэм зыщеджэгъэ уахътэр, идеоло-гие, научнэ ык1и щы1эныгъэ зэнэкъокъ-ухэу а уахътэм ахэлъыгъэр лирическэ ге-роим игупшысэхэмк1э къыгъэлъэгъуагъ. Хьазрэт (лирическэ героир) темыр къэлэ чъы1эм зэк1ом, зылъыхъущтыгъэу, къы-щигъотынэу зыщыгугъущтыгъэ гуфэбэгъэ тынчыгъэмрэ ц1ыф гуры1оныгъэмрэ апэ-1апчъэ зэрэхъугъэр «Ос фабэм» итамыгъэ етэпхы. Тхылъыщэ л1ыжъэу Григорий Пе-тровичым ищы1эныгъэ къырык1уагъэр, къиныбэ ынэгу к1эк1ыгъ нахь мыш1эми (заор, шъхьагъусэр игъонэмыс хъугъэ, зэ-оужым Сыбыр дащыгъ, изакъоу исабый ып1угъ), щы1эныгъэм ш1улъэгъоу фыри-1эр, гукъабзэу, гуихыгъэу ц1ыфмэ зэра-пэгъок1рэр лирическэ героимк1э щы1э-ныгъэ шапхъэу мэхъу: осыр мэжъужьы...
Осым исурэт авторым героим и1э-к1оц1 дунай зэрэщытыр къыгъэлъэгъо-ным пае егъэфедэ. Гущы1эм пае, литературэм ихабзэхэм ягупшысэ хъумэ: ... ос пхъапхъэр шъхьангъупчъэ апчым къы-тыретакъо, ет1ани къытыримытакъ-оу зы къаумэ теш1э. Осыцэ пстэоу мы слъэгъурэр зэфэдэ, ау нэмык1 теплъэ я1эу неущ осыцэхэр къетэкъохынхэ алъэ-к1ыщт, ахэри зэфэдэх. Зы чъыг лъэпкъым пыт тхьапэхэр зэфэдэх. Джаущтэу про-
изведение пэпчъ зэфэдэу пш1ынэу рэм къек1а? Къик1рэп, ауми зы хабзэ гори ащи хэлъ, хабзэу сэ хэслъагъорэр агу рихь-рэп... [3:42]. Осым ипоэтическэ сурэт тха-к1ом зигъэфедэрэр философскэ гупшысэ-хэм игерой ахэщагъэу джэуапхэм алъыхъу зыхъук1э ары: Ос 1эшк1э ц1ык1у къас-шти, Нева хэсыдзагъ. Ч1ау-къыч1эужьи, псыщэхэр зэбгырит1упщхэзэ, хым ылъэ-ныкъо зыригъэхьыгъ. «Джыдэдэм с1эмы-ч1э уч1элъыгъ, джы псыхъор уибын, хым ухэхьанышъ ухэк1одэжьыщт». Ос 1аш-к1эм сык1элъыплъэжьыгъ, аррэ нычхьа-пэ къыспэк1эк1рэмрэ зэпхыгъэ горэ ахэлъ фэдэу къысщыхъугъэу сыкъэчъы1эл1агъ [3:73]. Осым исурэт-тамыгъэ зэрэпсэоу повестым пхырыщыгъэп, зэпыугъэ мэхъу. Тэ тиш1ош1к1э, темыр къалэм а образыр авторым рипхыгъ.
Повестым икомпозицие гъэпсык1э лирическэ повестым ихабзэхэм афэ1оры-ш1э, зэк1элъык1о хронологиер укъуагъэу гукъэк1ыжьхэмк1э Хьазрэт (лирическэ ге-роим) сюжетым тыщегыгъуазэ. К1эухым-к1э ублагъэу гупшысэк1э къызэк1эк1о-жьы, гупшысэм лъэхъэнэ гьунапкъэ имы-1эу зэм Ленинград докторантурэм щеджэ-зэ, зэм Иркутск, Байкал, зэм Мыекъуапэ, зэм 1эк1ыб хэгъэгум, Германием, - ахэр зэ-к1э гоу мыгупсэфрэм игъогупэх.
Лирическэ героим иеплъык1эк1э, игупшысэк1э повестым хэт образхэр ав-торым къе^элъа^ох. Ау ащ тхылъеджэм ежь иеплъык1э ыгъэпсынымк1э пэры-охъу фэхъурэп, уегупшысынэу, о уизэфэ-хьысыжь шъхьафит пш1ынэу амал къыу-еты. Анахь игъэк1отыгъэу Щаш1эм ыгъ-эфедэрэ художественнэ къэ^элъэ^ок1э амалыр портретым икъэтхыхьан. Героим итеплъэ деталь ц1ык1ухэм ак1игъэтхъы-зэ къетхы. Насте итеплъэ лирическэ героим апэрэу зилъэ^угъэм щегыжьагъ-эу, шъхьашыгум щыублагъэу лъэпэжъ-ыем нэс исурэт мызэу-мыт1оу къетхы [3:17,23,86]. Ащк1э геройхэм ягупшысэ-хэм, лирическэ героим ищы1эныгъэ гъо-гу зэхэк1 амалэу фигъотыщтым, ищы1э-ныгъэ философие тащегыгъуазэ.
Героим ипортрет къыт зыхъук1э, ав-торым анахьэу ынэхэм къащэуцу, нэхэр псэм игъундж зэра1орэр кьыгьэшьыпкьэ-жьэу. Гущы1эм пае, Насте фэгыхьыгъэу повестым ич1ып1э зэфэшъхьафхэм къа-щетхы: А унит1у уи1эщтмэ, ужъалымын плъэк1ыщтэп. Ынат1э зэлъэгъэ закъо и1, ынэхэм адэжьи жъгъэй ц1ык1ухэу зэлъагъ-эх [3: 17]; Хэпш1ык1 къодыеу, сабый гуш1у-ак1эу 1ущхыпц1ык1ыгъ, ынэхэр къызэк1и-мыхэу, нап1эхэр зыщызэчъал1эрэр псыгъу-абзэу тетхыхьагъэу, зэ мак1эу къыгъэхъ-ублабли, ынат1э зэшъозэик1 ушэплъыгъ-эр мак1эу нэпцашъхьэмк1э къэсысыгъ [3:102]. Повестым хэт геройхэм анахьы-бэм и^зэк1оты^зэу портретнэ характери-стикэр авторым къареты, ау къыхэк1ы егъ-элыягъэу героим итеплъэ къымытхыхьэу героим ихарактер къэзгъэнафэрэ деталь зырызмэ къащыуцоуи. Ащ фэд, гущы1эм пае, Ферапонт къызэригъэлъагъорэр: ... Достоевскэм игеройхэр сыгу къегъэк1ых-ынат1э шъуамбгъоу, ынэ ц1ык1ухэр мэщ-хыми, гумэк1 фэш1к1э мэгуш1охэми пхы-ралэу къыоплъых..., ынэ ц1ык1оу ц1ыухэ-рэмк1э пхырилык1эу къыоплъыщт, уигъэ-ук1ытэжьэу, уздэщыт ч1ып1эм укъыты-ри1этык1эу, мэк1э-мак1эу 1ущхыпц1ы-к1ыщт [3:15].
Лирическэ героим игупшысэхэм философие лъапсэ я1эу ренэу щьйэныгъ-эм игъогупэ къинмэ, ш1улъэгъум илъ-эхъэ пытэмэ афэгъэхьыгъ. Хэт бгъэмы-сэщтыри, хэт бгъэхыещтыри? Мы упч1э-хэм яджэуап тыгъош1оп. Ар шъхьадж иц1ыфыгъэрэ ил1ыгъэрэ къызэрихь. Сыда л1ыгъэ зыфа1орэр? Мы упч1эм ид-жэуап къетыгьош^п, теубытагъэу щы1 1оуи тш1эрэп. Адыгэ тхак1охэм а упч1эр япроизведениехэм къыща^тыгь, зэфэ-хьысыжь гъэш1эгъонхэми къафэк1уагь-эх. Гущы1эм пае, К1эрэщэ Тембот игерой (Къаймэт «Хьаджрэт») л1ыгъэр «угу пытэу п1ыгъын плъэк1ыныр ары» къы-зэригъэнэфагъэр. Щэш1э Казбек повестым игероеу Григорий Петровичым игу-щы1эхэмк1э иш1ош1 къы1уагъ: ...л1ыгъ-эм, п1опэн хъумэ, имэхьаныр ц1ыфыгъ, ау
eтlaни зы зыщыжъугъэгъупшэ хъущтэп: щы1эх ц1ыф зырызхэр eжь апшъэ ифэрэ щымы1эу, зыгорэ ягъэуби, апэк1эк1ыгъа-хэм тeгъэгyщыlэхи щатэ пфамышхынэу, к1эк1эу-нэпкъым тeтхэy къошъофык1э 1азэхэу [3:87].
Щзш1э Кaзбeк лиpичecкэ гepоим иxapaктep raxb икъоу къызз1yиxынымк1з ч1ыопcым иcypзтxзp eгъэфeдэx. Ащ икъ-зтxыxьaн мзкъaмзy xэлъыp Хьaзpзт ыгу a yaxътзм иxъык1pэм eпxыгъ. Ащ повecтым илиpизмз къeгъэлъэшы. Тeмыp къзлзш-xом лиpичecкз repo^ зыщы1з yaxътзp къытx зыxъyк1з, aBTOpbrn к1ымзфз пeйзa-жым, ocым икъэтxыxьaн зыpeгъзyшъoмб-гъу, нaxьыбзмк1з гepoим ыгу иxъык1pэp, гумзк1ыгъо-мытынчыгъом eпxыгъ. кутск, Бaйкaл ш1у ылъзгъугъз пшъaшъзм дзжь зык1ок1э, нзмык1 cypзтxзp aвтopым тaпaшъxьэ къыpeгъзyцox. Пчыxьзм Бaй-кaл ипcыopxэм aмaкъз Хьaзpзт ядз1оу, идзxaгъз ыyмэxъыгъэy тынчыгъз фздзми, игумзк1 щыгъyпшзpзп: Пз^утез ыгу къзк1ы, к1злзц1ык1yгъop нзгум къык1з-уцожьы. Ч1ыoпcым, пeйзaжым иcypзт-xэp aвтopым къзгъзлъзгъок1з aмaл лъз-шэу eгъзфeдзx. Лиpичecкз гepoим къзгъ-эгъэ ззмышъогъубз къыщык1зу гъзxъyнз къызигъотк1з, aщ иcypзтpз Бaйкaл 1ушъо итынчыгъзpз ыгу гупшьюэу къыpигъзтaд-жзpзp: Ц1ыфым анахь и1эмырын фaeр гу-к1эгъур, ш1улъэгъур ары... [3:154]. Мыщ гум къeгъэк1ы К1зpaщ Тeмбoт ипoвecтзy «Шaxъoмpз пшъэшъэ пaгзмpз» зыфи-1opзм щыщ ч1ып1эу гъзxъyнз дaxзp Лз-yкъaн Сypэ ззpзpигъзлъзгъyгъaгъзp. Ащ, бзыоу дyнaим тeтыp ззк1з щыззpзyгъo-игъзм фздзу, нэфшъaгъoм мзкъз ззмышъ-огъубзк1з opзд къa1oзэ мзфaк1зм пзгъо-к1ыщтыгъзx. Лзyкъaн идyнэeeплъык1э aвтopым a cypзтым pипxыгъ: Джахэр ары щы1эныгъэм уасэ фэзыш1ын зылъэк1ы-хэрэр. Джащ фэдэу бзыухэр гуш1ошхок1э тыгъэм икъок1ыгъорэ мафэм икъeжьэгъ-урэ пэгъок1ых [4:543].
«Oc фaбэм» лиpичecкэ гepoим ищы-1зныгъз изы пычыгъу къы1yaтзpзp, икъe-жьaп1зп ык1и иyxып1эп. Мypaдзy aвтopым
зыфигъзуцугъзмк1и aщ мэxьaнэшxo и1зп. Мзxьaнз зи1зp щы1зныгъз шaпxъэy repo-им къыxиxpзp apы, бгазмы^н e узгоуцон repoя - тeyбытarъэy къз1orъyaй, шъxьaдж eжь зыш1oзaф. Хьaзpэт yнaгъop 1зк1ыб фзш1ыpзп, ишъxьaгъycзy ^мэ xзк1ыжь-мз, aщ нзмык1ым утагьо диш1зныp, ^a-бый нзмык1 ц1ыф ып1yныp ышъxьз къы-pиrъзxьaнзy фaeп, ay eжь ш1у ылъзгъугъ-эу Нacтe к1ыгъунзу фaй. Джaщ фздзу щы-1зныгъз гъогу ззxзблaгъзмз гум къыpaгъз-тaджзpз ryпшыcзxзp Щзш1з Кaзбeк roBe-cтзy «Oc фaбзм» шъыпкъarъэ xзлъзy, нзгум къык1зуцоу къыщeгъэлъaгъox.
Бззу пoвecтыp ззpзтxыrъзp бгъз-ш1эгъон икъоу бaй, литepaтypaбззм ишaпxъзxзм apылъ. Oбpaзнз къз1yaк1з-xзp, ззфзгъздзнxзp ык1и мeтaфopзxзp aвтopым ыгъзфeдaгъзx, ay eгъэлыягъэ-xзп, бззp aгъзxьылъaгъзп ык1и лиpичecкэ пpoизвeдeниeм eмык1ypз xъзpзпк1зparъз тeкcтым къыpaтыгъэп. Aнaxьзy фзгъздзн-xзмpз мeтaфopзмpз тxaк1oм зыщигъзфe-дзpзp пopтpeтнз къзтxыxьaнxзp apы. Гу-щы1зм пae, Фepaпoнт фэгъэxьыгъэy ... шъyaey натрыф коным хэфагъэм фэдэу, ынэт1э шъуамбгъо ц1ыутэхэу тхылъхэм ахэс [3:15]; Ищы1эныгъэ 1эхъомбэпэ-1эхъомбапэу зэхигощык1и шъхьаф-шъхьафэу ыгъэт1ылъыгъ, тущ къexъ-ул1эщтыри eшlэ [3:16]; Грипп мыгъо-ри къалэм къыдэбэнагъэшъ, 1офы [3:34]; Тапэк1э ис л1ы къуим зыкъызэригъэзэк1и, шхончыпэ мэзахэх п1онэу ынит1у къыт-тригъэдыягъ [3:61]; Къык1эзгъэщтэгъ-эн фай, л1ы къуир дысэу къызэплъэк1и, шхончыку дыигъэу ынэшхохэр къысты-ридзагъэх [3:62].
noBecrap 1opы1yaтэм eпxыгъ п1он плъэк1ыщтэп, ay илъэyжxэp xзтзлъarъox. Гущы1эм rae, Бaйкaлpэ Aнкapapэ aфзгъ-эxьыгъэ xъишъэy aвтopым xиrъзyцyarъзp [3:148]. Ш1улъзгъуныгъзм ык1оч1з лъзш пэpыoxъy фзxъyн ззpзщымы1зм игуп-шыcз ^изы^отык^з xъишъ. Пoвecтым иryпшыcз лъaпcз ap фз1opыш1зy тзлъ-ытз. Ащ нэмык1эу ryщы1зжъxзy щы1з-ныгъз филocoфиep къизы1oтык1xэpэм
ренэу лирическэ героим ягугъу еш1ых: Ер къызэрык1рэр к1энк1э зан [3:46]. 1офэу епхьыжьэрэм теубытагъэ фыуи1эн фай, фабэ зык1эмылъыр ш1улъэгъоп, гугъэн-чъэ хъугъэ ц1ыфыр псаужьэп. Фабэ 1о фаеми, осыр осэу къэнэжьы [3:133].
Усак1оу, тхак1оу, драматургэу Къу-екъо Налбый иповестэу «Къушъхьэ ябг» (1997) зыфи1орэр «Ос фабэм» едгъапшэ-мэ, нахь темэ куухэр къе1эты, «магический реализм» зыфа1орэ шъуашэм илъэу тхыгъэ [5]. Анахь 1офыгъо инэу къы1э-трэр - ем ылъапс, ар къызхэк1рэр, къыз-дик1рэр ары. Ар дэгъоу щыхагъэунэфы-к1ыгъ повестым ехьыл1эгъэ тхыгъэхэу къыхаутыгъэхэм. «Где проходит линия между Добром и Злом, каким знаком выведен в бесконечном пространстве статус человека и его деяний?» - етхы про-фессорэу Щэш1э Казбек [6:123]. «Зы ч1ы-п1э имызэгъэрэ жъалымыгъэ зек1уак1эм ык1и дунаим икъиныгъохэр зэк1э зыды-рырэ гум афэгъэхьыгъ повестыр», - къы-ще1о истатья журналистэу Къэзэнэ Хьам-зэт [7:5]. Повестым ипшъэрылъ ежь уса-к1ом мары къызэригъэнафэрэр: «Сыда Ер зил1эужыгъор, хэта е сыда ащ пэуцу-жьын зылъэк1ыщтыр? — джащ сегуп-шысэзэ стхыгъэ «Къушъхьэ Ябгэр». Ар иамал къыхьынэу ц1ыф щы1эу къысш1о-ш1ырэп, ау ащ уемыгупшысэн плъэк1ы-рэп» [8:365].
«Къушъхьэ Ябгэм» ижанрэ къэгъ-элъэгъогъуай. Щэш1э Казбек къызэрит-хэу, мыр рассказ, повесть, роман, поэм, прозэуи, драматургиеуи щыт [6:123]. Ш1эныгъэлэжьхэу Е.П. Шибинска-ям историко-философскэ повестэу, Н.А. Приймаковам - романэу алъытэ. «Это философский роман нового времени - эпохи постмодернизма», - етхы профессорэу Бэ-щыкъо Фатимэ [9:21].
Къуекъо Налбый Ем ынэгу шъып-къэ къыгъэлъэгъоным пае адыгэ лъэп-къым къык1угъэ гъогумк1э анахь хьа-забэу зыхэфагъэр къетхыхьэ — Урыс-Кавказ заом ик1эух мафэхэр. Лъэпкъгъэ-к1од заоу, адыгэр къызхэхъухьэгъэ дуна-
им игъэк1од (ц1ыф ук1ыныр, ич1ыгужъ егъэбгынэныр, инэмыс рыджэгуныр, уни, хап1и, алэжьыгъи, къагъэк1ыгъи, япсэ-ушъхьи зэк1э гъэк1одыныр, тегъэсты-к1ыныр). Къуекъо Налбый заом, ук1а-к1ом ямэхъэджэ нэгу къызэригъэлъэгъу-агъэм фэдэу зыми къыдэхъугъэп тиады-гэ литературэк1э. Урыс пачъыхьэм ид-зэк1ол1ищ илъэсипш1 нахь зымыныбжь пшъэшъэжъыер къыздыращэк1зэ зэрэ-рыджэгухэрэр унэгу къык1егъэуцо. «Ащ ынит1у Тхьэшхом ак1имыгъэплъагъот! Сыда ц1ыфыр, мыщ фэдэ зыш1ын зылъ-эк1ырэр: дунэе тхьамык1агъор, хьазаб мыухэу гур зыгъэушкъойрэр зы нэбгырэм ынит1у, ынэгу къэбзагъэ, ыпкъ псэнчъэ къа1уатэу? Сыд пай ащ фэдиз хьазабыр зы нэбгырэм еплъэгъул1эн фая?» [8:401]-къыщетхы Налбый повестым.
Илъэпкъ къехъул1эрэ хьазабыр зэ-хиш1энэу, ылъэгъурэ Ер, бзэджагъэр къызхэк1рэр, ащ къылэжьрэр къыгуры1о-нэу Тхьам Нэшъуарэ (философскэ повестым игерой шъхьа1) дунаим къытыригъ-эхъуагъ. Илъэс шъит1у зыныбжь л1ыжъ-эу Мэзагъо гучыжьэк1э къыш1эгъагъ к1э-лэхъур (Нэшъуарэ) «лъэпкъ псаум чылап-хъэ фэхъун зылъэк1ын к1уач1эрэ гъэре-трэ зыхэлъыр» къызэрэхъугъэр. Мэзагъо идунай зэблэхъугъо къызэрэсыгъэр зэхи-ш1эщтыгъэ, ау зы пшъэрылъ ч1ыгум те-тыфэ къыфэнэжьыгъагъ: «зыгуи зиакъы-ли нэшъу хъурэр» (мэш1о хьазабэу ылъ-эгъухэрэм апае — лъы, гъыбз, хьадэ, стаф, гъоз, чъыг ш1уц1, огу ш1унк1) къыгъэп-лъэжьынэу (Нэшъуарэ, илъэс 15-16 зы-ныбжьыр), адыгэ ч1ыгур римыгъэбгынэ-нэу. Л1ыжъым къыдэхъу игухэлъ.
«Къушъхьэ Ябгэм» тхак1ом дунаим хэш1ык1эу, зэхаш1эу фыри1эр нахь щылъэк1уатэ. Ар тэзгъа1орэр Мэзагъу, Нэшъуар, ащ ятэу Нарыч тыкъэзыуцухьэ-рэ дунаимк1э ш1эныгъэу, амал дэзек1у-ак1эу ахэлъыгъэхэр ары. Нарыч мэзыр, шэк1оныр лъэшэу ик1эсагъэх, чъыгхэм, къэк1хэрэм, бзыумэ ядунай къыгуры1ощ-тыгъ, бэрэ мэзым к1оти къыхэсыщтыгъ, к1оч1ак1эхэр къыхэхьагъэу иунэ къыгъэ-
зэжьыщтыгъ. Ик1aлзy Нзшъyapи бз зэxы-pигъзш1ык1ыгъзp, гу зылъыpигъзтaгъзp, Къyшъxьз Ябгзми икъзбap, aщ roe^ya-к1э, xзyшъзфзrъз коч1з ш1уц1зм exьы-л^гъзуи къыфи1oтaгъзp. Нзшъyapз ыгу къзк1ыжьы ятэpэ eжьыppз aмaкъзxзp мы-1оу зэpэзэдэгyщы1эщтыгъэxэp. К1aлзм янз къыpи1yarъ ятзу Нapыч ззpыл1зrъз ш1ык1зp, ныбжьыкъу ш1уц1зм ытсэ ыxьыrъзy ззpилъытзpзp, ныpи ятз лъы-к1yarъ, ззpзлъзгъyжьыгъзxзп.
Нзшъyapз иунз къыбгытагъзу, мa-ш1ом xзтзy ич1ыгу къык1yxьэщтыrъэ. К1aлзм дyнaишxoм ипкъыгъо пcтзypи, къыщык1и, щыкъыий, ш1yнк1ыpи, нз-фынзpи, мaкъэxэpи ззpaxзпxъaгъзxзy, ыпкъынз-лынз xзгъзтк1yxьaгъзx. Ззк1зpи зэxexы, ззxeш1з. «Ззк1зм aфитзy, aфитыp apэп, ззк1зми изaкъoy яджзyaп фздзу къы-щы^вугв», - къыщe1o Нaлбый ипoвecть. Нзшъyapз зaoм ey xзлъыp ылъэгъугъ, зз-xиш1aгъ, дззк1ол1мз ямзxъзджaгъз шы-xьaт фзxъyгъ, axзмз к1зyxзy aфэxъyщтыp Тxьaм ззxыpигъзш1aгъ. К1aлзp чы-лaгъoxэм aдзxьз, мззxзp ззпeчы, aдыrз лъэпкъыф лъзпcзк1oд ззpзxъypзp eлъзгъy, aмылъзк1ыжьзy, erъэзыгъэxэy бзмз яч1ы-гужъ aбгынз, xымк1э eк1ыжьыx. К1злзxъ-ум ылъзгъугъ чъыгым aдыгз xъyлъфыгъзм зыpapигъзпxыжьыгъзy xы Шуц1эм ынз1у фзгъззaгъзy, «Чъыгыпкъым ытхы къупшъ-хьэхэмк1э зэгорэм хэк1ыхьажьынэу», джa-ущтэу ич1ыгу зыкъыpигъзнзнзy. «Уима-зэ сигъэчъыягъ, уитыгъэ сигъэфэбагъ, уи-тenлъэ дэхагъэр зэхысигъэш1агъ, уипсы-мэ сакъыдэшъуагъ, уичъыгмэ садэубзагъ. Умакъэмэ aтeсшlыкlи, гук1эгъум, ш1улъ-эгъум, къэбзагъэм, шъыпкъагъэм, л1ыгъ-эм, зэфагъэм абзэ сылэжьыгъ... Тхьэшхом ыпашъхьэк1э сыдк1э сымыс? Ащ иоcbie-тэу сыд сщыгъупшагъэр?» [8:431] - rae^ тxaк1oм aдыгэ ц1ыфэу зич1ыгу ззpaгъ-эбгынarъэм ыц1эк1э. Сыд raxb тxьaмы-к1aгъoy, raxb нacыпынчъaгъзy нaxь xba-зaбзy ц1ыфым тeплъxьaн плъзк1ыщтыp? Ич1ыгужъ къeбгъзбгынзныp apы. «Зич1ы-гу зыбгынэрэм ыгъэш1ожьыни зыгъэш1о-жьыни ыгъотыжьыщта? Хымэ ч1ыгу,
хымэлъэпкъ, хымэ гъаш1. ... Уич1ыгуущы-мыпсэурэмэ - гу ныкъу, псэ ныкъу» [8:431].
Филошф^з пoвecтым зэк1э щыxъypэм, щыш1эpэм ыгук1э япxыгъ Нзшъyapз. Уилъэпкъ игъаш1э ик1ыхьагъ-эк1э иолъэгъук1ыжьы... Ш1улъэгъу алэ-жьызэ, хьазабыр къызфахьыжьыгъ [8:4G7]. ^Becrbm xэт Нзфынзp, oбpaз шъxьaфзy, apи Нэшъyapэ eпxыгъзy, ыгу-к1з ылъзгъугъзу. Нэфынэp - ныбджзгъ-унчъ, п1злъзнчъ, лъэныкъончъ, гъунзнчъ. Нзфынзм пзуцугъ Ш1yнк1ыp, Ныб-жьыкъyp, Къyшъxьз Ябгзp. Аужым къы-xзк1ыгъз к1оч1з бзaджзp, к1оч1з ш1ун-к1ыp, Ныбжьыкъyp eжь иxaбззк1з мэп-cзy, къызфзгъзш1ыгъзp къeгъзшъыпкъз-жьы: Нapыч ыпcз ныбжьыкъу ш1уц1зм ыxьыгъ, Хьзкъyaк1зм (xьзк1з-къyaк1зм) ыпcзy ятз xъyгъз, Къyшxьз Ябгзм ик1о-ч1з бзaджз мышъэм зыpиyтзк1ыжьзy eбз-ны, къзгъзгъз шъофым зытexьзк1з, къз-xaлъзy къeгъaнз.
Ег^ш^м щы1зx Нзфынзp — Ш1yнк1ыp, ^Œlyp - Ep, axзмз xзбзз гъэнэ-фaгъзxзpи, к1оч1з гъзнзфaгъзxзpи axзлъ-ыгс. Ш1ypи, Epи зздзпcзyx, ззпзyцyжьыx, зэбэнык. Дyнaим къыpык1yaгъзм ap rae-yшыxьaты. Нзфынзм лъык1озз Нзшъyapз Къyшъxьз Ябгзм ыныбэ, мыжъом ыгуззгу шъыпкъз зэpэxэxьaгъэp ззxeш1з, къушъ-xьзpи pзxьaтыгъз зыфaep къыдзxъyгъ-зу. Нзшъyapз «гууз пстэури къылъэ1эсы, ыпкъынэ-лынэ нахь ины хъузэ, ш1унк1ыр зэбгырeгъэкlоты, ыгу хэхъо... къинмыгъ-yaeкlэ Нэфынэр ык1оц1ы къыщeжьэ» [8:456]. К^кь^м eтxы ayжыpэ пычыгъ-ом ышъxьэy «Зыми ыш1зpзп нзф къы-зышъыжьыщтыp», тз тзгугъз Нэшъyapэ нзфынз к1yaч1з, гyк1yaч1з фикъунышъ, Къyшъxьз Ябгзм ык1оц1 къик1зу нзфынз лъaгъo пxыpищынышъ, къыxзк1ыжьы-нзу, Ш1ум иyxъyмaк1oy, ибзнaк1oy ч1ым къытexьaжьынзy. Нэшъyapэ Ем xзк1o-дaгъ e xэк1oдэщт зы1они щы1, cыдa п1о-мз Еми к1оч1э ин xзлъ, бз фызэш1oк1pэp.
Лъзпкъым къыpык1yaгъзм, къexъy-л^гъэм, xьaзaбзy ыщзчыгъзм къзтагъз-xзp бзмз apeгъэгyпшыcы. Библиeми, Къу-
р1анми къаща1о Ц1ыфыр дунаим зэрыте-тын фаер: умыук1ак1оу, умытыгъуак1оу, умыбзаджэу, гук1эгъу пхэлъэу, гунахьэ умыгъахъэу, улэжьак1оу, сабыим ип1ун упылъэу, ц1ыфыгъэ зепхьэу ущы1эныр. Псэ зыпытым иеу, зы ц1ыфым иеу, лъэп-къым иеу, ц1ыф пстэуми къалэжьыгъэу пщыныжь, пшъэдэк1ыжь щы1, а зэк1э-ри зэпхыжьыгъэх, зэхэхьэх - пщыныжь, пшъэдэк1ыжь зэпыш1эныгъэх. Зы ц1ы-фым изы щы1эныгъэ ыгъэхъагъэхэр зыде-ш1эжьы (ш1угъи, бзэджагъи), ыпэ илъыр ахэмэ япхыгъ, щы1эх зырыз дэдэхэр ц1ы-фым блэк1ыгъэ ищы1эныгъэхэм, ыгъэхъ-агъэхэм яхьыл1эгъэ ш1эныгъэ къыз1э-к1ахьэхэрэр. Ш1оу пш1агъэм, бзэджагъэу зепхьагъэм къак1элъык1охэрэр олъэгъух, къыбгурэ1ох. Къуекъо Налбый мары ащи къыри1уал1эрэр: «О къыптефэу зыфэп-ш1эжьырэр дунаими фэош1э, сыда п1о-мэ ори дунаим ущыщ, зэк1э зэпхыгъэмэ зы ны быдзыщэр ягъомыл, гуаоу пш1эрэр орк1э зэрар зэгорэм хъужьыщт» [8:380].
Адыгэ лъэпкъым игъаш1эк1э ылэ-жьыгъэ адыгагъэр, адыгэ хабзэр, нарт эпо-сыр дунэе хъазынэщым идышъэ к1энмэ ащыщых. Дунэе хъишъэм адыгэм иш1у ехьыл1агъэу бэ хэхьагъэр, ау лъэпкъым
игунахь инмэ ащыщых ижък1э тхэлъыгъ-эхэу лъыш1эжьыр, сабый тыгъуныр, ар хэмэ ц1ыфмэ, хэмэ хэгъэгумэ ащыпщэ-ныр, шъхьафитныгъэ к1эдэо егъэлыягъ-эр, лъэпкъ зэмызэгъыныр, ащ къыхэк1рэ зык1ыныгъэнчъагъэр, мыщ епхыжьыгъэ «шъхьэзэкъо» дунэееплъык1эр, дунэегу-ры1уак1эр, дунэегупшысак1эр.
Тхак1ом ыгу, иакъыл апхырык1ыгъ-эр ары ифилософскэ повесть къыщигъ-элъэгъуагъэр. Къуекъом щы1эныгъэм и Мэфэ нэфи и Чэщ ш1унк1и икъоу зэхи-ш1агъ, зэпищэчыгъ. Ч1ыгоу тызыщыпсэ-урэми, къэралыгъоу тызэрысми зэхъок1ы-ныгъэшхохэр ащэк1о, зэблэк1ыгъо уахъ-тэм, гупшысак1эр, псэук1эр инэу зыщы-зэхъок1рэ зэманым тыкъыхэфагъ. Ахэмэ яхьыл1эгъэ гупшысэх, образых Къуекъом я 20-рэ л1эш1эгъум ик1эух ытхыгъэ повестым къыщигъэлъэгъуагъэр.
Щэш1э Казбекрэ Къуекъо Налбый-рэ ялирико-философскэ повестхэм нафэ къытфаш1ыгъ адыгэ прозэм я 20-рэ л1э-ш1эгъум ик1эух гъэхъэгъэш1ухэр зэри-ш1ыгъэр. Классическэ ык1и непэ дунэе литературэм къыщек1ок1ырэ шъошак1э-хэр титхак1охэм 1эпэ1эсэныгъэ хэлъэу зэ-рагъэфедагъэр къытфэнэфагъ.
Примечания:
1. Щэш1э К. Бжыхьэпэ чэщ гумэк1хэр. Мыекъуапэ, 2000. Н. 516.
2. Astetische Erfharung und das Wessen der Kunst / Red. H. Holzhey J.-P. Loуvrat. Bern; Stuttgart, 1984. S. 110-170.
3. Щэш1э К. Ос фаб. Мыекъуапэ, 1985. Н. 208.
4. К1эрэщэ Т. Ытхыгъэмэ ащыщхэр тхылъищ хъоу. Т. 3. Мыекъуапэ, 1989. Н. 558.
5. Паранук К.Н. Мифопоэтика и художественный образ мира в современном адыгском романе. Майкоп, 2012. 352 с.
6. Шаззо К.Г. Живое слово правды // Литературная Адыгея. Майкоп, 1998. № 3. С.118-132.
7. Къэзэн Хь. Игущы1э лъэш, игупшысэ куу // Адыгэ макъ. 1998. бэдзэогъум и 20.
8. Къуекъ Н. Къушъхьэ ябг // Повестхэр, къэбархэр, усэ. Мыекъуапэ, 1998. Н. 363-456.
9. Бешукова Ф.Б. Постмодернистская структура художественного текста Н. Куека «Черная гора» // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искусствоведение. 2012. Вып. 2. С. 17-21.
References:
1. Щэш1э К. Бжыхьэпэ чэщ гумэк1хэр. Мыекъуапэ, 2000. Н. 516.
2. Astetische Erfharung und das Wessen der Kunst / Red. H. Holzhey J.-P. Loуvrat. Bern; Stuttgart, 1984. S. 110-170.
3. Щэш1э К. Ос фаб. Мыекъуапэ, 1985. Н. 208.
4. К1эрэщэ Т. Ытхыгъэмэ ащыщхэр тхылъищ хъоу. Т. 3. Мыекъуапэ, 1989. Н. 558.
5. Paranuk K.N. Mythical poetics and an artistic image of the world in a modern Adyghe novel. Maikop, 2012. 352 pp.
6. Shazzo K.G. A living word of the truth // The literary Adygheya. Maikop, 1998. No. 3. P. 118-132.
7. Къэзэн Хь. Игущы1э лъэш, игупшысэ куу // Адыгэ макъ. 1998. бэдзэогъум и 20.
8. Къуекъ Н. Къушъхьэ ябг // Повестхэр, къэбархэр, усэ. Мыекъуапэ, 1998. Н. 363-456.
9. Beshukova F.B. Post-modernist structure of the literary text «The Black mountain» by N. Kuyek // Bulletin of the Adyghe State University. Ser. Philology and the Arts. 2012. Iss. 2. P. 17-21.
