CC BY
73
УДК 801.6:7.031 (470.6) ББК 82.3(235.7)
Х 29
Хачемизова М.Н.
Доктор филологических наук, профессор кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, e-mail: [email protected]
Особенности фольклора диаспоры черкесского зарубежья в контексте общеадыгской культуры (на материале экспедиции в Иорданию и Сирию)
(Рецензирована)
Аннотация:
Исследуется фольклор адыгской диаспоры, проживающей в Иордании и Сирии. Демонстрируются тексты, выражающие этноментальные основы адыгского народа, свидетельствующие о непрерывности мифоэпических традиций и в настоящее время. Проводится мысль о том, что фольклорный багаж черкесского зарубежья - важнейший компонент гуманитарной (интеллектуальной и эстетической) истории всего этноса.
Ключевые слова:
Фольклор, этноэкология, диаспора, ментальность, мифология, мифоэпические традиции, песни-плачи, сказания, этнос, культура.
Khachemizova M.N.
Doctor of Philology, Professor of Adyghean Philology Department, Adyghe State University, e-mail: [email protected]
Features of folklore of the Circassian diaspora abroad in a context of the Adyghean general culture (on the basis of a material of expedition to Jordan and Syria)
Abstract:
The paper examines the folklore of the Adyghean diaspora living in Jordan and Syria. The author demonstrates the texts expressing ethno-mental bases of the Adyghean people, testifying to a continuity of mythic-epic traditions at the present time. It is proved that the folklore of the Circassian diaspora abroad is the major component of humanitarian (intellectual and esthetic) history of the whole ethnos.
Keywords:
Folklore, ethnoecology, diaspora, mentality, mythology, mythic-epic traditions, songs-weepings, legends, ethnos, culture.
Адыгэмэ яхъишъэ гъогу чыжьэу къыщежьэ ык1и хъугъэ-ш1эгъэ гъэш1эгъонхэмк1э бай. Уахътэ къяк1угъ яхэхъоныгъхэк1э лъагэу за1атэу, ац1э чыжьэу 1оу, ау ет1ани янасып зыкъиут1эрэбгъоу, ипхъахь-итэкъур къафак1оуи. Сыдэу хъуми, лъэхъэнэ зэмыл1эужыгъуабэмэ апсыхьагъэу культурэ лъагэрэ, ц1ыфыгъэ инрэ къыздаштагъэу я1. А культурэ иным изык1элъэныкъоу щыт яжабзи. Бзэм, псалъэм, гущы1эм мэхьанэу ратыщтыгъэм ишыхьат 1оры1отэ баеу, л1эш1эгъу чыжьэмэ къапкъырык1и, лъэпкъым ехьыл1эгъэ ш1эныгъэ зэмыл1эужыгъуабэ джы непэ къыднэзгъэсыжьырэр. Ащ изэгъэш1энрэ изэхэфынрэ игъо шъыпкъэу, актуальнэу джырэ лъэхъаными щыт.
Тэ мурадэу мы статьямк1э зыфэдгъэуцужьрэр адыгэ фольклорыр джы тилъэхъан къынэсэу зэрэпсэурэр, анахьэуи адыгэ диаспорэм ар зэригъэфедэрэр къэтыушыхьатыныр
ары. Ащ пае 1999-2000-рэ илъэсхэм Иорданиемрэ Сириемрэ ащытыугъоигъэгъэ 1оры1уатэхэр къызфэдгъэфедэнхэр пшъэрылъ шъхьа1эу зыфэтэгъэуцужьы.
Адыгэ 1оры1уатэм (фольклорым) ш1эныгъэлэжьхэр зыдэлажьэхэрэр бэ дэдэ ш1агъэп -я Х1Х- рэ л1эш1эгъухэм ак1эхэм щегъэжьагъ. Султіан Хъанджэрые иповестэу «Черкесские предания» 1841-рэ илъэсым журналэу «Русский вестник» къыхиутыгъагъ. Ащ щыщэу зы пычыгъо газетэу «Кавказ» № 35-рэм 1846-рэ илъэсым «Мифология черкесских народов» зыфи1орэр къехьэ. Мы лъэубэкъоу адыгэ 1оры1утэм икъыхэутынк1э Хъанджэрые ыш1ыгъэм ехьыл1агъэу С.Н.Жэмыхъом къетхы: «:.. .наследие Хан-Гирея может послужить в качестве культурно-исторической основы, на которой будет формироваться в новых условиях единая национальная идентичность современных адыгов» [1:32]. Ащ демыгъэштэн плъэк1ыщтэп. Зэк1э адыгэмэ ялъэпкъ гупшысак1э «эпико-мифологическэу» зэрэщытым бэрэ къыфэдгъэзэжьынэу щыт.
Лъэпкъ зэхэк1ок1эн-зэхэк1ухьаным ищынагъоу зэрэдунаеу зыштэрэ глобализацием къытфихьырэм пэбгъэуцужьынэу щыт лъэпкъ ш1эныгъэ къэк1уап1эмэ анахь лъэшэу 1оры1уатэр (фольклорыр). Ащ иугъоижьын, изэхэфын, изэгъэш1эн ш1эныгъэлэжьхэмк1э мэхьанэшхо зи1э 1офыгъу. Анахьэуи адыгэхэм яхъишъэ къэтхыхьэжьынымк1э фольклорым мэхьанэу и1эр 1936-рэ илъэсым К1эрэщэ Тембот идоклад къыщи1огъагъ [2:3]. Ижък1э къыщегъэжьагъэу мэхьанэу и1эмк1э зыми памыш1ыщтыгъэ яшъхьафитныгъэ къызэраухъумэрэ 1ашэм адыгэ псалъэр ащ гуигъэуцуагъ. Зекіолі ц1эры1охэу а 1ашэр къезыхьак1ыгъэхэм агуигъэуцуагъ л1ыгубзыгъэхэу псалъэр зи1эшагъэхэу адыгэ 1оры1уатэр къэзыухъумагъэхэм. «Адыгэ пшысэхэмрэ, тхыдэжъхэмрэ» зыфи1орэ тхылъэу Мыекъуапэ 1946-рэ илъ. къыдэк1ыгъэм Гущы1апэу К1эрэщэ Тембот фиш1ыгъэм моущтэу къыще1о: «Адыгэ фольклорым, историем ык1оц1ык1э адыгэмэ ящы1эк1эгъэ-язэхэтык1агъэхэр, класс банэу зыхэтыгъэхэр дэгъоу хэплъэгъонэу, ти историе джырэ нэсы мытхыгъэу, тхын фаеу щытым материал дэгъу фэхъунэу щыт. Арэу зэрэщытымк1э адыгэ фольклорым иугъоин хэти зэрилъэк1эу дэлэжьэн фае.
Л1ыжъи кіали адыгэ фольклорым иугъоин мэхьанэу и1эр къызгуры1оу, ар зыш1о1офэу, дэмышъхьахэу къытфэзы1ожьэу тэзгъэтхыгъэмэ ш1уш1эгъэшхо афэтэш1ы»[3:10]. Джырэ лъэхъанми фольклорым иугъоин, икъэтхыжьын, изэхэфын мэхьанэшхо зэри1эу къэнагъ. Анахьэуи адыгэхэу дунаим щитэкъухьагъэхэу хъугъэхэм яфольклор къызэрахэнагъэр бгъэунэфыныр икъоу гъэш1эгъон 1оф мэхъу.
Охътэ блэк1ыгъэхэм, тикъэралыгъо хабзэхэр зэблэхъугъэ охъуфэхэк1э, 1эк1ыб хэгъэгумэ ащыпсэурэ адыгэмэ яфольклор иугъоижьын зэш1опхынэу щытыгъэп. Ау амалхэр щы1э зэхъухэм диаспорэм къыхэнэгъэ фольклорым тылъыплъэнэу амалхэр ти1э хъугъэх. Адыгэ къэралыгъо университетымрэ адыгэ хасэхэу Иорданиемрэ Сириемрэ арытхэмрэ яхьатырк1э адыгэ кафедрэм ик1элэегъэджэ куп мы хэгъэгухэм ащы1агъ. Ц1ыф гъэш1эгъонхэу адыгэ 1оры1уатэм иухъумак1охэу тыз1ук1агъэхэм, адыгэ 1оры1уатэр мы хэгъэгумэ зыфэдэу зэращыхъугъэм гукъэк1ыжь-гупшысэ зэфэхьысыжь заулэу тагъэш1ыгъэмэ ащыщэу зыгорэхэм ягугъу къэтш1ы тшіоигьу.
Иорданием адыгэхэр ефэфэхэк1э къиныбэ апэк1эк1ыгъ. Гъыбзэхэу яхэкужъ рахыгъэхэм гъыбзак1эхэри къагохъуагъ. Тыздэхьэгъэ адыгэ чылагъо пэпчъ адыгэ жэбзэ-1оры1уатэм фэщагъэ горэ дэмысэу зыпарэк1и хъугъэп. Ау анахь ц1ыф гъэш1эгъонэу тыз1ук1агъэмэ къахэщырэр л1ыгубзыгъэк1э пасэм зигугъу аш1ыщтыгъэхэмэ ащыщэу Иорданием щыпсэущтыгъэ Мэджаджэкъо Индырыс ары. Зэк1эми ар зэраш1эщтыгъэр Шапсыгъэ Индырыс. Мыщ къыпкъырык1ыщтыгъэ акъылымрэ жабзэмрэ умыгъэш1эгъон плъэк1ыщтэп: тарихъми, лъэпкъ зэхэтык1э-ш1ык1эми, диными, 1оры1уатэми хэш1ык1 ин афри1эу щытыгъ. Индырыс къыпкъырык1ыгъэ информацием икъоу 1оф дэпш1эным, зэхэпфыным охътабэ ищык1агъ. Тэ зы 1ахь мыин горэм тыкъыщыуцу тш1оигъу. Ар «Къолэжъымыкъо Зезэрэхьэ итхыд» ары.
Шапсыгъэ Индырыс мы тхыдэжъыр къы1отэжьынэу зэрэхъугъэр сш1огъэш1эгъонэу сыгу къэк1ыжьы. Апэрэ зэ1ук1эгъум адыгэ жэбзэ дахэу къы1утэкъурэм тиумэхъыгъэу тедэ1угъ. Ежьыми, теуплъэк1ум фэдэу, упч1эхэр къытфидзымэ, тхьагъэпц1эу
1ущхыпц1ык1ызэ бэрэ тызэдыщысыгъ. Ят1онэрэ мафэм Амман хасэм къызэк1ом, чэщым зэрегупшысагъэр къыхэщэу, теубытагъэу къы1уагъ: «Къолэжъымыкъо Зезэрэхьэ итаурыхъ» къэс1отэщт. Сыд мы тхыдэр Индырыс къык1ахихыгъэр ыш1эрэ заулэмэ ащыщэу? Енэгуягъо Къолэжъымкъо Зезэрэхьэ иобраз ар епхыгъэк1э. Тхыдэжъым л1ыхъужъ шъхьа1эу хэтыр ц1ыф къызэрык1оу, лэжьак1оу, гукъабзэу, зэк1ак1ор имы1эу зигущы1э фэшъыпкъэу щытыр ары. Мылкур апэрэ ч1ып1эм изгъэуцоу, мылкур къыз1эк1игъэхьэным фэш1 ц1ыфыгъэ-гук1эгъур зымыш1эрэмэ ар апыщыт. Къолэжъымкъо Зезэрэхьэ тхьагъэпц1ыгъэ-хьилагъэк1э къытек1ох (Ридадэ икъэбар угу къегъэк1ыжьы). Адыгэ тхыдэм ишэн шъхьа1эр - ар шъыпкъэм пэблагъэу зэрэщытыр ары. Ижъык1э къыщегъэжьагъэу адыгэ тхыдэмэ ахэт л1ыхъужъхэр ц1ыфыгъэ шапхъэм рыгъуазэхэу, щысэтехып1эхэу зэрэщытыгъэхэм фэш1 ц1ыф жъугъэмэ осэшхо афаш1ыщтыгъ, ш1у алъэгъущтыгъэх, апшъэрэ ч1ып1эм рагъэуцощтыгъэх. Адыгэ 1оры1уатэм зэрихабзэу гъыбзэ, е л1ыхъужъ орэд пэпчъ къэбар пылъ. Мы таурыхъри гъыбзэм пылъ.
«Къолэжъымыкъо Зезэрэхьэ итаурыхъ» адыгэ хэкуми къыщатхыжьыгъэу щыт. Тхыдэм ик1эух: «Ащ тетэу Къолэжъымкъо Зезэрэxьэ к1элэ батырыр пщы жъалымxэм азыфагу ик1одагъ, орэди фаусыжьыгъэу щы1» [4: 94]. Къолэжъымыкъо Зезэрэхьэ игъыбзэ тхылъэу «Мык1осэжьрэ жъуагъохэр» (1994) Шъхьалэхъо Абу къыдигъэхьагъ
Гъыбзэр л1ыхъужъым къыжэдэк1эу гъэпсыгъэ:
«О Къолэжъым сырикъорэк1э, орэ-ией!
Адэ мыгъо сы Зезэрэxь мыгъот...» [5: 73].
Л1ыхъужъым ыгу ихъык1рэр зэк1э зыхэош1э, тхыдэм къымыубытыгъэр гъыбзэм къыре1отык1ы: «1оф мыxъун гущэр», // «...зы куашъо гущэм тъщап1угъи...», // «...сэ сшыягъэ гущэ...», - ы1озэ, игукъао ц1ыфмэ къафегъанэ Джащ фэдэу тхыдэмрэ гъыбзэмрэ къа1уатэрэ къэбархэр зэрэзэтефэхэрэм имызакъоу гъыбзэм къэбарыр къырегъэкъужьы.
Индырыс къы1отагъэр тек1ырэп Мыекъуапэ къыщыхаутыгъэм, ау ежь Индырыс иеплъык1э хилъхьагъ мы тхыдэм. Индырыс информатор къодыягъэп, 1оры1уатэр згъэк1ыхьэрэмэ ащыщыгъ. Ащ къыгъэлъагъорэр 1эк1ыб къэралыгъомэ арыфэгъэ адыгэмэ фольклорыр агъэбаижьмэ агъэк1эжьзэ къызэраухъумагъэр ары. Жанрэ зэфэшъхьафмэ арылъ 1оры1отэ пчагъэмэ ар къаушыхьаты.
Гъыбзэ мыухыжьыр адыгэмэ ящы1ак1э щыщы хъугъэ. Ц1ыфым тхьамык1агъоу къехъул1эн ылъэк1ыщтыр зэрэгъунэнчъэр ахэмэ ашъхьэк1э аушэтыгъ. Ащ фэд Мыгъол1 Садыкъэу Иорданием ит къуаджэу Русейфэ щыпсэущтыгъэм иджэпсалъэ. Мыгъол1ым ежь зэхилъхьагъэу усэ-джэпсалъэ тигъэтхыгъэ. Мыр зыфэгъэхьыгъэр ныдэлъфыбзэ адыгабзэр зэрэк1одрэр ары. Адыгабзэу а1эк1эк1рэм игъыбзэ гум къик1эу, ц1ыфхэр къыгъэущыным тегъэпсыхьагъэу, зыкъаригъэш1эжьэу гъэпсыгъэ: «Хэтрэ адыгэу мы сымакъэ зэxэзыxрэм, // «Адыгэ сэлам гуапэ, Сэлам 1аш1у есэxы!» // «Сшыxэр, сшыпxъуxэр!»// «Илъэсишъэрэ шъэныкъорэм нэсыгъэу», // Адыгэxэу мы xэку xьафым исxэр...»// «Тыбзэк1э mызэрэмыmxэу, тыбзэк1э тызэремыджэрэм иягъэ къытэк1ы» // Тэ зытымыш1эжьэу тыкъэнэныр тxьамык1агъоба...» //.Тэ лъэпкъыжъэу дунаим тетмэ тащыщ»...// «Ау сыд фэдэу тыбзэ, тишбзэ мык1одэу, сыд фэдэу т1ыгъыщт?»// «Тыбзэ мэк1оды! Тыадыгэмэ тыкъаш1эжьрэп!» // «Ттабзэ мэк1оды, таxэтыжьъшъурэп!..// Бзэ xьафк1э xьалыгъум теджэу адыгэxэр тыкъэнагъ!» // «Лъэпкъэу щы1эмэ ауж тыкъинагъ, сян!»
О, сян!
Сянэ къысимы1уагъэр
Хэт къыси1он!
Сянэ симыгъэш1агъэр
Хэт сигъэш1эн?
Сянэ сш1уигъэк1одыгъэ бзэр
Хэт къыситыжьын?...» (кафедрэм иархив).
Иорданием щыпсэурэ Шыбэкъужъ (Батэкъо) Самихьа ыныбжьык1э 50-м итыгъ ны1эп, ау гъыбзэ-орэдыбэ къы1онэу ыш1эу къыч1эк1ыгъ, ежьыми зэхэлъхьак1э еш1э. Адыгэ хэкум къызэк1ом ыуж мыщ фэдэ орэд ыусыгъэу къытфи1уагъ:
«...Кощxьэблэ шыукэр, Gxb-ерией,
Тыгъэр къагъашъор, мыгъот-ей,
Гуш1огъо мафэр, Gxb-ерией,
Къэтэжъугъэ1эт, мыгъот- тэ.
Бэслъынэй к1алэxэр, Gxb-ерией,
Тэри къытпэплъэт, мыгъот-ей,
Тыгум къыдаплъэрэр, Gxb-ерией,
Адыгэ т1эк1у, мыгъот- тэ,
Кубаны псыжъыр, Gxb-ерией,
Орэу ечъэxыр, мыгъот - ей Иордан к1ожьыныр, Gxb-ерией,
Гугъэу къытщэxъур, мыгъот- тэ.
Домбай чапэxэм, Gxb-ерией,
Осыр темылъ, мыгъот- ей,
Тыгум имык1рэр, Gxb-ерией,
Адыгэ т1эк1у мыгъот- тэ.
Адыгэ ч1ыгур, Gxb-ерией,
Сапэр къе1эты, мыгъот- ей,
Зэтэжъугъэ1этыри, Gxb-ерией,
Къэтэжъугъэгъэзэжь, мыгъот- тэ...» ( кафедрэм иархив).
Самихьа янэ Мысрэкъомэ ащыщыгъ, Мысрэкъо ехьыл1эгъэ гъыбзэр къы1ощтыгъэ. «Мысрэкъор сянэшхом ятэкъошым ыкъу», - къе1уатэ Самихьэ. Мысрэкъом игъыбзи янэ къызэри1ощтыгъэм тетэу дахэу къы1уагъ:
Мысырэкъор к1элак1эт, аxьай-ерией,
К1элак1эми шыбзыфы макіуа, аxьай-ерией,
Нэгъотьар мэбана, аxьай-ерией,
Нэгъоипщым зэxеxа, акьай-ерией...
Мысрэкъом нэгъоипщым ищэ къытефэ, к1элак1эр аджалыщэм ехьы. Гъыбзэм ылъапсэр: нэгъопщым Мысрэкъор къызиш1эжьк1э, ыш1агъэр зэрэгухэк1ышхор гъыбзэ еш1ы ...
Сирием тызщы1ук1эгъэ л1ыгубзыгъэу Тыгъужъ Азадин макъэу и1эмк1и, артистизмагъэу хэлъымк1и анахь орэды1о лъэшмэ ащыщ. Ижърэ фэ1о-фэш1э орэдхэмрэ нарт пщыналъэхэмрэ къащегъэжьагъэу джырэ лъэхъаным зэхалъхьагъэ ш1улъэгъуныгъэ орэдхэм анэсыжьэу къы1онхэ ылъэк1ыщтыгъ. Ащ игугъу къыщытш1ыгъагъ статьяу «Адыгэ орэдым ытамэу щытыгъ...» зыфи1оу Ж. «Псалъэу» № 2(5)-м 2005-рэ илъэсым
къыдэк1ыгъагъэм[6:120].
Джолан игъунапкъэхэм адэжь адыгэ чылэхэу Бырхьаджамрэ Барикъэрэ тызэк1ом тыз1ук1агъэмэ ащыщ Щыкъмэ япхъоу тызихьэк1эгъэр. Ащ гущы1эм хэтэу къы1огъагъ: «Сыд тэ тызфитыр, зифышъxьэ тшxырэм тырибзыу...». Ари адыгэ гущы1эжъ. Адыгэ гущы1эжъыр зэрэлъэшыр джыри зэ тыушэтыгъэ. Мыр зыщзэхэтхыгъэ ч1ып1эм ащ мэхьанэу к1оц1ылъыр щэм фэдэу къыттефагъ. Тегупшысагъ: Сыд фэдиза ыушэтын фэягъэр лъэпкъым мыщ фэдэ зэфэхьысыжьыр ыш1ыным фэш1? Адыгэм ифольклор ар къытегъаш1э, сыда п1омэ блэк1ыгъэ уахътэм щыпсэугъэ ц1ыфхэм ягупшысак1э ащ тыхещэ, Хьаткъо Иринэ зэритхэу: «.почувствовать» людей прошлого, их мысли и действия.» [7: 41].
Гупшысэ к1эухыр зыфак1орэр: адыгэм ифольклор диаспорэм щэпсэу, хэхъо, мэлажьэ. Мызэу мыт1оу пшысэхэр ежьмэ зэхалъхьагъэу къа1уатэхэу, гъыбзэ-орэдхэу зэкощыжьхэм ыуж ак1э къыщяхъул1эгъэ гухэк1хэр къиз1отык1хэрэр къа1охэу тарихьыл1агъ. Тхак1эрэ еджак1эрэ яныдэлъфыбзэк1э зы1эк1эмылъ диаспорымк1э фольклорыр лъэпкъ ухъумак1оу мэхъу. Бзэр мык1одынымк1и ащ мэхьанэшхо и1. «Гугъэр атэк1эныжъ»,- е1о гущы1эжъым, адыгэмэ ягугъи к1ыхьэ.
Примечания:
1. Жемухов С.Н. Жизнь и мировоззрение Хан-Гирея // Султан Хан-Гирей. Избранные труды и документы. Майкоп, 2009. С. 7-32.
2. Керашев Т.М. Доклад на первом съезде писателей и ашугов Адыгеи // Адыгейская правда. 1936. 21 дек.
3. Адыгэ пшысэхэмрэ тхыдэжъхэмрэ. Мыекъуапэ, 1946. Н. 10.
4. Ар дэдэм. Н. 89-94.
5. Мык1осэжьырэ жъуагъохэр. Мыекъуапэ, 1994. Н. 73.
6. Хьак1эмз М. Адыгэ орэдым ытамэу щытыгъ. // Псалъ. Мыекъуапэ, 2005. № 2 (5). Н. 120-126.
7. Хаткова И.Н. Концепция исторического прошлого в произведениях Султана Хан-Гирея // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искусствоведение. Майкоп, 2010. № 4 (70). С. 39-45.
References:
1. Zhemukhov S.N. Khan-Girey’s life and world outlook // Sultan Khan-Girey. Selected works and documents. Maikop, 2009. P. 7-32.
2. Kerashev T.M. The report at the first congress of writers and the Ashugs of Adygheya // Adygheiskaya pravda. 1936. December, 21.
3. Адыгэ пшысэхэмрэ тхыдэжъхэмрэ. Мыекъуапэ, 1946. P. 10.
4. Ар дэдэм. P. 89-94.
5. Мык1осэжьырэ жъуагъохэр. Мыекъуапэ, 1994. P. 73.
6. Хьак1эмз М. Адыгэ орэдым ытамэу щытыгъ. // Псалъ. Мыекъуапэ, 2005. № 2 (5). Н. 120-126.
7. Khatkova I.N. The concept of the historical past in Sultan Khan-Girey’s works // The Bulletin of the Adyghe State University. Series «Philology and the Arts». Maikop, 2010. No. 4 (70). P. 39-45.
