CC BY
21
УДК 821(470+571).09
ББК 83.3(2=Каба)
Х 98
Хуажева Н.Х.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, е-mail: fafk79@mail.ru
Цей Б.А.
Кандидат филологических наук, доцент кафедры адыгейской филологии Адыгейского государственного университета, е-mail: fafk79@mail.ru
«Белое золото и уголь» Хабаса Бештокова: тематика и проблематика Бештэкъо Хьэбас итхылъэу «Дышъэ фыжьымрэ ш1омык1ымрэ» къыщы1этыгъэ 1офыгъохэр
(Рец ензирована)
Аннотация:
Проводится детальный текстологический анализ произведений поэта из книги «Белое золото и уголь» на языке оригинала, в котором впервые в адыгской литературе поэт использует синтезированный жанр - роман-дневник в стихах. Рассматриваются тематика и проблематика романа-дневника и драматических поэм. Сделан акцент на сюжетно-композиционном построении текстов, стилевом и жанровом своеобразии, особенностях художественного мастерства поэта, выделяются языковые особенности произведений. Значительное внимание уделяется многообразию, новизне и продуктивности методов и приемов, используемых поэтом для обоснования единства практики и философии жизни. Научная и практическая значимость данной работы определяются ее новаторским характером, связанным с текстуальным анализом малоисследованных произведений Хабаса Бештокова, выявлением тематики и проблематики романа-дневника в стихах. Проведенный анализ произведений вносит определенный вклад в сравнительно-типологическое литературоведение. В исследовании также применены методы историко-литературного, культурологического анализа художественного произведения. В работе делается вывод о том, что сохранение нравственной чистоты, традиций предков есть незыблемое нравственное основание жизни. В этом и состоит духовный подвиг «идеального» героя, портретную характеристику которого создал поэт Ха-бас Бештоков в книге «Белое золото и уголь». Результаты исследования могут быть использованы в создании «Истории адыгской (черкесской) литературы».
Ключевые слова:
Художественное направление, стилевое своеобразие, жанровые особенности, роман-дневник, драматическая поэма, конфликт, система образов, лирический герой, сюжет, композиция, портретная характеристика, авторское описание.
Khuazheva N.Kh.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, the Adyghe State University, e-mail: fafk79@mail.ru
Tsey B.A.
Candidate of Philology, Associate Professor of the Adyghe Philology Department, the Adyghe State University, e-mail: fafk79@mail.ru
«White Gold and Coal» by Khabas Beshtokov: topics and problems
Abstract:
The authors carry out a detailed textual analysis of works of Khabas Beshtokov from the book «White Gold and Coal» in original language. In this book, for the first time in the Adyghe literature the poet uses the synthesized genre - the novel diary in verses. The topics and problems of the novel diary and drama poems are considered. The emphasis is made on plot-composite creation of texts, a style and genre originality, features of art skill of the poet and language features of works. The considerable attention is paid to variety, novelty and efficiency of the methods and techniques used by the poet for substantiation of unity of practice and philosophy of life. The scientific and practical importance of this work is defined by its innovative character related to the textual analysis of the poor-studied Khabas Beshtokov's works and by identification of topics and problems of the novel diary in verses. The carried-out analysis of works makes a certain contribution to comparative and typological literary criticism. In a research, methods of the historical, literary amd culturological analysis of the work of art are used. The conclusion is drawn that preservation of moral purity, traditions of ancestors is the firm moral basis of life. This is the spiritual feat of the «ideal» hero whose portrait characteristic was created by the poet Khabas Beshtokov in the book «White Gold and Coal». Results of this research can be used in creation of «History of the Adyghe (Circassian) Literature».
Keywords:
Art direction, style originality, genre features, novel diary, drama poem, conflict, system of images, lyrical hero, plot, composition, portrait characteristic, author's description.
Къэбэртэе усак1оу, драматургэу, критикэу, зэдзэк1ак1оу Бештэкъо Хьэ-бас 2012-рэ илъэсым къыдигъэк1ыгъ тхылъэу «Дышъэ фыжьымрэ ш1омы-к1ымрэ» [1] зыфи1орэр. Ащ къыдэхьагъ-эх усэ шъуашэм илъэу, лирическэу гъэп-сыгъэ роман-дневникыр, поэмэр, дра-мэхэр. Адыгэ литературэхэмк1э апэрэ-еу Бештэкъо Хьэбас ыгъэфедагъ жанрэу роман-дневникыр, ащ авторым - лири-ческэ героим и1эк1оц1 дунай щыхъурэ-щыш1эрэр, игупшысэхэр, зэхаш1эхэр, гумэк1-гук1аехэр къыщитхыхьагъэх. Ли-рическэ шъуашэм илъэу адыгэ лъэпкъым иблэк1ыгъ, инеп, инеущ, адыгэ ц1ыфым изытет, игупшысак1, Псэ ш1эныгъэу ыугъоигъэхэр авторым къы1отагъэх.
Хьэбас поэзиер диным ышыпхъоу елъэгъу, гушъхьэлэжьыгъэ (духовность) зыфа1орэм фэлажьэу елъытэ. «Псэм и зы-ужьык1эм, и зыужьыныгъэм, псэм нэхъ къулей зэрызищ1ын 1эмалхэр къэзулъэп-хъэщ жанру Алыхьым къигъэщ1ауэ къы-щ1эк1ынущ» (2011-рэ илъэсым шэк1огъ-
ум и 19-м гъэзетэу «Адыгэ псалъэм» Бештэкъо Хьэбасрэ Жэмыхъо Марьянэрэ язэ-дэгущы1эгъоу къихьагъэм къыхэхыгъ). Псэм илэжьын Усак1ом зэк1эмэ апэ регъэ-уцо, ащ къыригъэубытрэр: гумрэ шъхьэм-рэ зэдэ1ужьызэ, Напэр, Намысыр, Л1ыгъ-эр къыухъумэныр, ищы1эныгъэ зэрэпса-оу ахэмэ афэшъыпкъэныр. Апхуэди щы1эщ: и псэр и1уэтэныр Къалэну къыщыхъужу къалъхур ц1ыху...
Бештэкъо Хьэбас куоу къыгурэ1о Тхьэм къыхилъхьэгъэ сэнаущыгъэм игу-ш1уагъуи, икъини. «Уи нат1эм кърит-хар - уи пщэхъущ». Ыпсэ илэжьын къыгъ-эш1агъэм усак1ор дэлажьэ, аужрэ илъэс т1ок1ым тихэгъэгу пыуты щаш1ыгъэ гъэ-сагъэмэ къахэфагъэп, ынапэ ыщагъэп. Къулыкъуи власти сел1эл1акъым, Дунейм псэр хуиту сытетащ.
Усэ зытхырэр къабзэу мыпсэумэ, сатырэмэ къахэщыщт, къа1отэщт, Псэм илъэгап1эмэ анэсышъущтэп. Нэху хэмыпсауэ птхар ц1ыхупсэм п1их-къым.
... Усэ псэм егъэпс.
Бештэкъом динмэ алъапсэ, ахэмэ фи-лософскэ мэхьанэу ахэлъыр зэригъэш1э-ным охътабэ тыригъэк1одагъ, ащ тына1э тырырегъадзэ Къур1аным исурэу «Уса-к1охэр» зыфи1орэм. «Сэ къызэрызгуры1у-аращ: уэ талант къуитащи, ар къабзэм ху-умыгъэлажьэмэ, жэуап пхьынущ. . ..Напэр метафорэм (усэм) хэлъын хуейщ». Усэным псэр иузэщ1ащ... Поэзиер - хъарзынэщ, Нэхъ къабзэ пхуещ1ыр псэр.
Хэтрэ ц1ыфи, анахьэу усак1охэр, тхак1охэр «дунейр къэзыхутэ щ1эныгъэ-хэм зыгуэру ущыгъуазэу ущытын хуейщ». Психологиеми, физикэми, биологиеми, нэ-мык1ми непэ ш1эныгъак1эхэр гъэш1эгъ-он дэдэу къызэ1уахых. Ахэмэ къагъэущ-рэ гупшысэхэр Хьэбас ипоэзие инэу хэгъ-этк1ухьагъэх: «У1утщ дунейм и бжэ1ум».
Усак1ом идунай къызщежьэрэр ихэ-ку, ичыл, ян, иц1ык1угъор. Ахэмэ ш1улъ-эгъоу афыри1эр, ышъхьэ куц1 зэримык-1хэрэр усабэмэ къаще1уатэ, сурэтым фэ-дэу нэм къык1егъэуцох, уик1элэгъур угу къагъэк1ыжьы. Хьэбас гущы1эхэмк1э су-рэт еш1ы, шъо зэфэмыдэ пчъагъэ и1эу, купк1ыр къыхэщэу, идэхагъэ уиумэхъэу, мэри зэхэпхэу, пси пытыжьэу. Мо джабэм удэк1рэ и щыгум унэсмэ -Губгъуэшхуэм хуитыбзэу уиплъэнущ. Уи гъатхи, уи гъащ1и, уи бжыхьи, уи нэпси Зы дыгъэ и бзий къыхэпсэнущ.
Лъэпкъым къырык1уагъэр, ипхъыхьэ-итэкъу тызэрэхъугъэр, хэгъэгу пчъагъэ-мэ тызэрахэтк1ухьажьырэр, бзэм ик1о-дыжьыгъо ищынагъо къызэрэтшъхьащы-тыр, зык1ыныгъэ - зэгуры1ожьныгъэ зэ-рэтхэмылъыр, шъогъолэным тызэришхы-рэр; сыда тапэ илъыр, сыдэущтэу лъэпкъым зыкъи1атыжьыщта илъэсишъэрэ къы-зэхэзыкъутэзэ, къ^ггригъзстык1ызэ рек1о-к1ыгъэ Кавказ заом ыуж, «революцэм» ыгъ-эк1одыгъэ пчъагъэмэ ауж, «перестройкэм» ыгъэпыутыгъэ, ригъэчъэхыгъэмэ ауж - мы гупшысэмэ Усак1ом ыгуи, ышъхьи зы такъ-икъ къат1упщырэп. Культурэшхорэ лъык1о-тэныгъэ инрэ зи1э лъэпкъ лъэшхэм илъэсы-
бэрэ Хьэбас яхъопсагъ, ахэмэ так1эхьашъоу, тадэбэкъошъоу амал горэ Къытхуригъэхатэмэ Алыхьым Хуэсщ1ынт и пщыл1 гуащ1аф1э псэр.
Роман-дневникэу «Дышъэ фыжьым-рэ ш1омык1ымрэ» (2006-2011) зыфи1орэм игерой шъхьа1эр Псэр ары, ащ щыхъурэ-щыш1эрэр, гум, шъхьэм къарытаджэрэ гуп-шысэхэр, зэхаш1эхэр. Романым сюжет хэлъ-эп, усэ-усэу зэтеутыгъ, усэ пэпчъ мафэу, ма-зэу, илъэсэу зитхыгъэр к1этхагъ, зэк1эмк1и усэ 300 зэрыхъурэр, ахэр зэзыпхыжьхэрэр Усак1ом иакъыл, идунэелъэгъук1, ифилосо-фие, ипсэзэхэш1э лъэгап1. Мы ди гъащ1эм и купщ1эр, и щэхур Куууэ пшэхэм зыгуэрым щегъэпщк1у. Хъуркъым щэхур къэпхути къэпщэхуи, Уигъэгугъэурэ гъуэгухэр уегъэк1у.
Хьэбас къыгъэлъагъорэ Псэ щы-1эныгъэр «телъыджэ», дунай ин, дахэ, лъэныкъо пчъагъэ и1, ащ хэш1агъ лъэпкъым, тхыдэм, бзэм, тыкъэзыу-цухьэрэ шхъуант1эмэ апсэхэр, хъулъ-фыгъэ акъыл чъэпхъыгъэ, гу зэтеу-цуагъэм игупшысэ-гумэк1хэр, непэ гупшысак 1 о-ш1эныгъэлэжьхэр зынэ-сыгъэ упч1э-джэуапхэр. Усэмэ, зэк1 п1о-ми ухэмыукъонэу, ямэкъамэ зэхэохы, шъо зэфэшъхьафхэмк1э усэ-сурэтхэр уа-пашъхьэ къеуцо, «акъужь»-къушъхьэ жьы къабзэр къып1уалъасэ, сатырэ-тыгъэнэбзыймэ укъагъэфабэ, къахэщ-рэ «уэгу къащхъуэ»-м бгъэм щизэу жьы къыуегъащэ, угу къе1эты, хегъахъо.
Роман-дневникым къыхэщы Уса-к1ом мыпшъыжьэу чэщи мафи ыпсэ зэ-ригъэлажьэрэр, Ш1эныгъэ зэригъэгъоты-ным зэремызэщрэр, пытагъэ-л1ыгъэ хэлъ-эу щы1эныгъэм икъинмэ зэрапэгъок1рэр, ынапэ зэримыщагъэм къыхэк1ыгъэ къа-рыур, гукъэбзагъэр, «ди щ1эблэм» - къыт-к1эхъухьэрэмэ инэу зэрафэгумэк1ырэр. «Тхьалъэ1у» зыфи1орэ усэм къыще1о: Къыздэ1эпыкъу мы усэр Ц1ыхупсэр игъэмамырэу, Я гум къинэнэу зэчыру Узыншэми зи гур узми. Хьэбас роман-дневникым шъхьэу
фиш1ыгъэмк1э къытегъэлъэгъу щы1э-ныгъэр зэрэзэхэтыр: ш1умрэ емрэ, къаб-зэмрэ ш1оимрэ, нэфымрэ ш1унк1ымрэ... Дыщэхурэ ф1амыщ1у Уи гъащ1эр зэхэлъу... Щэху куур къыпхуэмыщ1эу Уэгу жыжьэм ухэплъэу. Адыгэ литературэхэмк1э ямы-ш1ык1эу, апэрэеу усэк1э тхыгъэ роман-дневникым Бештэкъо Хьэбас зы ц1ыф игъэш1э к1ыхьэ фэдизэу мы аужырэ илъ-эсхэм къехъул1агъэр, зыгъэгумэк1ыгъэр лирическэ шъуашэм илъэу, еджэрэм гук1э пэблагъэу, игъэк1отыгъэу, куоу къыщы-ригъэлъэгъук1ыгъ. Тыгу къэдгъэк1ыжьын Хьэбас апэрэеу усэк1э тхыгъэ роман-миф къызэрэхиутыгъагъэр: «Мыжъо лъэхъ-ан» (2005). Дунэе литературэм щыхъурэ-щыш1эрэм, шъошак1эу, къэгъэлъэгъуа-к1эу щагъэфедэхэрэм аготэу, яапэрэ саты-рэмэ ахэтэу Бештэкъор мэлажьэ. Ар къы-щиушыхьатыгъ ш1эныгъэлэжьэу Пэрэ-ныкъо Къутас итхылъэу непэрэ адыгэ ро-маным фэгъэхьыгъэм [2].
Гъэш1эгъон дэдэр Тхьэм иш1э хэлъ-эу ара, изэчый ык1уач1э къыхьэу ара, к1эу литературэмэ къахахьэрэр апэ итэу зэхеш1э, къеубыты. Ащ нэмык1эу Уахъ-тэм ыуж зыкъыримыгъанэу, готэу, ыпэ итэу мак1о. Фэдэ амал, лъэк1 Тхьэм зы-фигъэшъуашэрэр зырыз дэд. Ныдэлъфыб-зэр куоу зэриш1эрэм, ащ жьэу, псэу хэтыр зэригъэ1орыш1эшъурэр умыгъэш1эгъон плъэк1ырэп. Гущы1эр ыгъэджэгузэ, пщы-нэо 1эпэ1эсэ дэдэм имэкъамэ шъхьафитэу къызэрэригъа1орэм фэдэу зэрэусэрэм, сэ-мэркъэур, ежь ышъхьэ шъыпкъи рэзэ-ныгъэ фимыш1ыжьэу, лакъырдыр к1элъ-эу тхэныр зэрик1асэм уаумэхъы.
Хэгъэунэфык1ыгъэн фае тхэк1уа-бэмэ блэк1ыгъэ щы1эныгъэр къагъэлъ-эгъонэу зэряк1асэр, Хьэбас непэ тищы1а-к1э шъыпкъэу хэлъыр, 1эш1уми, дыджми ащымыщынэу, икууп1эм нэсзэ, итхыгъ-эхэм къащегъэлъагъо. Талантым нэмы-к1эу Л1ыгъэ пхэлъын фае, уилъэпкъ упсэ фэптышъунэу ш1у плъэгъун фае непэрэ Шъыпкъэхэр къэп1ошъунымк1э, непэрэ
щы1эныгъэр къэбгъэлъэгъошъунымк1э. Усак1оу Бештэкъо Хьэбас - насыпыш1у: къызфэхъугъэр, Тхьэм ыпшъэ къыдилъ-хьагъэр, зыфэгъэш1ыгъэр зи къызкъуи-мыгъанэу елэжьы, Ахърэтым ыпашъхьэ (нэмык1 дунай мык1ожьын щы1эп) «щы-к1эзэзыжьыщтэп», щыук1ытэжьыщтэп.
Поэзие иным икурыкупсэ зэрэнэ-сыгъэм фэдэу Хьэбас драматургие шъып-къэми хэуцуагъ, и1ахьышхо хилъхьагъ. Лъэпкъ ухъуным пае театрэм мэхьанэу и1эр инэу зэхеш1ык1ы: лъэпкъым ижък1э къыщегъэжьагъэу къырык1уагъэр, тхьа-мык1агъоу пэк1эк1ыгъэр, ахэмэ лъэпкъып-сэр, лъэпкъ гупшысак1э-псэук1эр зэряп-хыжьыгъэр, непэ адыгэ Напэм, Намысым, Л1ыгъэм язытет, къытк1эхъухьэрэр зыфэд-гъэсэщтыр, Тхьэм талант къызэритыгъэм, гъэсагъэ-еджэгъэшхомэ япшъэрылъхэр.
Драматическэ поэмэу «Адыгэ Прометей» зитхыгъэр 1983-1986-рэ илъэс-хэр ары, апэ шъхьэу фиш1ыгъагъэр «Нэс-рэн Жак1э». Нартмэ япый лъэпкъ ма-ш1ор ытыгъугъ, ащ лъык1огъэ нарт ха-сэм итхьаматэу, л1ы хэк1отагъэу Нэсрэн Жак1и къушъхьэм рипхыгъ. Нартыл1ым къинышхо елъэгъу, ау гугъэ и1 нарт к1э-лак1эмэ къылъык1он къахэк1ынэу. Егъэ-зыгъэми, езэгърэп пыим игухэлъ бзаджэ: нартхэм ятхьэхэм ахалъытэни, илъэс къэс былыми, мылкуи, пшъашъи фащэу, орэди фызэхалъхьажьэу.
Нартмэ ятхьэмэтэгъу зы1ыгъым гу-мэк1ыгъо и1эп, тетыгъом щэгуш1ук1ы, зы1эк1игъэк1ы ш1оигъоп. Ащ ик1элэ на-хьыжъ къедао зыхъук1э, ятэжъ зы1эк1э-к1одэгъэ купым Нэсрэн Жак1и ахэтыгъэ фэдэу къыфе1уатэ, джэнджэш ныбжьы-к1эм ыгу къырегъахьэ. Хасэм унашъо ымыгъэуцузэ, ащ емыжэжьхэу, къэзэгъ-эбырсырыхэшъ, к1элэк1э куп нарт Пэтэ-рэз япащэу Нэсрэн къагъэнэжьынэу, ма-ш1ори къахьыжьынэу мак1ох. Нартмэ янахьыжъхэми зыкъаш1эжьышъ, ныб-жьык1эмэ ц1ыфыбэ ак1алъагъак1о. Нэсрэн аук1ыгъахэу нэсыгъэх. Пэтэрэз иныб-джэгъуи къаук1ыгъ, ау пыим ифэшъуа-ши рагъэгъотыгъ. Маш1ори, хьадэхэри
1этыгъэхэу нартхэр къежьэжьыгъэх.
Нарт эпосым исюжетэу поэмэм щыгъ-эфедагъэр («Батэрэз Нэсрэн-Жьак1э къызэ-рихьыжар» //Нартхэр, я 4-рэ том. - Мыекъ-уапэ, 1970. - Н. 93-98) Бештэкъом инэу зэ-блихъугъ, хэхъоныгъэхэр фиш1ыгъ, герой шъхьа1эри хегъэк1уадэ. Ащк1э къегъэлъ-агъо непэ тызхэт щы1эныгъэр, тоталитариз-мэм, колониализмэм анэгу шъыпкъэ - «ады-гэ лъэпкъым ыкуц1 изышъугъэр». Драма-тургым атыгъугъэу къыгъэлъэгъорэ маш1ор - ар «лъэпкъыпс, лъэпкъ гупшысак1, дунэе-тетык1, лъэпкъ гушъхьэлэжьыгъ».
Нартмэ зэгурым1ожьныгъэр, шъогъ-олэныр ахэлъыгъэми, к1элак1эхэр ары лъэпкъым ынапэ, имаш1о къэзгъэнэ-жьыгъэр. Гугъэ щы1! Лъэпкъым инеу-щыр ныбжьык1эхэр ары. Ар нахьыжъмэ ащыгъупшэ хъущтэп. Анахь гъэсэпэтхыдэ ин зыхэлъыр уизек1уак1, уипсэук1. Нэс-рэн Жак1э - Напэ къабзэм, Л1ыгъэ шъып-къэм ятамыгъ. Ащ фэдэхэр ары лъэпкъыр къызкъонэжьрэр, зыщыгугърэр. Грекмэ ямифологие къыхэхыгъэ Прометей къехъ-ул1агъэр нартмэ ял1ыхъужъэу Нэсрэн Жа-к1э техыгъэнк1и мэхъу а1ошъ адебгъэштэ-нэу ш1эныгъэлэжь зырызмэ къатхы. Илъэс мин пчъагъэ теш1агъэми, л1ыгъэшхо зезы-хьагъэм ыц1и, ихъишъи лъэпкъым ищы1э-ныгъэ мык1одыжьынэу къыхэнэжьыгъ.
Драматическэ поэмэу «Адыгэ Про-метеим» эпиграфэу авторым фиш1ыгъ-эр 1оры1уатэм, тарихъ-л1ыхъужъ орэ-дыжъэу «Чэщтеом иорэд» къыхэхыгъэ пычыгъу. Ащи къыгъэлъагъорэр адыгэ-хэр Кавказ заом илъэхъан к1одык1аеу зэ-рэк1одыщтыгъэм инэк1убгъу, сыд фэдэрэ лъэхъани лъэпкъым л1ыхъужъхэр къызэ-рэхэк1ыщтыгъэм ищыс: Къетыкъо ыкъоу Хьэмырзэ 1779-рэ илъэсым 80-м къехъ-угъэми мэзибл заом иш къепсыхыгъэп.
Драматическэ поэмэ ц1ык1оу «Имыс» «Адыгэ Прометеим» лъыпыд-загъ, ащи хэлажьэхэрэр нартхэр ары. Зэ-шит1ум ящы1эк1э-псэук1э, язэфыщыты-к1э, хэкур къызэраухъумэрэр къырегъ-элъэгъук1ы. Лъэпкъыр зытеунэхъуагъэмэ ащыщ шъогъолэныр: шынахьык1эр ехъу-
апсэ, ешъугъу нахьыжъым къыдэхъурэм-к1э, ными, шыпхъуми ар нахь ш1у алъэгъ-оу къыш1ош1ы. Шынахьыжъым Лъэпшъ къыфиш1ыгъэ 1ашэр фэкъулаеу зэригъ-э1орыш1эрэм иешъугъон губж хэтэу на-хьык1эм къумалыгъэ - ц1эп1агъэк1э лажьэ зимы1э Лъэпшъ ылъэкъуит1у пеупк1ы. Ей, зи к1ыщыбжэр хуэзыщ1ыжа лъэпкъ, Фызэмыфыгъул1эж, фымыук1ыж, Фымытхьэлэж, фымышх, фызэмыиж. Зы нарт псэ къабзэ мы щ1ыгум имытыж.
Поэмэм тырегъэгупшысэ нартмэ як 1 о-дыжьыгъо лъапсэ фэхъугъэм, непэ псэухэ-рэми шъузфэсакъыжь къыте1о, лъэпкъым къырык1уагъэм гъэсэпэтхыдэ хэтхын фае.
Бештэкъо Хьэбас зэрилъытэрэм-к1э идраматургическэ цикл поэмэу «Ады-гэ Прометей» зыфи1орэмк1э къырегъажьэ. Ащ ыуж регъэуцох: «Имыс», «Къошъожъ-ыек1э хым зэпрысык1хэрэр», «Сэроробот», «Истамбыл къик1ыгъэ чэтыу» («Поиски духовного пространства между геноцидом и тоталитаризмом» // «Вольный горец», газета, сентябрь, №2, 2012- Майкоп // info@ adigasite.com, Бештэкъо Хьэбасрэ Къулэ Ли-дэрэ зэдаш1ыгъэ зэдэгущы1эгъу).
Драмэу «Сэроробот» тхылъым къыдэхьагъэмэ ащыщ. 1960-1990-рэ илъэсхэм адыгэ тхак1омэ язэхэтык1э-зэфыщытык1э, ягупшысак1э, зидунай зыхъожьыгъэмэ къащыш1ыгъэр къегъ-элъагъо. Поэмэм щхэныр, умысыныр, лакъырдыр инэу щыгъэфедагъэх [3]. Бештэкъо Хьэбас зэк1э ытхыгъэмэ трагико-медиеу «Сэророботыр» инэу къахэщы: бзэм икууагъэк1э, 1эпэ1эсэныгъэ ин хэлъ-эу ар зэригъэфедэрэмк1э, сурэтым фэ-дэу нэгум къык1эуцохэу образхэр, сце-нэхэр зэригъэпсырэмк1э, узэгупшысэ-нэу къы1этхэрэмк1э. Дунэе мифологи-ем, адыгэ 1оры1уатэм къахэхыгъэ образхэр, мотивхэр, ек1ол1ак1эхэр, гъэпсы-к1эхэр гъэк1эжьыгъэхэу е куц1ыр къэгъ-элъэгъогъэным пае зэпрыгъэзагъэхэу драмэм щыгъэфедагъэх. Адыгэ тхак1о-мэ непэ ягупшысэк1э-зек1ок1э «тхьа-мык1агъохэм» алъапсэ Бештэкъо Хьэбас репхы «лъэпкъым къырык1уагъэм,
зэо мыухыжьмэ зэрахьаджыгъэм, геноци-дым, тоталитаризмэм лъэпкъ куц1ыр зэ-ракъутагъэм». Мы гупшысэр щылъыгъэ-к1отагъ профессорэу Щэш1э Казбек иста-тьяу хэгъэгу литературэм фэгъэхьыгъэм: «20 век продемонстрировал гигантскую сложность и противоречивость поисков Человеком духовной и нравственной гармонии с окружающим миром: никогда пропасть между Homo sapiens и природой катастрофически не была такой широкой и опасной, как сейчас. Одновременно он дал человеку и человечеству шанс на возрождение подлинного духовно-нравственного творчества» [4: 82].
Драматическэ поэмэу «Истамбыл къик1ыгъэ чэтыу» зыфи1орэм къегъэлъ-агъо 1990-рэ илъэсхэм къэралыгъом, хэ-кум къихъухьэрэр, дунаир, псэук1эр зэ-рэзэблэхъурэр, адыгэ гъэсагъэм ищы1э-ныгъэ къыщыш1ырэр. «Перестройкэм» илъэхъан адыгэ тарихъым ишъыпкъэ зы-ш1энэу фэмыехэм историк-героир и1оф-ш1ап1э къы1уагъэк1ы, а уахътэм тефэу Истамбыл к1орэ щэфак1омэ ишъхьагъ-уси ахэхьэ, л1ым ифэшъыпкъэни еукъо. Зихэку, зитхыдэ ш1у зылъэгъурэ, ахэмэ афэшъыпкъэу, намыс зи1э адыгэ хъулъ-
фыгъэм гукъэошхо-шъхьэк1ошхом къы-хэк1эу ышъхьэ зэк1ок1ы, зыщыщи, ыц1и щэгъупшэ, ижък1э щы1эгъэ философэу Диогенэу зыкъыщэхъужьы.
«Истамбыл къик1ыгъэ чэтыу» зыфи1орэр едзыгъуищ хъурэ трагикоме-дие, мэхьэнэ куоу, к1оч1э инэу хэлъым, зэ-дэгущы1эгъухэр авторым щэрыоу зэригъ-эпсырэм, 1офыгъоу къы1этхэрэр 1упк1эу къызэрэзэ1уихырэм драмэр дунэе класси-кэм ялъэгап1э нагъэсы.
Шъыпкъэ 1оным, нэфэ 1оным ихьылъэ Тхьэм ц1ыф зырыз дэдэмэ аты-релъхьэ, ащ къыхэк1рэ къиныр нахьы-бэмк1э зыщэчыжьрэр къэзы1уагъэр ары. Бештэкъо Хьэбаси ылъэгъурэ, зэхиш1ы-к1рэ Шъыпкъэр къымы1он, ымытхын ылъэк1ырэп. Къыгъэлъагъорэмк1э, шъу-ашэмк1э, гупшысэмк1э непэ дунэе литературэм иапэрэ сатырэмэ ахэуцо Усак1оу, Драматургэу Бештэкъо Хьэбас.
Тхылъэу «Дышъэ фыжьымрэ ш1о-мык1ымрэ» зыфи1орэм къыгъэлъэгъуагъ адыгэ гупшысэк1э шъыпкъэр, адыгабзэр бгъэджэгузэ, къэбгъашъозэ зэрэбгъэфе-дэшъущтыр, Ш1эныгъэ куумэ мэхьанэу я1эр, Псэ къабзэм, Намыс лъагэм, Талант иным къапкъырык1ышъущтыр.
Примечания:
1. Бещтокъуэ Хь. Дыщэхурэ ф1амыщ1рэ. Налшык: Эльбрус, 2012. Н. 328.
2. Паранук К.Н. Мифопоэтика и художественный образ мира в современном адыгском романе. Майкоп: Адыг. респ. кн. изд-во, 2012. 352 с.
3. Astetische Erfharung und das Wessen der Kunst / red. H. Holzhey J.-P. Loуvrat. Bern: Stuttgart, 1984. S. 110-170.
4. Шаззо К.Г. К вопросу о художественном методе в отечественной литературе 20 века // Вестник Адыгейского государственного университета. Сер. Филология и искусствоведение. Майкоп, 2011. Вып. 4. С. 82.
References:
1. Бещтокъуэ Хь. Дыщэхурэ ф1амыщ1рэ. Налшык: Эльбрус, 2012. Н. 328.
2. Paranuk K.N. Poetics of myth and literary image of the world in the modern Adyghe novel. Maikop: Adyghe Rep. publishing house, 2012. 352 pp.
3. Astetische Erfharung und das Wessen der Kunst / red. H. Holzheu, J.-P. Louvrat. Bern: Stuttgart, 1984. P. 110-170.
4. Shazzo K.G. On the art method in the national literature of the 20th century // Bulletin of Adyghe State University. Ser. Philology and the Arts. Maikop, 2011. Vol. 4. P. 82.
