CC BY
422. Грамматикаи забони адабии хозираи точик. Ч,илди дувум. Синтаксиси ибора ва чумлахои сода. Душанбе: Дониш, 1986.
3. Еаффоров Р. Шеваи чануби забони точикй. -Душанбе: Дониш, 1979.
4. Рустамов Ш. Мушкилоти синтаксис. - Душанбе: Маориф,1988.
5. Ярцева В.Н. Предложние и словосочетание // Вопросы грамматического строя. -М., 1955.
СВЯЗЬ СЛОВ С СОСТАВНИМИ ИМЕННЫМ ПРЕДЛОГАМИ В «БАДАЕЪ-УЛ ВАКОЕЪ» ЗАЙНИДДИНА МАХМУДА ВОСИФИ
Гафаров А. О., Алиев А.
В данной статье исследуется связь слов с составными именными предлогами и некоторые её особенности в «Бадае-ул вакое» Зайниддина Махмуда Восифи. Авторы, разбирая составные именные предлоги, как вид грамматической связи, одновременно определили и четко предлажили синтаксическо - статистические отношения предлогов.
Ключевые слова: составные именные предлоги, грамматический связь слов, словосочетания, синтаксическо-статистическое отношение пространственное отношения, предлог, лексическое значение.
RELATIONS OF WORD WITH COMPOUND NOMINAL PREPOSITIONS IN "BADOE-UL-VAQOE" OF ZAINIDDIN MAHMUDI VOSIFI
Gafarov A. О., Аliev А.
Relations of words with compound nominal prepositions and some of its peculiarities in "Badoe-ul-vaqoe" of Zainiddin Mahmudi Vosifi are reviewed in this article. Having analyzed compound nominal prepositions as grammatical relations, the author determined and proposed syntactical and statistic relations of prepositions as well.
Key words: compound nominal prepositions, grammatical relations, word combination, tactical and statistic relations, spatial relations, preposition, lexical meaning.
Сведения об авторах: Еаффоров Абдушукур Одинашоевич - кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.(+992): 901-06-30-68;
Алиев Ахмад - кандидат филологических наук, доцент Кулябского государственного университета им. Абуабдулло Рудаки, тел:(+992) 935113748;
Information about authors: Gaforov Abdushukur Odinaevich -Ph. D. in Philology, docent, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, pone: (+992) 901-0630-68.
Aliev Ahmad- Ph. D. in Philology, docent, Kulob State University named after Abuabdullo Rudaki, phone: (+992) 901-06-30-68.
ВИЖАГИХ,ОИ АШЪОРИ ШОИРОНИ ДОИРАИ АДАБИИ ^ИРОТ ДАР ОХИРИ
АСРИ XV ВА ИБТИДОИ АСРИ XVI
Мирзоалиева А. Ш.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Таърихи адабиёти точики охири асри XV ва аввали асри XVI яке аз марх,илах,ои мухдми рушду такомули адабиёти точик арзёбй мешавад, ки рушду инкишофи адабиёти аввали асри ХУ, суннатх,о ва чараёнх,ои адабии он барои такомули минбаъдаи адабиёти форсу точик замина мегузорад. Мувофики ахбори сарчашмах,ои адабй ва таърихй адабиёти форс-точик дар нимаи авали асри ХУ дар Хуросону Мовароуннахр, Эрону Озарбойчон ба зинаи баланди инкишоф расид ва дар Самарканду Х,ирот ва Шероз
доиpаxои адабии пypкyввате ба вучуд омад. «Адабиёти ин давpа аз ч^ати жанpxои адабй Fанй буда, даp он Fазалy касида, pyбоивy китъа, таpчеъбандy таpкиббанд, муаммову мyнозиpа, маснавй ва f. маъмул буда, бештаp Fазал, маснавй ва муаммо интишоp доштааст» [3, с. 89].
Даp солxои 40-уми асpи ХУ чаpаёни xаёти адабй даp доиpаxои адабии Хдоот ва Самаpканд каме суст мегаpдад ва даp нимаxои солxои 60-ум бо саpпаpастиии Ч,омию Навой даp Диpот xаёти адабй py ба инкишоф мениxад. Мувофики маълумоти Навой 459 адиб даp ин давpа эчод мекаpд. Аълохон Афсаxзод микдоpи адибони ин давpаpо беш аз 900 нафаp медонад. Даp миёни ин адибон коpмандони yмypи давлатй сиёсатмадоpон, аxли илму xy^p низ буданд. Ин маpxила аз он ч^ат чолиби диккат аст, ки агаp бо Ч,омию осоpи илмию адабии y давpаи адабиёти мyштаpаки фоpсy точик чамъбаст гаpдад, аз таpафи дигаp маpxилаи нав баpои адабиёти xавзаи адабии Моваpоyннаxp OFоз меёбад.
Даpчанд даp ин маpxила аз нигоxи сиёсй ва чyFpофй чудой даp байни адибони каламpави Эpонy Хypосони Fаpбй ва xавзаи Моваpоyннаxp ба миён омадааст, pакобати сиёсй, диниву мазxабй пас аз инкиpози сулолаи Темypиён (1506) ва ба саpи кyдpат омадани сулолаи шайбониён ва шоx Исмоили Сафавй (сулолаи сафавиёни Эpон) минбаъд тезу тунд гаpдида, маpдyми кишваpxои xамзабонy xамдинy xаммаслакpо аз xам чудо намудааст. Даp адабиёти точик доиp ба xаp ду маpxилаи ин давpаxои адабиёт тадкикотxои чиддии моногpафй ба нашp pасидаанд [3, с. 61], ки ба авзои сиёсй, маданй, xаёти адабй, афкоpи назаpй - эстетикй ва намояндагони адабиёти ин давpа баxои боваpибахши илмй додаанд. Мyxаккикон аз мавкеи талаботи методи хpонологй ва пpинсипи таъpихии таxкики илмй ба pафти xодисавy вокеаxои сиёсиву ичтимоии ин давpа наздик шуда, маълумоти адабй, таъpихй ва илмию назаpии адибону мyаppихони он замон, инчунин осоpи адабию таъpихии уламои каpнxои минбаъдаpо хеле дакикназаpона санчида ба натичаву хyлосаxои дypyсти илмй омадаанд, ки xочат ба тафсил нест. Тащо xаминpо бояд кайд намуд, ки даp xаp ду маpxилаи ин давpа анъанаву pобитаxои адабй пайваста давом каpдааст ва аксаpияти адибони машxypи нимаи аввали асpи XVI, дастпаpваpони мактаби адабии Ч,омию Навой, шогиpдони доиpаи адабии бонуфузи Хдоот буданд. «Даp натичаи вокеаxои таъpихй ваxдати адабиёти фоpсy точик коста шуда бошад xам, чаpаёни ягонаи адабие, ки даp pавиш буд, баpобаpи аз байн pафтани xyкyмати пешин (Темypиён ва сулолаи Оккуюнлу), pакобати xyкyмати нав, кyштоpxои паёпаи истилогаpони тозазyxyp, ки маpдyмpо аз неъмати тамаддун ва осоиш маxpyм мегаpдoнд, фyтypоти мамлакат ва Fайpаxо даp маpказxои адабиёти фоpсy точик ва нyктаxои дигаpи xаёти адабй py ба таназзул ниxода бошад xам, сyннатxои он якбоpа маxв нашуд. Адибони таpбияёфтаи Диpот ва мактабxои адабии он ба маpказxои собик ва ё ба маpказxои нави адабй xичpат намуда, даp xаp ду сypат xам эчодиёти хyдpо ба таpзи пешин идома медоданд.
Вокеан, адабиёти точики асpи XVI асосан даp заминаи адабиёти асpxои X-XV-и фоpсy точик инкишоф меёфт, бо хyсyсиятxои маxаллй ва мазмуни худ тоpафт аз он чудо мешуд. Fазал аз жанpxои маъмули назми классикии фоpсy точик буда, Fазали охиpи асpи XV ва аввали асpи XVI ин xамоно давоми анъанаи асpxои пешина буда, даp сохти композитсионй, мавзуъ ва мyндаpича, таpзy таpики обpазофаpинй хеле кам ба таFЙиpот дyчоp гаpдидааст. Даp Fазалxои аксаpи адибони ин давpа - Восифй, Биной, Огаxй, Дилолй, Мушфикй ва чанди дигаp агаp даp мазмуну мyндаpичаи Fазал накши Саъдй, Дофиз, Ч,омй мyшоxида шавад, xам аз ч^ати услубу нигоpиш шакли бештаp ба Fазалxои Xyсpавy Дасан, Камолу Ч,омй пайpавй намудаанд.
Албатта, падидаи намоёни эчодй даp адабиёти асpи ХУ1 даp Моваpоyннаxp ва Xypосон эчодиёти адибони маъpyфи адабиёти классики фоpсy точик мисли Камолиддини Биной, Бадpиддини Дилолй. Абдypаxмони Мушфикй ва муаллифи «Бадоеъ-ул вакоеъ» Зайниддин Маxмyди Восифй мебошад, ки се нафаpи ощо - Биной, Дилолй, Восифй дастпаpваpони мактаби адабии Диpоти охиpи асpи ХУ ва ибтидои асpи ХУ1 мебошанд.
Дар ашъори ин адибон анъанаи адабиёти классики форсу точик эхсос мешавад, онхо дар офаридахои хеш ба масъалахои мухими даврони худ дахл намуда, дар инкишофи минбаъдаи адабиёти классики форсу точик, рушди афкори чомеа сахми бориз гузоштаанд.
Як хусусияти доираи адабии Х,ирот аз он иборат буд, ки тавассути рахнамоии Ч,омй аз суханпардозию лафзбозй, иборатороию шаклпарастй ва дигар карохияти лафзию маънавй, ки дар нимаи аввали асри ХУ дар адабиёт роич буд, даст кашида py ба содданависй оварданд. Аммо ин маънои онро надошт, ки осори манзуми нимаи дуюми асри ХУ аз саноеи бадей орй бошад. Ч,омй, Навой, Риёзй, Кошифй, Х,отифй, Биной, Осафй, Сухайлй, Масъуди К^умй, Баёнй, Асирй, Комй, Даввонй, Фирокй, Катилй ва амсоли инхо аз шоирони забардасти нимаи аввали асри ХУ ва Ахлии Шерозй, Фотонй, Наргисй, Огахй, Х,исомй, Ориф, Х,илолй, Алй Сафй, Унсй, Умедй, Ох,й, Монии Шерозй ва дигарон аз шоирони тавоно ва сохибдевони нимаи дуюми асри ХУ ва ибтидои асри ХУ1 буданд.
Камолиддин Шералй бинни Мухаммадхони Биной (1453) зода ва парвардаи Х,ирот аст. Биной аз шоирони забардасти адабиёти точик аст, ки дар мухити ахли хунар ва адаб ба камол расидааст. «Биной дар касби илму дониш кобилияти бенихоят баланд доштааст. Аз ин py, дар муддати хеле кутох сохахои асосии илму дониши замони худро ба даст медарорад ва дар байни ахли илму дониш шухрат пайдо мекунад... Азбаски шоир дар мачлисхои адабии Х,ирот хамеша иштирок менамуд, аз сухбатхои Абдурахмони Ч,омию Алишер Навой ва як катор намояндагони баландмартабаи илму адаби Х,ироти онвакта бахраёб мегардад» [9, с. 31-32].
Чунон ки аз ахбори сарчашмахои таърихию адабй маълум мегардад, дар мачлисхои адабии Х,ирот дар байни сохибмансабон ва ашхоси олирутба, алалхусус дар байни адибону фозилони давр шухй ва хазлхои мутоибаомез бисёр ба вукуъ мепайваст. «Аз хамин лихоз, дар байни Биной ва Навой низ хамин гуна хазлхои мутоибавй шуда будаанд. Ин боиси он мегардад. ки муносибати байни онхо то дарачае коста мегардад ва шоир мачбур мешавад, соли 1487 рохи Ирокро пеш гирад» [9, с. 31]. А.Мирзоев ин ба ин масъала таваччух намуда андешахои А. Шарафиддинов [7, с. 59] (ду андеша яке ки гуё А.Навой аз К.Биной хохиш кардааст, ки дар бораи Султон Яъкуб ва донишу фазилати он хикояте нависад ва Биной зикр кардааст, ки бехтарин хислати султон он аст, к и бо туркй шеър намегуфт ва дигаре боре y ба назди тукумдузе рафта, хохиш мекунад, ки ба маркаби ман тукуми алишерй хозир кун») -ро дар ин бора афсонае медонад. Ба акидаи y дар асоси ин афсона мухаккикон А.Усмонов ва Сальеро, ба иштибох рох додаанд.
Мероси адабии шоир аз Fазалиёт, як маснавии «Бехрузу Бахром», касидаи «Мачмаъ-ул ароиб» (876байт) (то ба мо 228 байтомада расидааст) як порчаи насрй -оид ба сафари Биной ба Ирок, ду асари таърихй «Шайбонинома» ва Футухоти хонй» бокй мондааст. Ашъори лирикии шоир аз Fазал, китъа, рубой ва байтхои пароканда иборат аст. Шоир се девони Fазалиёт мураттаб намудааст, ки бо ду тахаллус - Биной ва Х,олй эчод шудаанд. Шоир Fазалхои дар пайравии Амир Хусрави Дехлавй эчод кардаи худро бо тахаллуси Биной ва дар пайравии Х,офизи Шерозй эчод кардаашро бо тахаллуси Х,олй сурудааст [9, с. 34].
Масалан, дар Fазале, ки матлааш:
Эй гул, даро ба мачлису майли шароб кун, Оташ фуруз аз руху дилхо кабоб кун. Х,олй, кушо сафинаю аз бахри назми хеш, Дурхо нисори гуши шахи комёб кун.
Забони Fазалхои Биной соддаву равон, хамзамон хушобу ранг аст. Биной дар баён бештар ташбеху истироа, тавсифу кинояхо, мачозу талмеххоеро истифода мекард, ки хусну кубхи суханашро боло мебурд, аз таъбиру калимахои мушкилфахм канора мечуст. Азбаски донандаи хуби мусикй буд, бинобар ин мусикияти шеъраш низ баланд аст. «Калима ва иборахои дабдабаноки ифодакунандаи шукух, азамат ва муболотахои Fайpитабии хоси касида... дар Fазалхои y дучор намешаванд» [7; 412 ].
Мавлоно Бадpиддин Дилолй аз мyxимтаpин адибони ин давpа буда, yмpе даp ду маpxила - нимаи дуюми асpи XV ва нимаи аввали асpи XVI,даp маpкази ин pyйдодxои сиёсиву ичтимой гузоштааст. Мувофики маълумоти саpчашмаxои солxои 70 -уми асpи XV (ба кавли Б.Fафypов соли 1470) Бадpиддин Дилолй даp Астаpободи вилояти Гypгон ба дунё омадааст. Мувофики ахбоpоти саpчашмаxо y тypки чаFатой («Тyxфаи Сомй»-и Соммиpзо, «Мачолисуннафоис»-и Алишеp Навой) аст. Дилолй баъд аз таxсили ибтидой бо нияти такмили илму дониш «даp Fyppаи айёми чавонй» (Соммиpзо) аз Астаpобод ба маpкази сиёсию мадании асpи XV-и Xypосон - Диpот меояд. Мувофики маълумоти «Тyxфаи Сомй» - и Соммиpзо ба назди Ч,омию Навой омадани Дилолй то соли 1491 pyй додааст. Чунки y пас аз чанд муддат ба ин шаxp омадани худ ба туфайли истеъдоду кобилияти баландаш ба сyxбати Алишеp Навой мyшаppаф мегаpдад. Навой шеъpy истеъдоди ypо таxсин гуфта, минбаъд ба такмили илму дониш маслщат медиxад.
Навой кувваи хуби xофиза ва табъи баланди Дилолиpо фаxмидааст, аз ин py, пайваста ypо зеpи паноxи худ гиpифт. Баpои Дилолй баpин чавони соxибистеъдод мyxити адабии Диpот, ки саpваpиашpо Ч,омию Навой ба yxда доштанд, мусоидат каpд. Даёти адабии Диpот, сyxбатy маслиxатxои Ч,омию Навой, завки толибилмй, омузишу мутолиаи пайваста, xифзy азбаp намудани осоpи гузаштагону мyосиpон боиси сайкалёбии маxоpати шоиpии Дилолй гаpдид.
Ба кавли Соммиpзо ««Мавлоно Дилолии ЧаFатой xаpчанд ачдоди эшон аз тypкони чаFатоист, аммо даp вилояти Астаpобод нашъунамо ёфта, даp Fyppаи айёми чавонй баъд аз хypyчи таxтyшyои туфулият ва нодонй ба субаи Xypосон шитофта, аз уфуки шаxpи Даpй тулуъ фаpмyда... ва даp шаxp чун моxи нав ангуштнамо гашт... Табъаш даp асолиби шеъp ва аксоми калом баFOят маpFyб афтода ва даp Fазал ва касида ва маснавй доди сухан дода» [10, с. 49].
Восифй Дилолиpо мисли Oraxï «даp толибилмй адимулмисл ва даp акнофи шеъp ва соиpи фазоил беназиp» номид.Муаллифи тазкиpаи «Оташкада» Лутфалибеки Озаp «табъаш хуб, саликааш маpFyб» [6, с. 391] ва Амиp-алмалик Саид ибни Сиддики Дасанхон даp «Шамъи анчуман» истеъдоду табъи шоиpии Дилолиpо чун «Тутии шакаppез ва булбули шypангез» тавсиф намудаанд,
Шyxpат, фазлу дониш ва pавнаки эчодиёти Бадpиддин Дилолй, махсусан, баъд аз вафоти Ч,омй (1492) ва Навой (1501) афзун мегаpдад. Даp xамин солxоe маснавии «Сифотулошикин», достощои «Шоxy даpвеш»- ва «Лайлию Мачнун» - pо менависад, аммо Дилолй даp назми Fазал бешyбxа бебадал аст»
Аз маълyмотxо баpмеояд, ки pавнаки эчодй ва шyxpати азими Бадpиддин Дилолй ба даxсолаxои якуму дуюм ва охиpи даxсолаи сеюми асpи XVI pост омадааст.
Чдоаёни зиндагии Бадpиддин Дилолй даp зеpи таъсиpи гиpyдоpxои сиёсй, низои шиаву суннй py ба таназзул оваpд. Аз он чумла, даp зеpи таъсиpи ин гиpyдоpxои сиёсй доиpаи адабии Диpот нуфузи илмию адабии хyдpо аз даст дод.
Бадpиддин Дилолй даp замоне ба майдони шеъp омада ба Fазалгyй саp каpдааст, ки то y навъи Fазал ба шакл даpомада буд. Бинобаp ин, y аз ин анъана даp каноp набуд ва аз чоp yнсypи шеъp; мазмун, сухан, санъат ва тахайюл бо маxоpат истифода намудааст.Маълум шуд, ки Fазали Дилолй на танxо махсусият, инчунин ба таpзи Fазалсаpоии суннатй мyмтозиxо доpад.Вазнxои шуху сабуки аpyз боиси хyшоxангивy шевой ва pавонию зебоии лиpикаи ошиконаи y гаштаанд. Интихоби вазн ба сабки каломи y мувофик омада, pyxy xолати каxpамони лиpикиpо комилан ифода менамояд ва ба хонанда таъсиpи эмосионалй меpасонанд.«Беxтаpин хусусияти Fазалиёти Бадpиддин Дилолй он аст, ки ощо бо забони содда, услуби pавон ва таpкибxои басе латифу чозибадоp эчод шудааст» [2, с. 36]. Дилолй аз истифодаи калимоти дyшвоpфаxм, кинояxои саpпечy тавзеxоти мypаккаб хyддоpй намуда, баp он кушидааст, ки ибоpаю таpкиб ва санъати шеъpй y баpобаpи осонфаxмy xаётй будан, хонандаву шyнавандаpо ба вачд меоpанд ва як сабаби бо оxанги «шашмаком» даpомаданy xамчyн таpонаxои халкй макбули xамагон гаpдиданаш низ даp xамин аст. К.Айнй Дилолиpо «ахгаpи осмони адаб», «вассофи ишку мyxаббат ва ошyбгаpи замон» ба калам дода, мавкеи мyxим доштани Fазалpо даp эчодиёти y таъкид каpдааст. «^азагаои y ба умки маънй, pавонии алфоз, салосат, латофати баён, таxкими ачзо, устодона истифода шудани
санъатхои сухан ба бехтарин намунахои он ин шакли шеъри адабиёти тохик хамсанг ва хампоя мебошад» [2, с. 40]. Инчунин Дилолиро дар Fазалхояш «чун шохи кишвари ишк», «пуштибони ошикони шефта ва дилбохтагони шайдо, дармонбахшандагони дарди ишк» тавсиф намуда менависад, ки «ошики тасвиркардаи шоир то абад ба маъшукаш сазовор аст ва y чононаро хатто аз чон бехтар медонад.
Fазалиёти Дилолй на танхо аз чихати мавзуъ ва мундарича, инчунин аз чихати маънии баланду бикр ва пухтагиву рангинии афкору андеша, фаровони истифодаи воситахои тасвири бадей мумтозихо дорад.
Бехуда нест, ки дар Fазалиёти Дилолй нозукии тасвир, хаёлоти Fаpиб ва борикандеши хусусияти барчастаи онхоро ташкил медихад. Мавзуъ аз доираи ишки заминй хеле кам берун мебарояд ва бар зимни ин аз онхо таваччухи хоси шоир ба санъатхои маънавию лафзй мyболиFаю талмех, тачнис, истифодаи зарбулмасалу макол ва вазнхои сабук мушохида мешавад.
Дар Fазалхои Дилолй дар баёну тавзехи ишк, тасвири мухаббати поку сиришти неки инсонй, фарогири хама холатхои пуршуру шари айём буда, бо нозукадой, бо як нафосату самимияти ба y хос соддаву равон ба холати вокей наздик эчод шудаанд. «Дарди ишк» мавзeи марказии Fазалиёти y буда, дар натичаи пайванди аламу яъс ва чандин дарду Fами шоир ба вучуд омадааст. Сарчашмаи дарду ишки чонкохи Дилолй хамоно олами фитнаангез, мухити тираву тор, чудой аз дустони хамнафас, Fамозии фалаки чафокор Fизо гирифта, минбаъд хамчун идеал, ифодагари мухтавои асосии чехраи кахрамони лирикии Fазалхои y гардидааст. Дилолй дарди ишкро хоси худ медонад ва таъкид менамояд, ки:
Дар оташин гуле, ки бар атрофи хоки мост, Аз оташи дилу чигари чок -чоки мост.. Дармони дил мачуй, Дилолй, ки дарди ишк, Хос аз барои чону дили дардноки мост (Д, 24).
Мавлоно Абдуллохи Дотифй дар доираи адабии Дирот нуфуз ва мартабаи баланд дошт. Дар тарикати пир ва машоихи силсилаи кубрия буд ва дар канори боFи худ хонакох бунёд кард. Мавлоно Дотифй анъанаи мактаби адабии Хиротро идома дода, ба навиштани «Хамса» пардохт ва маснавихои «Лайлй ва Мачнун», «Ширин ва Хусрав», «Дафт манзар» (дар пайравии Низомй) ба чои Искандарнома «Зафарнома» (Темурнома низ меномиданд), ба чавоби «Махзан-ул-асрор» - «Шохнома», ки ба футухоти шох Исмоили Сафавй OFOЗ кард, 1000 байт навишт, аммо умр вафо накард. Мавлоно Дотифй «шоири маснавигуи мутавасй аст, суханаш сода ва равон аст ва ба овардани мазмунхо ва хаёлоти борик ва ташбехоти дакик таваччух дорад» [5;192 ].
Аз шоирони тавонои доираи адабии Дирот Мавлоно Ахлии Шерози аст, ки дар сурудани анвои шеърй мохир буд. «Касоидашро дар пайравй аз Анварй, Доконй, Захир, Камолиддини Исмоил ва Салмони Совачй суруд ва дар Fазал бештар ба Саъдй ва Дофиз таваччух дошт» [5, с. 194]. Мавлоно Ахлй дар касидасарой низ мумтозихо дошт. Касидахои маснуъ дар чавоби касидаи Салмони Совачй ба Султон Яъкуби Оккуюнлу бахшидааст. Мавлоно Ахлй маснавии «Шамъу парвона» (1000байт) дар бахри хазач ва дар мавзуи ирфонй ва суфиёна ва маснавии «Сехри халол», (520б) ки дар он ишки поки «чим» ба духтари умми худ «Гул» сохта шудааст. Ва баъд аз он, ки чим аз асп фуру афтод ва мурд бо одати оташпарастон чисми уро бисузонанд, гул низ дастафшону покубон ба ракси шуълахо бипайваст ва бо дилдор худ якчо сухт.
Ахлй шоири сохибдевон аст, «девони y дорои чанд мачмуаи рубоиёт аст: «рубоиёти сокинома»- шомили 101 рубой, ки онхо хитоб ба сокй аст; дигаре рубоиёти ганчафа» аст, ки дар васфи суратхои ганчафа ва кори хар кадоме аз он суратхои бозии ганчафа; мачмуаи дигар рубоиёти оддии уст, ки ба 424 рубой мерасад» [5, с. 195]. Микдори абёти девонашро адабиётшинос З.Сафо 14735 байт номидааст.
Ахлй дар тасвир мохир, суханаш таъсирнок, латиф ва устувор аст. Забони осор сода ва баёнаш олист:
Одамй мачмуаи илму хакикатпарварист, Сурати зебои y дебочаи суратгарист.
Дашмати хайли малак бо кадpи одам xеч нест. Шавкати шоxаншаxй беш аз лашкаpист.
Аз шоиpони латифсухани ин давpа Xоча Камолиддин (ё Мукиммиддин) Осафист. Аз y девони Fазал ба меpос мондааст, ки Fазалxояш мазмуни баланд ва нуктаи боpик доpанд, xамзамон беш аз 43 pyбой доpад, ки доpои шеваи хаёмй аст. Алишеp Навой даp «Мачолис-ун-нафоис» ypо «доpои кувваи xофизаи кавй ва фаxми хуб» номидааст. Ба андешаи мyxаккикон азбаски y вазиpзода будааст, бинобаp ин вакти зиёди хешpо ба оpоиш ва осоиши хеш саpф мекаpдаат. «У баp саpи pоxи таxаввyли сабки Fазал аз иpокй ба xиндй каpоp доpад ва та^ибан xамаи вижагиxои сабки xиндй, xам аз чиxати лафз ва маъно даp он дида мешавад» [5, с. 142-143].
Зайниддин Маxмyди Восифй аз намояндагони баpчастаи назму насpи нимаи аввали асpи XУ1 мебошад. Восифй нависанда ва шоиpест, ки xанyз овони чавонй бо муаммокушой, зиpакивy доной, xофизаи кавияш шyxpатёp гаpдида буд. «Бадоеъ-ул-вакоеъ» асаpест, ки даp асоси мyшоxидаxои шахсии Восифй ба таpики ёддошт ва хотиpот навишта шудааст. Асаp доpои аxамияти бyзypги таъpихию адабй мебошад. Восифй даp боpаи мyxити адабии Диpот маълумоти саxеx медиxад. «...Даp он мачлис аз хонандагон xофиз Басиp, xофиз Миp, xофиз Дасан Алй, Дофиз Тypбатй.... ва аз созандагон Дасани Ной, устод Кyлмyxаммади Удй.. аз надимон ва сyxбатоpоён Мавлоно Биной, Xоча Осафй, Мавлонои Сайфии Бyхоpой, Мавлоно Даpвеши Машxадй, Мавлоно Шавкй, Мавлоно Завкй, Мавлоно ^pra^, Мавлоно Дилолй, Мавлоно Риёзии Тypбатй омада буданд» [1, с. 55]. Мувофики маълумоти Восифй даp Xypосон (Диpот) даp асpи XУ1 доиpаи адабии муташаккил дигаp вучуд надоpад ва чои онpо хонаxои шахсони алоxида, боpгоxи xокимон, хощо ташкил медодааст. Дамзамон даp боpаи аxли xyнаp ва мусикй маълумоти судманде медиxад.
Яке аз вижагщои мактаби адабии Диpотиин давpа маъмулшавии назиpагyйи буд ва шоиpони соxибзавк ба Fазали шоиpони пешин ё xамзамононашон назиpа мегуфтанд. Масалан, баp Fазали Камоли Xyчандй, ки матлааш ин аст:
Ëp гуфт: «Аз Fайpи мо пушон назаp»! Гуфтам: «Ба чашм»! В-он гаxе дуздида даp мо менигаp»! Гуфтам: «Ба чашм»! [3, с. 92]. аксаpи шоиpони тавоно чавоб гуфтаанд. Масалан Алишеp Навой ба Fазали мазкyp чавоб гуфтааст:
Гуфт: «Роxамpо биpyб он симтан» Гуфтам: «Ба чашм»! Гуфт: «Дигаp pоx бизан обаш дигаp» Гуфтам: «Ба чашм»!
Минбаъд ин анъанаpо шоиpони Fазалсаpои доиpаи адабии Диpот идома додаанд. Мавлоно Дилолй, ки «аз зyмpаи шyаpои замон ва умдаи бyлаFOи давpон аст» ва аз Fазалсаpоиёни машxypи ин доиpаи адабист, даp чавоби Fазали Камолу Фонй Fазали дилошубе навишт:
Ëp гуфт: «Аз мо макун катъи назаp». Гуфтам: «Ба чашм»! Гуфт: « Кдтъан xам мабин суи дигаp». Гуфтам «Ба чашм»!
Мухтасоти дигаpи доиpаи адабии Диpот ин офаpидани асаpxои панду ахлокй мебошад. Даp ашъоpи аксаpи шоиpони доиpаи адабии Диpот бештаp достонxои мазмуни панду ахлокидошта ба назаp меpасад. Масалан, достони «Беxpyзy Баxpом» (Беxpyзи окибатафpyз ва Баxpоми наxyсатанчом)-и Камолиддини Биной, «Ахлоки Ч,алолй» (Лавомеъ-ул ишpок- фй макоpим -ул-ахлок»)-и Ч,алолиддини Даввонй, «Одоб-yл-асxоб»-и Алй Сафй, ки даp он масъалаxои ^6p ва мазаммати он, танкиди ситезакоpй ва кинадоpй, танкиди Fазаб ва манфиати авф, мазаммати бухлу xасад ва заpаpи он, тавсифи сухан ва одобу шаpоити гуфтани он, танкиди дypyFгyю мастй, васфи дуста, таpFиби некиву накyкоpй, таxзиби ахлок, pочеъ ба pоxxои таpбия, ташкили оила ва иттиxоди одамон даp чомеаи инсонй ва амсоли ощо мавpиди мyxокима каpоp мегиpад.
Мухтассоти дигаpи мактаби адабии Диpот чавобгуй ба достони «Xамса»-и Низомй мебошад. Агаp Абдypаxмони Ч,омй «Дафт авpанг», Алишеp Навой « Xамса» офаpида бошанд, шоиpони дигаpи ин доиpаи адабй ба яке аз досто^о, бештаp ба «Лайлй ва Мачнун» чавобия гуфтаанд. Мувофики маълумоти адабиётшинос А.Афсаxзод «даp адабиёти асpи XУ достони ишкии Лайлй ва Мачнун ва афсонаxои ба
он вобаста хеле зиёд интишор ёфта буданд. Шуарои асри ХУ нисбат ба шуарои асрхои пешина бештар «Лайлй ва Мачнун навиштаанд»15. Минбаъд шоирон Ашраф, Доъии Шерозй, Салимй, Мавлоно Огахй, Хоча Дасани Хизршохй Астарободй, Мисолй, Мир Дочи Гунободй (Хуросонй), Хоча Имод, Мактабии Шерозй, Бадриддин Дилолй ин анъанаро эчодкорона идома дода, достони «Лайлй ва Мачнун» офаридаанд.Дамин тарик, газали охири асри XV ва аввали асри XVI ин хамоно давоми анъанаи асрхои пешина буда, дар сохти композитсионй, мавзуъ ва мундарича, тарзу тарики образофаринй хеле кам ба тагйирот дучор гардидааст. Дар газалхои аксари адибони ин давра - Восифй, Биной, Огахй, Дилолй, Мушфикй ва чанди дигар агар дар мазмуну мундаричаи газал накши Саъдй, Дофиз мушохида шавад, хам аз чихати услубу нигориш шакли бештар ба газалхои Хусраву Дасан, Камолу Ч,омй пайравй намудаанд.
Адабиёт:
1. Айнй С. Восифй ва хулосахои Бадоеъ-ул-вакоеъ. - Душанбе: Ирфон, 1977.
2. Айнй К. Бадриддин Дилолй. Сталинобод. Таджгосиздат, 1957.
3. А.Афсахзод. Адабиёти форсу точик дар нимаи дуюми асри ХУ. Душанбе:- Дониш, 1987.
4. Доктор Осафи Осафй. Нигохе бар адабиёти порсй. Техрон, чопхонаи Донишгохи тарбиятмуаллим. 1324.
5. Забехулло Сафо. Таърихи адабиёти Ирон.ч.3. чопи севвум. Техрон. Интишороти Ромин,1323.
6. Лутфалибеки Озар. Оташкада. Бо тасхех ва таълики Дасан Садоти Носирй. Техрон. 1337.Интишороти Амири Кабир.
7. Мирзоев А. Биной. - Сталинобод. Нашриёти давлатии Точикистон, 1957.
8. Норик Б.В. Антологии Хасана Нисари и Мутриби Самарканди как источники по истории письменной культуры Мавераннахра XVI - первой трети XVII вв. Санкт-Петербург. 2005.
9. Сайфиев Н. Таърихи адабиёти точик (асрхои ХУ1-Х1Х ва ибтидои асри ХХ). Душанбе:- Бухоро. 2012.
10. Соммирзои Сафавй. Тухфаи Сомй. Тасхех ва мукаддима аз Рукниддини Думоюн Фаррух. - Техрон: 1347 шамсй
11. Таърихи адабиёти форсй. (Доктор Саидалии Асгари Бокирй ва дигарон). Техрон:-Созмони мутолеа ва тадвини китобхои улуми инсонии донишгоххо.1371.
12. Тазкираи «Мачолис-уннафоис»-и А.Навой (бо сайъ ва эхтимоми Алй Асгари Дикмат). Техрон.- Интишороти Гулшан, 1323.
13. Додизода Р., Шукуров М., Абдучаборов Т. Фарханги истилохоти адабиётшиносй, -Душанбе, Ирфон, 1966.
ОСОБЕННОСТИ ПОЭЗИИ ПОЭТОВ ЛИТЕРАТУРНОГО КРУГА ГЕРАТА В
КОНЦЕ ХУ И НАЧАЛО ХУ1 ВВЕКОВ
Мирзоалиева А.Ш.
В этой статье автор указывает особенности поэзии поэтов литературного круга Герата в конце ХУ и начало ХУ1 ввеков. Автор считает, что в этом периоде персидско-таджикская литература развивалось на некоторые литературные круги. Особенно литературный круг Герата и великие поэты как Хилоли, Восифи, Огахи, Малвоно Ахли и др. сыграли важную роль в развитие песридско-таджикской литературе
Ключевые слова: поэтические подражание, литературный круг, особенности поэзии, нравоучение, газель
PECULIARITIES OF POETRY OF POEMS OF LITERATY CIRCLE OF HARAT AT THE END OF 15th CENTURY AND THE BEGINNING OF 16th CENTURY.
Mirzoaliev Adolat Cheralievna
In this article, the author notes the peculiarities of poetry of poems of literaty circle of harat at the end of 15th century and the beginning of 16th century. The author considers that Persian and Tajik literature has developed into several literary circles in this period. Particularly Hirat literary circle and distinguished poets, like Hiloli, Vocifi, Ogahi, Binoi and others played an important role in the development of Tajik and Persian Literature.
Key words: poetical imitation, literaty circle, peculiarities of poetry, moral, ghazal.
Сведения об авторе: Мирзоалиева Адолат Шералиевна- кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской литературы Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 918554415.
Informationaboutthe author: Mirzoaliev Adolat Cheralievna - Ph. D. in Philology, docent of Tajik literature, Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni, phone: (+992) 918554415.
НИГОХ,Е БА ДЕВОНИ СОИНУДДИНИ ИСФАДОНЙ
Мирзоев Садриддин
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Гафуров
Яке аз шахсиятхои маъруф, вале камшинохтаи хонадони хучанди Исфахон Хоча Соинуддини Алй ибни Мухаммад мебошад, ки бидуни у мактаби адабй ва фикрии Исфахон добили тасаввур нест. Вай ба Ибни Турка, Туркаи Хучандй, Соинуддини Исфахонй,Соиуниддин Хучандии Исфахонй, Соинуддини Хучандй, Соини Турка ва Соиниддин Туркаи Хучандй шухрат дорад1.
Адабиётшиносон то кунун беш аз 70 асар ба форсй ва арабй аз у шинохтаанд ва дар шинохти осораш нишон аз девони шеъраш додаанд. Окобузурги Техронй девони уро ба разами 3153 "Девони Соуниддини Хучандй" муаррифй намуда, аммо намуна ба унвони шеъраш наовардааст. (9, 570).
Дар китобхонаи Малики Техрон мачмуае бо шумораи 5307 дар китобхонаи Малик дар мучаллади "Куллиёт" "Фехристи муштараки китобхои форсии хаттии Мунзавй", шинохта шудааст. Девони Соуниддини Хучандй дар ин мачмуа аз сахифаи 27 то 55-ро фаро гирифтааст. (4, 27-55).
Дар мачмуа мазкур намунае чанд аз газалхо ва рубоихои форсй ва арабии суханвар тахти унвони "Манзумоти Хдзрати Алийа алайха Самуллох" ёддошт шудааст.
Адабпажухон доир ба ашъори Соинуддин, чахоншиносй ва хунари суханварии у ба шоистагй мулохиза накардаанд. Шуру суз ва узубати шеъри у ба ахли тахкик хануз хам накд нагардидааст, агар ба муносибате хам баррасй шуда бошад, дар шинохти шеъри Соинуддин мавриди таваччух карор наёфтааст.
Ин мулохизаро ду нукта собит менамояд:
1. Девони ашъораш то кунун нашр нашудааст. Бинобар ин, аз забон ва махорати шоирии вай иттилоъ надодаанд.
2. Соинуддин дар наср сохибмактаб буда, аз шеъраш насраш бештар маъруфият дорад. Аммо ашъораш низ ховии матолиби чолиб хаст, хам аз назари бофти сухан ва хам аз лихози мазмуну мавзуъ.
Бо максади маърифати сабки баён ва хосияти забони шеъри у муносиб менамояд, чанде сурудахои форсию арабии уро ба хайси намуна орем:
1 Барои маълумоти бештар доир ба зиндагинома ва чахоншиносии Соинуддини Хучандй мулохиза фармоед, ба китоби муаллифи ин сатрхо: Садриддин Мирзоев. Вижагихои сабкй ва бадеии осори насрии «Аклу ишк» ва «Атвори салоса»-и Соинуддини Хучандй.- Хучанд: Ношир, 2013.- 232сах.
