Научная статья на тему 'СИСТЕМА ГЛАГОЛОВ И СПОСОБ ДВИЖЕНИЯ В ВОДЕ НА РУССКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ'

СИСТЕМА ГЛАГОЛОВ И СПОСОБ ДВИЖЕНИЯ В ВОДЕ НА РУССКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
118
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЛЕКСИЧЕСКАЯ ТИПОЛОГИЯ / ГЛАГОЛЫ КОЛЕБАНИЕ / ГЛАГОЛЫ ПЛАВАНИЕ / ГЛАГОЛЫ СПОСОБА ДВИЖЕНИЯ / LEXICAL TYPOLOGY / VERBS OF SWIMMING / VERBS OF SAILING / VERBS OF MOVEMENT

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Холиков Абдулманон Юсуфович

В данной статье рассматривается система глаголов способа движения в воде в русском и таджикском языках и их использование в активном или пассивном движение. Таким образом, нам стало известно что в этих проанализирующихся языках глаголы плавать почти что одинаково используются.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE SYSTEM OF VERBS OF MOVEMENT IN THE WATER IN RUSSIAN AND TAJIK LANGUAGES

In this given article considered analyzing the system of verbs of movement in the water in the Russian and Tajik languages: The author also attempts to compose the system of verbs of movement in the water in the russian and tajik languages. In that way it became known that the verbs in two of this languages uses equally.

Текст научной работы на тему «СИСТЕМА ГЛАГОЛОВ И СПОСОБ ДВИЖЕНИЯ В ВОДЕ НА РУССКОМ И ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ»

Odinayev Abdumannon Ibrohimovich - the Khujand state university of the academician B. Gafurov (HGU) 735700, the Republic of Tajikistan, Khujand, Mavlonbekov Drive 1, ph. +992927320206; E-mail: hammor@mail.ru

СИСТЕМА ГЛАГОЛОВ И СПОСОБ ДВИЖЕНИЯ В ВОДЕ НА РУССКОМ И

ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ

Холиков А. Ю.

Таджикский государственный педагогический университет им. С. Айни

В русском языке основной глагол - плавать - является «сверхобобщенным». Общие глаголы движения также употребляются в данной сфере, но чаще всего в составе глагольных групп, например, идти под парусами, ходить на веслах. Данная особенность характерна и для таджикского языка. Глагол плавать может употребляться как в сфере активного, так и пассивного плавания, а также для обозначения движения судов. Особенность русской системы является то, что глагол плавать является парным глаголом. Пару ему составляет глагол плыть. Данные глаголы различаются по контекстам употребления. Когда мы говорим по-русски о том, что лодка плывет к берегу, спортсмены плавают в бассейне, по реке плывут льдины, по озеру плавают утки, мы имеем в виду перемещение субъектов в водной среде - а именно однократное и направленное (глагол плыть), либо неоднократное и/или разнонаправленное (глагол плавать). При этом так же, как глагол ненаправленного перемещения плавать не может быть использован в предложениях типа бревна быстро плавают по течению реки (правильный вариант плывут), так и глагол направленного перемещения плыть невозможен в контекстах наподобие у меня в супе плывет волос (плавает волос). Необходимо отметить, что последний контекст фактически не описывает перемещение. Фраза в супе плавает волос имеет скорее локативное значение и означает 'в супе находится волос', а выбор глагола, используемого для обозначения движения в воде, дополнительно подчеркивает, что речь идет именно о нахождении в водной, а не какой -либо иной среде. Таким образом, в русском языке, ненаправленное или разнонаправленное перемещение «склеено» с более или менее неподвижным нахождением в жидкой среде. Так глагол плавать выступает в ряде контекстов как позиционный глагол подобно глаголам сидеть, стоять, лежать. Это составляет еще одну особенность русской системы глаголов движения в воде.

Добавочное многообразие в таджикском языке будет касаться в первую очередь «водоёмных» и «озёрных» зон, которые связаны с артефактами плавания (например, наполненные воздухом кожаные бурдюки или глиняные кувшины специальной формы, которые использовались в Южной Индии в качестве вспомогательных плавательных средств) [Croft W. 1990 /2003].

При образовании таджикского языка важную роль сыграли заимствованные арабские слова, хотя таджикский язык является одним из древнейших языков азиатского региона, но за более четырнадцати веков принятия ислама постепенное адаптации арабских заимствований ощутимо. Иногда заметно, что эти лексические элементы не только были адаптированы к грамматическим стандартам на этом языке, но даже в некоторых случаях это привело к появлению совместных лексико-структурных стандартов. Существует также другие пути и средства гендерного выражения предписывающий заимствованиям, и таким образом существует мнение, которое подтверждает, что на сегодняшний день более 50% от состава слов словаря персидско-таджикского языка арабский.

В таджикском языке, как и русском, нет глаголов обозначающийся только активное или пассивное движение, поэтому swim и drift переводятся одинаково - плавать, шино

кардан. Мы можем использовать таджикский глагол «шино кардан» как в сфере активного, так и пассивного плавания, а также для обозначения движения судов. В система глаголов русского и таджикского языка, глагол «плавать» который переводится на таджикском «шино кардан» играет важный роль для обозначение движении в воде. Примеры:

Каик руи об характ мекунад.

'Ребенок плавает в воде'.

Мавци об %ама чуб^оро ба со^ил баровард.

'Волны выкидывали бревна на берег'.

Дар дарёча гуспандон шиновари карда он тарафи сохил расидан.

'По реке бараны плыли и выходили на берег'.

Шиноварон бисёр хуб шиновари намуданд.

'Пловцы плавали очень хорошо'.

Разумеется, контакт с поверхностью воды не утрачивается, как у людей, таки и у животных, и корабли, и бревна. Все они плывут по воде горизонтально, и они погружены в воду лишь частично, и таким образом перемещаются с место на место. Сейчас же сперва мы обратимся к другому типу перемещения в воде, а именно «вертикальному» плаванию — оно может быть двух типов: либо это перемещение со дна водоема на поверхность аз таги об баромадан (выходить из под воды) -всплытие, или это перемещение с поверхности на дно ба таги об рафтан (входит под воду) -погружение. Данные области «горизонтального» и «вертикального» плавания независимы и языковеды в языкознание их не относят к единой систему но специальное исследование соответствующих лексических средств не входило в нашу задачу и поэтому материал по «вертикальному» плаванию представлен частично.

Русской системы глаголов, обозначающих движение в воде, основывается на словообразовательных противопоставлениях: в них область плавания также обслуживается единственным глагольным корнем, а «обогащение» системы происходит за счет словообразовательных средств. Весь круг контекстов плавания в русском языке охвачен глаголом плыть и его коррелятом плавать. Данная пара применима и к людям, и к животным, и к рыбам, и к кораблям, и к сплавляемым бревнам. Однако это не значит, что в русской системе плавания нет противопоставлений. Русская система использует для этого не лексические, а морфосинтаксические средства (конструкции с по и другими предлогами, общие глаголы движения и бытийные предикаты).

В русском языке неконтролируемое погружение («утопание»), существенно различается для одушевленных существ (к которым, как обычно, примыкают суда) и предметов: если последние просто погружаются на дно, то первые к тому же гибнут. В частности, в русском языке глагол «тонуть» описывает только неконтролируемое погружение (в первую очередь живых существ, но также сюда относят и корабли). Если движение вниз управляемо (погружение подводной лодки или аквалангиста), то используют глагол «погружаться». Про неконтролируемое движение предмета говорят идти ко дну (к неуправляемым судам это выражение также применимо).

ЛИТЕРАТУРА

1. Глаголы движения в воде: лексическая типология / Ред. Т. А. Майсак, Е. В. Рахилина. М.: Издательство «Индрик», 2007. 752 с.

2. Словарь-справочник лингвистических терминов. Розенталь Д. Э., Теленкова М. А. Изд. 2-е. — Москва : Просвещение. 1976.

3. Национальный корпус русского языка [Электронный ресурс] - Режим доступа: www. ruscorpora. ru

4. Ярема Е.В. Способы выражения понятия «движение» в английском и русском языках // Молодые ученые/Сборник статей АГПУ. - Армавир, АГПУ. Вып. 5, 2007. - 171-172 с.

5. Ярема Е.В. Сравнительная характеристика глагола в русском, французском и английском языках //Ж-л. «Образование - Наука- Творчество». № 5, 2005 г. -Нальчик-Армавир. - 28-30 с.

6. Croft W. Typology and universals [Cambridge Textbooks in Linguistics]. 1st-2nd edition. Cambridge, 1990 /2003.

СИСТЕМА ГЛАГОЛОВ И СПОСОБ ДВИЖЕНИЯ В ВОДЕ В РУССКОМ И

ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКАХ

В данной статье рассматривается система глаголов способа движения в воде в русском и таджикском языках и их использование в активном или пассивном движение. Таким образом, нам стало известно что в этих проанализирующихся языках глаголы плавать почти что одинаково используются.

Ключевые слова: лексическая типология, глаголы колебание, глаголы плавание, глаголы способа движения.

THE SYSTEM OF VERBS OF MOVEMENT IN THE WATER IN THE RUSSIAN

AND TAJIK LANGUAGES

In this given article considered analyzing the system of verbs of movement in the water in the Russian and Tajik languages: The author also attempts to compose the system of verbs of movement in the water in the russian and tajik languages. In that way it became known that the verbs in two of this languages uses equally.

Key words: lexical typology, verbs of swimming, verbs of sailing, the verbs of movement.

Сведения об авторе:

Холиков Абдулманон Юсуфович - ассистент английского факультета Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, Tel: (+992) 93-898-98-62.

About the author:

Kholiqov Abdulmanon Usufovich - assistant of Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ainy, Tel: (+992) 93-898-98-62.

AДAБИЁТШИНОСЙ / ЛИТЕРAТУРОВЕДЕНИЕ

УСТОД AЙНИ ИДОМAДИX,AНДAИ РAВОБИТИ AДAБИЮ ФAР^AНГИИ ТОЧИКОН BA УЗБЕК^О

Ра^монзода А.

Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон

Точикон аз чумлаи халкхои кадимаи оpиёй бyда, бо таъpих, фаpханг ва адабиёти худ машхyp гаpдидаанд. Онхо бо осоpи шиФохиву хаттй, ёдгоpихои бyзypги таъpихй ва катибахои нодиpи худ даp тамаддyни башаpй сахми бyзypг гузошта, бо ин pох шyхpати бештаp касб каpдаанд. Даp аксаpи ин катибаву осоpи гаpонбахои хаттй андеша ва оpзyю омоли халк ифода шуда, таассypоти ибтидоии маpдyм бо шакли содаву pавон ифода шудаанд. Решахои ин фаpханги ганй тайи хазоpсолахо ташаккул ёфта, як кисми таpкибии он бо шаклу шеваи хос то замони мо pасидаанд. Бунёди ин меpоси гаpонбахоpо дустию pафокат, хайpхохй, некию накyкоpй ва дигаp хислатхои хамидаи инсонй ташкил медиханд. Точикон даp хама давpy замонхо бо ин хислатхои инсондустонаашон махбубият пайдо каpда, даp бисёpе аз саpчашмахои хаттй ин сифати неку писандидаашон ситоиш гаpдидаанд.

Халки точик баpобаpи pyшди фаpхангy адабиёт аз давpахои бостон бо маpдyмони гуногун pобитахои зичи дустона баpкаpоp намуда, хамеша кушиш ба хаpч медод, ки даp фазои сулху салох ва якдиливу баpодаpй yмp ба саp баpад. Дамин андешаи хамзистии дyстонаpо аввалин маpотиба Кypyши Кабиp даp Эъломияи худ чой дода, маpдyмpо ба хамдилию баpодаpй даъват намуда буд. Ин пиндоpи башаpдyстонаpо минбаъд гузаштагони мо идома дода, бо аксаpи кавму кабилахо, дину мазхабхо бо эхтиpом муносибат менамуданд ва pафокатpо хамчун намунаи неки хамбастагй азизу мукаддас медонистанд. Даp хамин асос точикон бо хамсоягони наздики худ, бахусус бо халки баpодаpи узбек, дустии мустахкам баpпо намудаанд, ки он аз имтихони таъpих саpбаландона гузаштааст.

Даp хакикат, точикон ва узбекон даp бисёp лахзахои гаму шодй, баpоpy нобаpобаpй, нокомию пиpyзихо бо хам буданд ва даp хама холат дустию баpодаpиpо пос дошта, якдигаppо иззату эхтиpом ва кадpдонй менамуданд. Дамин муносибат ба шаpофати шахсиятхои баpчастаи таъpих даp каpни XV боз хам yстyвоp гаpдид ва даp мисоли хамкоpихои адабию дустонаи Мавлоно Aбдypахмони Ч,омй ва Миp Aлишеp Навой сифатхои навpо сохиб гаpдид. Дустию pафокат, эхтиpомy мухаббат миёни ин шахсиятхои эчодй ба даpачае самимй будааст, ки мyосиpонашон аз ин хусни тафохум ва мyошиpати бyзypг боpхо ба некй ёдоваpй каpдаанд.

Махсусан, Миp Aлишеp Навой даp бештаpи осоpаш, аз чумла даp асаpхои худ "Xамсат-yл-мyтахаййиpин", "Мачолис-ун-нафоис", касидаи "Тyхфат-yл-афкоp" ва як ^TOp достонхои "Хамса" бyзypгй ва фазилати устодаш Aбдypахмони Ч,омиpо зи^ намуда, ба y ихлосмандии зиёд доштанашpо бо исpоp таъкид каpдааст. Дамчунин, даp пайpавии устодаш даp дах газал назиpаи чавобия навишта, аз таpафи Мавлоно Ч,омй бахои баланд гиpифтааст. Махсусан, даp pисолаи «Хамсат - ул - мyтахаййиpин» Aлишеp Навой панч пахлуи хамкоpии хyдpо бо устодаш Aбдypахмони Ч,омй бо мухаббат баён каpда, даp хаp як фасл маком ва маpтабаи yстодашpо баланд баpдошта, накши ypо даp pyшди адабиёт, фалсафа ва назаpияи иpфон беназиp донистааст. Бавежа, мyошиpат ва муносибати некбинона ва хайpхохонаи yстодашpо боpхо таъкид каpда, хислатхои хамида ва бемисли ypо даp мактаби одамият беназиp донистааст.

Саpдафтаpи адабиёти классикии узбек Миp Aлишеpи Навой, инчунин, бо таъсиpи осоpи устодаш Мавлоно Ч,омй бо садокате, ки ба забони точикй доштааст, бо тахаллуси Фонй газалхои ноби точикй эчод каpда, онхоpо даp шакли девони алохида мypаттаб сохтааст. Ин газалхои шypангез чанбаи баланди лиpикй дошта, эхсосоти амики шоиppо ифода менамоянд. Мавзуи асосии газалхои шоиppо ишк ташкил намуда, даp баъзе аз онхо масъалахои ичтимой ва иpфонй низ ифода гаpдидаанд.

Минбаъд аз Алишери Навой огоз карда, чи дар назми узбек ва чи дар назми точик падидаи зуллисонайнй, яъне бо ду забон эчод кардан, ба таври васеъ ривоч пайдо намуда, аксари адибон бо як махорати хос шеърхое таълиф кардаанд, ки ними он ба забони точикй ва нимаш ба забони узбекй мебошанд. Пас аз он, ин анъана дар эчодиёти шоирони асрхои XVI- ХХ Махмур, Маъдан, Нодира, Анбар - Отун, Адо Гулханй, Дозик, Ачзй, Туграл, Айнй ва дигарон макоми махсус пайдо карда, бо ин сабк шеърхои чолиб арзи хастй намуд.

Дар хакикат, ин ду адиб дар замони худ барои мардумонашон хидмати шоиста карда, ба хазинаи бекарони шеъру шоирй, хикмату фалсафа, шариату тарикат, одаму одамгарй осори гаронбахоро ба мерос мондаанд, ки аз онхо ахли башар истифода намуда, ба хираду дониш ва рафокату дустии онхо тахсин хондаанд. Ба кавли адабиётшинос А. Афсахзод "осори илмй ва адабии Абдурахмони Ч,омй ва Алишери Навой чун ситорахои рахшони осмон фурузон буд ва то холо анвори он кам нашуда меояд.

Дамин хислатхои неки дустонаи адибони номбурдаро шоирони баъдй идома дода, ба он сифатхои нав хамрох кардаанд. Махсусан, адибони узбек, аз кабили Турдй, Машраб, Махмур, Гулханй, Увайсй, Нодира, Мукимй, Фуркат, Убайдуллои Завкй дар пайравии адибони точик Камоли Хучандй, Мавлоно Ч,омй, Дилолй, Восифй, Бедил, Зебуннисо, Ахмади Дониш, Шамсиддини Шохин ва дигарон газалу касида, достону маснавй ва асархои насриро ба забонхои точикй ва узбекй таълиф кардаанд.

Дар садаи XX устод Садриддин Айнй идомадихандаи анъанахои неки чандасраи равобити дустонаи точикон ва узбекон буда, дар ин рох хидмати шоистаеро ба анчом расондааст.

Устод Айнй бо адибони узбек - Дамза Дакимзода Ниёзй, Абдулло Крдирй ва Гафур Гулом хамкории наздики эчодй баркарор карда, дар тарбияи онхо накши назаррас дорад. Вай аз аввали карни XX бо ду забон - точикй ва узбекй асар эчод карда, ба такдири халки узбек ва сарнавишти фарзандони он бахои вокей додааст. Махсусан, дар тазкираи "Намунаи адабиёти точик" дар катори адибони барчастаи точик аз сухансароёни тоинкилобии узбек, ки дар каламрави Мовароуннахр умр ба сар бурдаанд, ёд карда, нахустин шуда, доир ба шархи хол ва осори онхо маълумот додааст. Вай дар ин тазкираи комили худ доир ба осори гаронбахои Мир Алишер Навой ва эчодиёти Лутфй, Мухаммад Солех, Акмал, Гулшанй, Нодира, Машраб ва дигарон бахои баланд дода, намунахои ашъори точикй ва узбекии онхоро оварда, накшашонро дар рушди адабиёти харду халк таъкид намудааст. Масалан, вай дар бораи Машраб маълумот дода, аз чумла менависад: "Машраби Намангонй - исмаш Боборахим аст. Дар соли 1123 хичрй дар Кундуз ба фатвои уламо ва хукми Махмудбии Катаган шахид карда шуд. Девони туркии Машраб мавчуд аст. Уламо ва зухходро сахт танкид мекунад..."[ ]1 .

Дар баробари ин, устод Айнй ду асари бунёдии дигар дар бораи ду адиби узбек -Мукимй ва Алишер Навой таълиф карда, накши онхоро барои адабиёт ва фарханги точику узбек рушану барчаста муайян кардааст. Вай соли 1943 рисолаи "Мукимй ва давраи у" ва соли 1948 рисолаи "Мир Алишер Навой" - ро ба забони узбекй ба табъ расондааст. Пасон вай асари дуюмашро ба забони точикй низ аз нашр баровардааст.

Дамзамон, устод Айнй соли 1940 "Xамса"-и Навоиро ба забони узбекй чоп намуда, ба "Xамса"-и талхискардааш мукаддимаи муфассал навишта, накши Мир Алишер Навой ва Мавлоно Ч,омиро дар рушди адабиёт ва ирфон, инчунин, дустии ин ду халк возех шарх медихад.

Дар ин макола, устод Айнй ба сифати адабиётшинос мухимтарин пахлухои эчодиёти Алишер Навоиро шарх дода, махсусан хунари уро дар достонсарой васеъ тахлил менамояд. Донишманди барчастаи точик ба хар як достони адиби узбек таваччух зохир карда, махорат ва камолоти хунарии шоирро амикбинона бозгу месозад ва накши уро дар адабиёти узбек ва рушди назми хамосию лирикй беназир медонад.

Нахустин маротиба устод Айнй доир ба хаёту эчодиёти Навой дар «Намунаи адабиёти точик» маълумот чамъ оварда, дар адабиётшиносии нави садаи XX Навоиро ба доираи адибони классики форсу точик дохил намудааст. Доир ба ин масъала устод Айнй дар асари худ чунин ишора кардааст: «Дарчанд амир Алишерро дар зайли

шуарои форсу точик навиштан мувофики ризои худаш нест, аз он чо ки дар форсй хам ба бисёртарин шуарои форс баробарй, балки фузунй мекард, дил нахост, ки ин мачмуа аз намунаи ашъори обдори у бебахра бимонад» 2 .

Устод бо ин таъкиди худ бартарй доштани ашъори Навоиро аз баъзе шоирони точик махсус таъкид карда, ба фаъолияти эчодии у ва ашъори баландмазмуни ин мутафаккир бахои вокей медихад ва номи уро дар катори адибони точик кайд карда, оид ба зиндагй ва махорати шоирии Алишер Навой дар тазкираи худ маълумоти сахех ворид менамояд.

Айнй баъди нашри «Намунаи адабиёти точик» дар маколаи худ тахти унвони «Чдвоб ё ин ки мусохаба» дар катори хафт масъалаи пурахамияти адабй инчунин оид ба тахаллуси Навой бахс карда, доир ба ин масъала дар асоси сарчашмахои муътамади илмй изгори назар менамояд.

Дамин андешахои устодро адабиётшинос Д. Шодикулов нихоят арзишманд дониста, кайд мекунад, ки «аз чавоби Айнй ба Б. Азизй дар гирди тахаллуси точикии Навой асосан, ду хулоса пеши назар меояд: устод хамон вакт дар чараёни омузиши дакиккорона ва хаматарафаи таърихи адабиёти узбек буда, ба тадкики фундаменталии мухимтарин масоили ин мероси гаронбахо тайёрй медидааст»3 .

Яъне, солхои бистум як давраи тайёрй буд, барои устод Айнй, то ин ки солхои баъд фаъолияти илмии худро дар навоишиносй ривоч бидихад.

Устод Айнй ба тахкики амики хаёту эчодиёти Навой аз соли 1938 дар арафаи омодагихо ба чашни панчсадсолагии шоир шугл варзидааст. Баъдан, соли 1941 монографияи худ «Алишери Навой»-ро таълиф намудааст, ки ба сабаби чанг танхо соли 1948 ба шакли китоби алохида чоп шудааст. Дар маколаи нахустин - «Мир Алишери Навой» (1938), ки аз чор кисмат иборат аст, устод Айнй ба таври мухтасар оид ба тарчумаи хол, авзои ичтимоиву сиёсии замони шоир маълумот дода андаке хусусиятхои мухталифи эчодиёт ва вежагихои гоявию эстетики ашъори Навоиро тахлил намудааст. У дар ин макола, бахусус робитаи Навоиро5 ба адабиёти точикй ба мулохиза гирифта, махсус таъкид намудаастб, ки «Мир Алишери Навой бо адабиёти точикй (форсй) тарбия ёфт, Фирдавсй, Аттор, Низомй, Саъдй ва дигар классикхои адабиёти точикиро омухт ва аз Ч,омй барин классики давраи охирини адабиёти точикй шахсан, тарбия ва таълим гирифт. Дар натича яке аз бехтарин шоирони замони худ гардид»4.

Тахкики хаёту эчодиёти Навой, дустии Ч,омиву Навой, мухити адабй ва авзои сиёсиву ичтимоии карни XV махсусан, дар рисолаи «Алишери Навой» хеле вусъат ёфтааст. Рисола аз дах боб, хотима ва эзохот иборат аст. Дар боби нух намунаи ашъори форсй-точикии Навой оварда шуд, пас аз он тахлили арзишхои он аз чониби муаллифи рисола анчом дода шудааст. Устод Айнй, чунонки худ хулоса кардааст, дар рисолааш масоили марбут ба «замони зиндагй, тарчумаи хол, фаъолияти сиёсиву чамъиятй ва эчодиёти адабии» Навоиро5 хеле муфассал тахкик намудааст. Яке аз чихатхои мухимми рисолаи Айнй дар он аст, ки у махсусан ба таргибу тахлил ва муайян намудани сифату мазмуни ашъори форсиву точикии Навой диккат дода, бори дигар ба забони точикиву арабй тахсил дидани уро таъкид намудаастб. Бояд тазаккур дод, ки махз ба василаи ин намунахо нахустин маротиба оммаи хонандагон, махсусан чавонон бо ашъори точикии Навой шинос шуданд. Аз чумла, устод Айнй ба казияхои марбут ба жанри муаммо фасли махсус чудо карда, махз барои чавонон тарзи муаммогуй ва равиши посух додан ба онро тахлил намуда, ахамияти ичтимоии вайро дар он замон нишон додааст.

Устод Айнй тамоми пахлухои эчодиёти Навоиро бо тартиби муайян дар асоси меъёру талаботи илми адабиётшиносй тахлил карда, ба осори ин чехраи бузурги адабй бо диди отифонаи худ бахогузорй менамояд. Махсусан, устод Айнй диккати асосиро ба тахлили «Хамса»-и Навой равона карда, ба ин асари панчгона бахои баланд дода, онро ба сифати аввалин хамсаи туркй-узбекй муаррифй кардааст.

Устод Айнй доир ба ахамияти ин асар ва накши он дар рушди адабиёти узбек махсус ишора карда, «Хамса» -и Навоиро, ки дар равияи хамсасароии Низомию Амир Хусрав таълиф ёфта буд, дар мисоли достони «Фарходу Ширин» шарх дода, бахои нобигаи аср - Мавлоно Абдурахмони Ч,омиро барои таквияти фикраш иктибос кардааст7.

Пасон, устод Айнй таъсири Мавлоно Ч,омй ба Мир Алишер Навоиро дар достонсарой махсус ишора карда, накши уро дар эчоди ин асархо мухим арзёбй кардааст. Бешак, Мавлоно Ч,омй ба вай неру бахшида, барои офаридани ин асархои баландмазмун мусоидат кардааст ва онхоро намунаи бехтарини назми туркию узбекй дониста, накши муаллифи онро дар рушди хамсасарой беназир донистааст. Дамин чихати масъаларо устод Айнй низ ишора карда, ба махорати достонсароии Мир Алишер Навой бахои баланд додаааст. Мухаккики гавхаршинос -устод Айнй ба хар як достон таваччух зохир намуда, ба махорати эчодии шоир бахои баланд додааст. Агар ба таърихи робитахои адабиву дустии деринаи точикону узбекхо назар афганем, мебинем, ки дар ин маврид устод Айнй бештар ба масъалаи дустии Навой ва Ч,омй чун тачассуми дустии ду халки бародар таваччух зохир кардааст.

Устод Айнй дар хамаи навиштахояш оид ба хаёту эчодиёти Навой ба масъалаи дустиву хамкории Ч,омиву Навой диккат дода, онро рамзи дустиву рафокати точикону узбекхо чи дар гузашта ва чи замони кунунй донистааст. Гузашта аз ин, тибки ахбори рузномаи «Ленинский путь» аз якуми январи соли 1941 С. Айнй таълифи рисолаеро оид ба хаёту эчодиёти Абдурахмони Ч,омй - ин симои марказии адабиёти асри XV ба накша гузошта будааст. Лекин бо сабабхое ин накша амалй нагардида, китобе, ки дар тафаккури у тайёр буд, нонавишта мондааст. Вале новобаста ба ин хидмате, ки устод аз тарики мухталиф ва бахусус дар дохили таълифоташ оид ба Навой дар боби омузиши Ч,омй кардааст, сазовори такдир буда, ба тадкики махсус ниёз дорад.

Устод Садриддин Айнй дар кулли асархое, ки ба Мир Алишер Навой бахшидааст, хамеша аз муносибатхои хуби устоду шогирд - Мавлоно Ч,омй ва Навой ёд карда, дустии онхоро дар рисолааш бо чунин суханони эхсонпарвар хулоса кардааст:

«Алишер ба Ч,омй дар вакти 18-19 сола будани худ шогирд шуда будааст. Ин алока рафта-рафта аз дарачаи алокаи устодй ва шогирдй гузашта, ба дарачаи падарй ва фарзандй расид. Дар вакти вафоти Абдурахмони Ч,омй бо вучуди он ки у фарзанди калон ва хешовандони наздик дошт, аз подшох гирифта, то оммаи халк Навоиро сохиби мурдаи Ч,омй медонистанд ва ба у таъзия мерасониданд»8.

Ба замми ин, Айнй ошкор намудааст, ки Абдурахмони Ч,омй ба Навой на танхо устоду шогирд, балки рохнамои сиёсй низ ба хисоб рафта, Навой бо маслихатхои муфиди у маъмурияти давлатии худро пеш мебурдааст.

Дамин дустию рафокат дар мукотибахои рафиконаи Ч,омию Навой ва ашъори чавобияи онхо бештар эхсос шуда, хар кадоми он нишонаи эътимод ва садокати ин ду мутафаккир махсуб меёбанд. Дар ин бора устод Айнй низ махсус ишора карда, аз касидаи Мавлоно Ч,омй ёд карда, чавоби Мир Алишер Навоиро намунаи барчастаи дустии ин ду шахсият донистааст. Устод Айнй аз ин тарик ихлосмандии Навоиро нисбат ба Ч,омй таъкид намудааст. Илова бар ин, аз наклу кайдхои устод Айнй хувайдост, ки вай аз афкори фалсафй, гояхои баланди ичтимоию ахлокии касидахои хар ду адиби мазкур муассир шудааст.

Масъалаи ташвику таргиби дустии Ч,омиву Навой, ки аввалин бор аз чониби устод Айнй ба илми адабиётшиносии муосир ворид шуд, минбаъд доманаи васеъ пайдо карда, ба хайси як мавзуи мукаммали алохида ба риштаи тахкик кашида шуд. Солхои баъдй дар ин мавзуъ

А. Мирзоев, Ш. Дусейнзода М. Шакурй, А. Афсахзод. А. Маниёзов,

Д. Шодикулов, К. Олимов, X. Шарифов, А. Абдуллоев,

А. Сатторзода, С. Начмиев, А. Зухуриддинов, С. Вохидов ва дигарон маколаву рисолахои пурарзиш интишор намуданд.

Гузашта аз ин, устод Айнй ба бисёре аз адибони узбек хакки устодй дошта, аксари онхо дар хотироташон аз мухаббат ва мехрубонии у бо самимият изхори назар кардаанд ва дар ин бора хотироти худашонро ба табъ расондаанд. Дамчунин, дар пайравии устод Айнй асар офарида, мактаби адабии уро тахким бахшидаанд. Махсусан, Дамза Дакимзода Ниёзй, Абдулло Кодирй ва Гафур Гулом аз мактаби устод гузашта, сохиби дастовардхои зиёде гардидаанд. Доир ба ин масъала мухаккики робитахои адабии точику узбек М. Кушчонов кайд мекунад: "Устод Айнй ва Абдулло Кодирй дустони хеле наздик буданд. Онхо зуд-зуд бо хам мулокоту сухбат мекарданд. Айнй ба Тошканд сафар мекард ва Абдулло Кодирй ба Самарканд меомад. Абдулло

Кодирй дар асархояш борхо аз Айнй ёд мекунад ва хамчунин, устод Айнй дар асархояш номи Абдулло Кодириро зуд-зуд зикр кардааст"9 .

Устод Айнй, инчунин, донандаи хуби забони узбекй буда, анъанаи зуллисонайниро идома додааст. Дар солхои бистуму сиюми асри ХХ бошад, маколахои зиёди устод Айнй ба забони узбекй дар рузномаву мачаллахои Узбекистон чоп шуда, дар онхо адиб халки захматкаши узбекро барои ба даст овардани саводу дониш ва рушди мактабу маориф даъват кардааст.

Дамин анъанаи неку писандида ва дустиву рафокати ду халки хамсояро баъдан, ду шахсияти барчастаи фархангу сиёсат - Мирзо Турсунзода ва Шароф Рашидов идома дода, ба он мазмунхои баланди инсондустона ва башардустона хамрох намудаанд.

Нависандагони точик Чдлол Икромй, Рахим Чдлил, Пулод Толис, Фотех Ниёзй, Фазлиддин Мухаммадиев, Саттор Турсун, Адаш Истад, Урун Кухзод, Абдулхамид Самад ва дигар адибони точик дар мавзуи дустии халкхои точику узбек очерку хикоя, киссаву роман навишта, бо аксари адибони шинохтаи узбек робитаи дустона ва эчодй доштанд. Махсусан, Чдлол Икромй, Сотим Улугзода, Фотех Ниёзй, Шавкат Ниёзй, Адаш Истад ба сафархои корй ба шахрхои Тошкент, Бухоро, Самарканд, Тирмиз ва Фаргона рафта, бо хонандагону донишчуён вохурихо доир мекарданд ва ба онхо дар боби дустию бародарй, вахдату осоиштагй сухан гуфта, оид ба асархои худ маълумот медоданд. Дамзамон, асархои адибони узбекро бо забони точикй тарчума карда, хонандагони точикро бо сарнавишти халки узбек, хаёту рузгори онхо ошно менамуданд.

Дар баробари ин, борхо асархои сухансароёни точик ба забони узбекй ва асархои шоирону нависандагони узбек ба забони точикй тарчума шуда, ба муносибати рузхои адабиёт ва санъати Узбекистони бародар солхои 80- уми асри ХХ дар ду мачмуа -"Чароги фурузон" ва "Чашмаи хурушон" асархои адибони узбек ба забони точикй тарчума ва чоп гардидааст.

Дар хакикат, баргузор шудани дахахои адабиёт ва санъат миёни халкхои точику узбек аз солхои панчохуми карни гузашта ба хукми анъана даромада, якчанд маротиба Рузхои адабиёт ва санъати Ч,умхурии Узбекистон дар Ч,умхурии Точикистон ва Ч,умхурии Точикистон дар ^умхурии Узбекистон баргузор гардидаанд, ки онхо дар тахкими робитахои дустонаи халкхои точику узбек накши назаррас бозидаанд. Ин рузхо ба тантанаи хакикии дустии халкхо табдил ёфта, дар аксари марказхои илмию адабй ва фархангии харду кишвар чорабинихо ва вохурихо доир шуда, мардум аз хунару истеъдоди адибону хунармандони точику узбек завк бурдаанд. Ба шарофати хусни тафохум ва назари некбинонаи харду чониб ин анъана аз нав эхё шуда, соли гузашта Рузхои фарханги ^умхурии Узбекистон дар Ч,умхурии Точикистон ва Рузхои фарханги Точикистон дар Узбекистон доир гардиданд, ки он аз чониби шахрвандони харду кишвар ба хубй истикбол гардиданд.

Ин дустию _бародарй дар давраи ба истиклолияту озодй расидани чумхурихои Точикистон ва Узбекистон сатхи сифатан нав касб намуд. Дар фосилаи беш аз чахоряк асри Истиклолияти давлатй, ду кишвари дуст робитахои хасанаи хамсоягиро боз хам тахкиму таквият бахшида, дар самтхои мухталифи сиёсиву иктисодй ва ичтимоиву фархангй ба дастовардхои назаррас ноил шудаанд.

Дар вокеъ, дустии ин ду халк аз кадим на танхо дар анъанаву суннатхо ифода меёфт, балки дар робитахои фархангию адабияшон низ тачассум гардида, шухрати беандоза касб мекард. Ба шарофати ташрифи мехмони оликадр Президенти Ч,умхурии Узбекистон мухтарам Шавкат Мирзиёев ва сиёсати адабпарваронаю фархангпарваронаи Асосгузори сулху вахдати миллй, Пешвои миллат, Президенти Ч,умхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон ин дустй боз хам рушд карда, пару боли тоза гирифт ва пайгоми мехру мухаббат ва рафокату бародарии ин халкхоро чун кабутарони сулх ба дурихои дур бурда, номи харду халкро дар арсаи чахонй боз хам бештар машхур гардонид.

Махсусан хидмати Президенти Ч,умхури Точикистон, Пешвои миллат мухтарам Эмомалй Рахмон дар баркарории робитахои дустона бебахс мебошад. Сарварди давлати точикон аз рузхои аввали ба сари кудрат омадани худ дар бораи дустии ду халк назари некбинона баён карда, то ба имруз дар акидааш устувор мондааст. Дар бисёри

мавридхо дар суханронихои худ Пешвои миллати точикон аз дустию рафокати ин ду халк изхори назар карда, ба таърихи дустиии точикон ва узбекхо бахои баланд додааст. Махсусан, вай дар арафаи чашни 600 - солагии Мавлоно Ч,омй аз дустии бесобикаи ин миллатхо дар мисоли ду мутафаккир - Мавлоно Ч,омй ва Навой ёдовар шуда, навиштааст: «Дустй ва садокати Мавлоно Абдурахмони Ч,омй ва Алишери Навой намунаи барчаста ва ибратомузи дустии халкхои точику узбек ба шумор меравад»10.

Дар дахсолаи дуюми садаи XX1 бо эхё шудани робитахои_ фарханию адабй ва хамкорихои дустона миёни Чумхурии Точикистон ва Чумхурии Узбекситон нияти нек буда, ба рушди минбъадаи ин ду кишвар мусоидат хохад намуд. Умедворем, ки дар тахкими робитахои адабии точикону узбекон низ ин руйдоди мухимми таърихй сахифаи наверо боз хохад намуд.

АДАБИЁТ

1. Айнй С. Намунаи адабиёти точик. - Душанбе: Адиб, 2010. - С. 126

2. Айнй С. Намунаи адабиёти точик. - Душанбе: Адиб, 2010. - С. 82

3. Шодикулов Д. Айнй - мухаккики адабиёти узбек. - Точикистони Советй, 18. IX. 1981, № 218

4. Айнй С. Куллиёт. Ч,. 11. Китоби якум. - Душанбе: Нашриёти давлатии Точикистон, 1963. - С. 204.

5. Дамон китоб. - С. 266

6. Дамон китоб. - С. 336, 365.

7. Дамон китоб. - С. 358-359.

8. Айнй С. Куллиёт. Чилди 11. Китоби якум. - Душанбе: Нашриёти давлатии Точикистон, 1963. -С. 280.

9. Кошчанов М. Айни и узбекская литература / Чашнномаи Айнй. Чузъи VII. - Душанбе: «Дониш», 1991. - С. 148

10. Эмомалй Рахмон. Чехрахои мондагор. - Душанбе: «ЭР-граф», 2016. - С. 284.

С. АЙНИ - ПРОДОЛЖАТЕЛЬ ТАДЖИКСКО-УЗБЕКСКИХ ЛИТЕРАТУРНЫХ И КУЛЬТУРНЫХ СВЯЗЕЙ

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

В статье подробно рассматривается роль С. Айни в развитии литературных и культурных связей между таджикским и узбекским народам в 20 веке. Действительно, многие писатели и поэты Узбекистана считали С. Айни своим устодом и учителем. Великий устод Айни внёс огромный вклад в формировании и развитии новых тенденций в литературе народов Средней Азии начала ХХ века. Кроме того, он как литературовед заложил основу современного литературоведения в регионе. Устод С. Айни отлично знал таджикский и узбекский языки, которые помогли ему активно участвовать в литературной жизни таджикского и узбекского народов. В целом, можно считать С. Айни основоположником новых тенденций в узбекско-таджикских литературных связей.

Ключевые слова: С. Айни, литература, культура, литературные связи, литературоведение, новые тенденции, узбекская литература.

S. AINI, AS A CONTINUER OF TAJIK-UZBEK LITERATURE AND CULTURAL RELATIONSHIPS

This article deals with the role of S. Aini in development of literature and cultural relations between Tajik and Uzbek people in XX century. Actually, most of the writers and poets of Uzbekistan considered S. Aini their ustod and teachers. The distinguished ustod Aini brought great contribution to formation and development of new tendency in the literature of the people of Central of Asia from the beginning of XX century. In addition to it, he as a philologist put a foundation of modern literature in the region. Ustod S. Aini knew Tajik and Uzbek languages excellent which helped him actively to participate literature life of Tajik and Uzbek people. In general, it can be considered S. Aini as a founder of new tendency Tajik and Uzbek literature relations.

Key words: S. Aini, literature, culture, literature relations, literary, a new tendency, Uzbek literature.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.