Научная статья на тему 'ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК'

ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
178
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ПЕРЕВОД / ЯЗЫК ДЛЯ СПЕЦИАЛЬНЫХ ЦЕЛЕЙ / ЯЗЫКОВЫЕ ТРУДНОСТИ / ОШИБКИ / ТЕРМИН / ТЕРМИНОЛОГИЯ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Турдикулова Б.Т.

В статье на основе перевода географических терминов на английский язык показано, что для успешного перевода необходимо не только знать английский язык, но и учитывать знания из области других наук. Для перевода специальных текстов переводчику требуются углубленные предметные знания и понимание терминологии соответствующей науки. Подчеркнуто, что обычно перевод географических терминов на английский язык осуществляется с русскоязычного термина. То есть, сначала находится эквивалент узбекского географического термина на русском языке, затем переводится на английский язык. В процессе перевода специальных терминов выявляется ряд трудностей и особенностей, специфичных для языка географической науки.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FEATURES OF TRANSLATION OF GEOGRAPHICAL TERMS INTO ENGLISH

Based on the translation of geographical terms into English, the article shows that for a successful translation it is necessary not only to know English, but also to take into account knowledge from the field of other sciences. To translate special texts, the translator needs in-depth subject knowledge and understanding of the terminology of the relevant science. It was emphasized that usually the translation of geographical terms into English is carried out from the Russian-language term. That is, the equivalent of the Uzbek geographical term in Russian is first found, then translated into English. In the process of translation of special terms, a number of difficulties and features specific to the language of geographical science are revealed.

Текст научной работы на тему «ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК»

УДК 81.25

Турдикулова Б. Т.

Гулистон давлат университеты Факультетлараро Чет тиллар кафедраси уцитувчиси

ГЕОГРАФИК АТАМАЛАРНИ ИНГЛИЗ ТИЛИГА ТАРЖИМА

ЦИЛИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Аннотация. Мацолада географик атамаларни инглиз тилига таржима цилиш асосида муваффациятли таржима учун нафацат инглиз тилини билиш, балки бошца фанлар соуаларидан уам билимларни уисобга олиш зарурлиги курсатилган. Махсус матнларни таржима цилиш учун таржимондан чуцурлаштирилган фан билимлари ва тегишли фан атамашунослигини тушуниш талаб цилинади. Кайд цилиндики, одатда географик атамаларни инглиз тилига таржимаси рус тилидаги атамадан амалга оширилади. Яъни, дастлаб узбекча географик атаманинг рус тилидаги эквиваленти топилади, сунг инглиз тилига таржима цилинади. Махсус атамалар таржимаси жараёнида география фанининг тили учун хос булган бир цатор цийинчиликлар ва хусусиятлар аницланади.

Калит сузлар: таржима, махсус мацсадлар учун тил, лисоний цийинчиликлар, хатолар, атама, атамашунослик.

Турдикулова Б. Т.

преподаватель кафедры иностранных языков (межфак) Гулистанский государственный университет

ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ НА

АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК

Аннотация. В статье на основе перевода географических терминов на английский язык показано, что для успешного перевода необходимо не только знать английский язык, но и учитывать знания из области других наук. Для перевода специальных текстов переводчику требуются углубленные предметные знания и понимание терминологии соответствующей науки. Подчеркнуто, что обычно перевод географических терминов на английский язык осуществляется с русскоязычного термина. То есть, сначала находится эквивалент узбекского географического термина на русском языке, затем переводится на английский язык. В процессе перевода специальных терминов выявляется ряд трудностей и особенностей, специфичных для языка географической науки.

Ключевые слова: перевод, язык для специальных целей, языковые трудности, ошибки, термин, терминология.

Turdikulova B. T.

Lecturer at the Department of Foreign Languages (interfaculty)

Gulistan State University

FEATURES OF TRANSLATION OF GEOGRAPHICAL TERMS INTO

ENGLISH

Abstract. Based on the translation of geographical terms into English, the article shows that for a successful translation it is necessary not only to know English, but also to take into account knowledge from the field of other sciences. To translate special texts, the translator needs in-depth subject knowledge and understanding of the terminology of the relevant science. It was emphasized that usually the translation of geographical terms into English is carried out from the Russian-language term. That is, the equivalent of the Uzbek geographical term in Russian is first found, then translated into English. In the process of translation of special terms, a number of difficulties and features specific to the language of geographical science are revealed.

Key words: translation, language for special purposes, language difficulties, errors, term, terminology.

Географик атамаларни инглиз тилига таржима килиш хусусиятлари ва бу билан боглик кийинчиликлар асосан россиялик олимлар томонидан урганилган. Узбекистонда эса бу муаммо ханузгача долзарб хисобланади. Сунгги йилларда филология факультетларида чет тили йуналишларида "Махсус максадлар учун инглиз тили" фани киритила бошланди. Бу фанни урганиш биринчи галда булажак таржимонлар учун мухим булса, иккинчи томондан, бошка йуналишларда, айникса табиий фанлар йуналишларда таълим олаётган талабалар учун мухимдир. Тор доирадаги махсус матнларни таржима килиш учун таржимонлар махсус максадлар учун инглиз тилини укитиш тажрибасига хамда илмий матнларни таржима килиш тажрибасига эга булишлари зарур. Табиий фанлар мутахассислари эса халкаро анжуманларда иштирок этиш, хорижий олимларнинг илмий ишлари билан танишиш имкониятига эга булиш учун махсус максадлар учун инглиз тилини урганишлари лозимдир.

Географик атамаларни инглиз тилига таржима килиш масаласига тухталадиган булсак, авваламбор, бу борада олиб борилган изланишларга тухталиш жоиздир. Тожикистонлик олима М.Р.Асадова узининг диссертациясида [1] тожик ва инглиз тилларида географик атамаларни тахлил килиб, тожик географик атамаларини инглиз тилига таржима килиш хусусиятлари, географик атамаларнинг ташкил топишининг структур -семантик усулини, географик атамалар буйича лугатларни урганди. Д.Р. Хайрутдинов уз диссертациясида географик атамашуносликни араб, рус ва инглиз атамалари асосида урганиб, урта асрлар ва замонавий матнлар

асосида киёсий тахлил килди [13]. М.В. Горская томонидан тайёрланиб, чоп этилган географик номлар лугатида жами 6 мингта географик номлар ва атамалар рус ва инглиз тилларида келтирилган[2]. Россиялик олималар Е.В.Фомина, И.Д.Латфуллина, Н.Ю.Ожгибесовалар касбий характердаги матнларда географик атамаларни таржима килишнинг лингвистик хусусиятларини тадкик килишди [12]. Т.А.Косачева уз маколасида инглиз географик номлари ва атокли отларининг рус тилидаги матнларда берилиши хусусиятларини караб чиккан [6]. К. Нафтали «Географик номларнинг тили ва берилиши" номли бобда географик номларнинг транслитерацияси, транскрипцияси ва таржимасига тухталган [8].

Географик тушунча ва атамаларининг бешта тилдаги лугати В.М.Котляков ва А.И.Комаровалар томонидан тузилган булиб, бугунги кунгача 3 марта чоп этилди (2001, 2007, 2013 йиллар). Унда географик атамалар рус, инглиз, француз, испан ва немис тилларида келтирилган [7]. И.Ю.Окс, А.И.Комароваларнинг "Географиядан илмий ишлар номларини инглиз тилига кандай таржима килиш керак" номли услубий кулланмаларида [9] географиядан курс, диплом ва бошка илмий ишларнинг номлари рус тилидан инглиз тилига таржима килинганида учрайдиган хатолар тахлил килинган булиб, шу билан бирга инглиз топонимларини куллаш ва тугри ёзилишининг хусусиятлари куриб чикилган. Географик илмий ишларда тез-тез учрайдиган суз ва суз бирикмаларининг руйхати келтирилган.

М.В. Ломоносов номидаги Москва давлат университети чет тиллар ва минтакашунослик факультети профессори А.И.Комарова ва катта укитувчиси И.Ю.Окс уз тадкикотларида узларининг таржимонлик амалиётларидан мисоллар келтириб, тилшуносларнинг фонга оид билимлари табиий-илмий компонентни уз ичига киритиши керак, деб таъкидлайдилар. Улар узларининг "Географик контекстларни инглиз тилига таржима килишнинг хусусиятлари" номли маколаларида [4] университетдаги география факультети битирувчи талабаларининг битирув-малакавий ишлари мавзуларини таржима килинганлигини текшириш жараёнида бир катор камчилик ва хатоликларга учраганликларини ёзишади.

Географик атамалар ичида географик номлар катта урин эгаллайди. Географик номларни (топонимларни) тугри таржима килиш жуда мухим хисобланади. Топонимлар билан боглик равишда 3та муаммо юзага келади: 1)географик ном компонентларини кандай таржима килиш керак; 2) кайси артиклдан фойдаланиш керак; 3) кайси харфларни - бош харфларними ёки кичик харфларними - ишлатиш керак кабилар.

Мисол сифатида, уз ичига топонимларни киритадиган фойдали казилмалар конлари номларининг таржимасини куриб чикамиз: Газли кони

- Газлинское месторождение (the Gazli gas field), Соколовск-Сарбайск кони

- Соколовско-Сарбайское месторождение (the Sokolovsko-Sarbaiskoye iron

ore deposit), Ангрен хавзаси - Ангренский бассейн (the Angren Coal Basin). Куриниб турибдики, узбекча "кон", русча "месторождение" сузини инглиз тилига таржима килишда кийинчилик вужудга келади. Куп холларда инглиз тилидаги тугри келадиган суз (мувофик суз) топиш фойдали казилманинг турига боглик булар экан. Бирок, рус тилида ва айрим холларда узбек тилида хам конлар номланишида фойдали казилманинг номи купинча туширилади. Шунинг учун кон номларини таржима килишда таржимон аввал у ёки бу конда нима казиб чикарилишини аниклаб олиши керак булади. Нефть конлари инглиз тилига oil field сузи билан, газ конлари - gas field сузи билан, кумир конлари - coal basin сузи билан, минерал хомашё конлари, масалан темир рудаси конлари, - deposit сузи билан таржима килинади. Масалан:

Нефть кони - месторождение нефти - oil field - the Kokdumalak oil field; the Samotlor oil field;

Табиий газ кони - месторождение природного газа - gas field - the Groningen gas field; the Shurtan gas field;

Темир рудаси кони - месторождение железной руды - iron ore deposit - the Sokolovsko-Sarbaiskoye iron ore deposit; the Tebinbulak iron ore deposit;

Кумир кони - угольное месторождение - coal basin - the Angren Coal

Basin.

Кон номи таркибига кирувчи географик номга келсак шуни айтиш керакки, узбек тилида у ахоли турар жойи, минтака ёки объект (дарёлар, куллар, тоглар) кабиларнинг уз номидан ташкил топади, яъни бошлангич ном шаклида булади. Рус тилида эса ахоли турар жойи, минтака ёки объект (дарёлар, куллар, тоглар) кабиларнинг бошлангич номининг сифат шаклини олади. Инглиз тилида, узбек тилидаги каби бошлангич шаклда, яъни от шаклида берилади: the Romashkino oil field (Ромашкино нефт кони, Ромашкинское нефтяное месторождение), the Pechora Coal Basin (Печора хавзаси, Печорский бассейн), the Kuznetsk Coal Basin (Кузнецк хавзаси, Кузнецкий бассейн), the Norilsk nickel deposit (Норильск кони, Норильское месторождение), the Bakal iron ore deposit (Бакальск темир кони, Бакальское железорудное месторождение), the Samotlor oil field (Самотлор кони, Самотлорское месторождение), the Ploskaya Gora amazonite deposit (Плоская Гора амазонит кони, Плоскогорское месторождение амазонита), the Muruntau gold deposit (Мурунтов олтин кони, Мурунтауское месторождение золота); the Barsakelimes rock salt deposit (Борсакелмас тоштуз кони, Барсакельмесское месторождение каменной соли); the South Alamyshik oil field (месторождение Южный Аламышик, Жанубий Оламушук кони); the Northern Sokh oil field (нефтепромысел Северный Сох, Шимолий сух нефт кони); the West Palwantash oil field (месторождение Западный Палванташ, Гарбий Полвонтош кони).

Худди уша конуният сув омборлари, табиатни мухофаза килиш худудлари, саноат компаниялари ва объектларига хосдир [3]. Масалан: the

Sardoba Reservoir (Сардоба сув омбори, Сардобинское водохранилище), Chatkal Nature Reserve (Чоткол курикхонаси, Чаткальский заповедник), Komandorsky Nature Reserve (Командор курикхонаси, Командорский заповедник), Kasimov underground gas storage (Касимов ерости газ омборхонаси, Касимовское подземное хранилище газа), Norilsk Nikel ("Норильск никель" корхонаси, предприятие "Норильский никель").

Топонимни таржима килиш учун айрим холларда сифатнинг транслитерацияси (русча сузни харфма-харф инглизча харфлар билан келтирилиши) кулланилади: Sandibinskoye oil field (Сандибинское месторождение в районе мыса Сандиба в Тюменской области), Prioskolskoye iron ore deposit (Приоскольское месторождение в районе реки Оскол в Ста-рооскольском районе Белгородской области), Oksky State Nature Biosphere Reserve (Окский заповедник), State Nature Reserve Poronaisky (государственный природный заповедник "Поронайский") [3]. Узбекистондаги географик номлар инглиз тилига таржима килинганда, узбек тили транслитерациясида берилмай, балки рус тилидаги транслитерацияда берилади (Uchkulach lead and zinc deposit, месторождение свинца и цинка Учкулач, Учкулоч кургошин ва рух конлари).

Умуман олганда, хар хил турдаги матнларда тез-тез таржима килинаётган географик номлар учун бир катор умумий ва барчага маълум коидалар мавжуд булса-да, хар холда улар хам аниклик киритишни ва тушунтиришни талаб килади. Географ-мутахассисларга географик атамаларни таржима килишда Москва давлат университетида битирувчи талабалар учун ишлаб чикилган "Таржима килиш буича тавсиялар"га [11] асосланишни тавсия киламиз. Бундан ташкари, А.И.Комарова ва И.Ю.Оксларнинг мазкур "Тавсиялар"га киритилган кушимчаларга оид "Йукотилган географиялиликни излаб" [5] номли маколасида географик номларда артикллардан фойдаланиш, бош харф ва кичик харфларни тугри ёзиш, имло коидаларига оид мулохазалар келтирилган. Бу макола географик атамалар ва ибораларни тугри ёзишда кул келади, аммо уни тушуниш учун рус тилини тушуниш керак булади.

Жумладан, аниклик артикли Ocean, Sea, River, Mountain, Island, Plain, Peninsula каби турдош отлардан ва улардан олдин турган аникловчи атокли от, масалан, the Atlantic Ocean (Атлантика океани), the White Sea (Ок денгиз), the Volga River (Волга дарёси), the Caucasus Mountains (Кавказ тоглари), the Kuril Islands (Курил ороллари), the Russian Plain (Рус текислиги), the Kola Peninsula (Кольск яримороли), the Arctic Circle (Шимолий кутб доираси) бирикмасидан иборат булган мамлакатлар, океанлар, денгизлар, дарёлар, яримороллар, ороллар гурухлари, тог тизмалари номлари олдидан ва бошка топонимлар олдидан ишлатилади. Бунда турдош от компоненти инглиз тилида бош (катта) харф билан, узбек тилида эса кичик харф билан ёзилади.

Инглиз тилида Ocean, Sea, River, Mountain ва Island сузлари куринишидаги турдош элемент туширилганда, океанлар, денгизлар, дарёлар ва бошкаларнинг номлари олдида аниклик артикли сакланиб колади, масалан: the Atlantic, the South Atlantic, the Mediterranean, the Volga, the Kurils, the Caucasus, the Greater Caucasus.

Бирок, географик ном атокли отнинг ундан олдинги аникловчи суз билан бирикмасини ифодаласа, арткль ишлатилмайди: European Russia (Европа Россияси), Central Asia (Марказий Осиё), Greater Los Angeles (Катта Лос-Анжелес), New Moscow (Янги Москва). Москва шахри -город Москва - иборасини таржима килганда хатога йул куйиш мумкин, чунки унинг сузма-суз таржимаси the Moscow City ёки the City of Moscow Москва шахрини билдирмасдан, балки ишбилармонлар марказини, ишчан марказни,ситини (деловой центр, сити) билдиради. Мисол учун, Лондондаги молия маркази the City of London деб номланиб, амалда шахардаги шахар хисобланади, унинг уз хукумати, полицияси, узига хос тарихий имтиёзлари бор. Атокли отнинг бир кисми хисобланган City компонентли шахарлар сирасига Канзас шахри (Kansas City), Нью-Йорк шахри (New York City), Гватемала шахри (Guatemala City), Мехико шахри (Mexico City) киради. Бу холатларда City сузининг кулланилиши шахар номини худди шу номдаги штат ёки мамлакат номидан фарклашга ёрдам беради. Москва шахрини эса инглиз тилига Moscow деб таржима килиш керак, чунки Москва сузи билан на мамлакат, на бошка худудий бирлик аталмайди. Масалан, "Москва шахри ривожланишининг геоморфологик омили" ("Геоморфологический фактор развития города Москвы") номли илмий иш сарлавхасини Geomorphic factor of the development of Moscow деб таржима килиш керак [7].

Куп холларда топонимлар таркибига дунё томонларининг номлари (шимолий, шимол, жанубий, шарк ва б.) хам киради. Дунё томонлари географик номнинг узилмас кисми булганда, инглиз тилида улар от куринишида ишлатилади (North, South) ва бош харфдан ёзилади, масалан: South Africa (Republic) vs southern Africa - Жанубий Африка (Жанубий-Африка Республикаси), аммо: Жанубий Африка; West Germany / East Germany - Гарбий Германия / Шаркий Германия; South America - Жанубий Америка; Southeast Asia - Жануби-Шаркий Осиё; the East European Plain -Шаркий-Европа текислиги; the East Siberian Sea - Шаркий-Сибир денгизи; the North Sea - Шимол денгизи.

Дунё томонлари объектнинг географик жойлашувини курсатганда, улар сифат шаклида кулланилади: eastern, western, northern, southern, central, middle. Масалан, Жанубий Африка (Жанубий Африка Республикаси) мамлакати номининг ёзилиши South Africa (the Republic of South Africa), Африка китъасининг жанубий кисми назарда тутилган ёзилишдан фарк килади: southern Africa. Худди шундай: Жанубий Сибир - Южная Сибирь -southern Siberia; Урта Сирдарё - Средняя ^рдарья - the middle Syrdaria;

Марказий Россия - Центральная Россия - central Russia; Шимолий Кавказ -Северный Кавказ - the northern Caucasus ва хк.

Географик номлар имлосини обрули манбалар оркали текшириш тавсия килинади, чунки инглиз тилидаги айрим топонимлар умумий коидалар доирасидан четга чикадиган анъанавий имлога эга булади. Масалан: the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, the Northern Dvina River, the Republic of Northern Cyprus, the Southern Ocean, Western Australia (штат), аммо South Australia (бу хам штат булса-да, шундай ёзилади).

Гап махсус матнлар хакида, айникса табиий-илмий фанлар буйича матнлар хакида борганда, уларни таржима килишда ва тахрир килишда топонимлардан ташкари, Google кидирувчи тизимида атамалар ва терминологик суз бирикмаларининг ишлатилишини аниклаш керак булади. Инглиз ёки америка сайтларида уларни текшириш, бунинг учун аутентик инглиз тилли материаллардан, терминологик лугатлардан [7], энциклопедик манбалардан [14] фойдаланиш, хамда тегишли фан сохасидани мутахассислар фикрини хам хисобга олиш лозим булади ва тавсия килинади.

Бирок, инглиз тилидаги факат умум тан олинган атамалардан фойдаланишни талаб килиш одобдан эмасдир. Шуни назарда тутмок лозимки, хар кайси фаннинг атамашунослиги, терминологияси, фаннинг узи каби, хар доим ривожланиб туради, терминологик лугатларни тузилишидан анча олдинрок ривожланиб боради. Бундан ташкари, айрим атамалар илмий нутк муомаласига мазкур ходиса биринчи булиб урганилган илмий мактаблардан бошлаб, аста-секин кириб боради. Гап шундаки, илм-фан нотекис ривожланади, ва, табиийки, терминологик лексикография илмий ишларда атамаларнинг реал пайдо булишидан оркада колиб кетади. Айрим мамлакатларда бирон-бир атама илмий муомалада мустахкам урнашиб олган булса, бошка мамлакатларда шу атама хали таркалмаган булади. Бундай холат мазкур мамлакатда ёки бу мамлакатнинг илмий муассасасида у ёки бу илмий йуналиш накадар ривожланганлигига боглик булади. Шунинг учун атамалар нафакат Англия ёки Америкада, балки фаннинг мазкур йуналиши урганилган, бу йуналишга оид илмий мактаб фаолият курсатаётган хамда урганиш учун тегишли объект мавжуд булган мамлакатда хам пайдо булиб, кенг фойдаланилиши мумкин. Масалан, маълумки, криолитология (абадий музлокни урганиш) сохасидаги купчилик атамаларнинг келиб чикиши русча ва хатто айрим холларда инглиз тилида хам русча шаклга эга булади: tundra (тундра), naled (наледь - муз каткалоги), polynya (полынья - музламай колган жой), чунки физик-георафий сабабларга кура айнан Россияда криолитология буйича тадкикотлар энг илгарилаб кетган. Тупроклар геокимёси ва ландшафтшуносликнинг айрим булимларида хам шундай холат кузатилади. Географиянинг ушбу сохаларида атамалар пайдо булиб, мустахкам урин олади, сунгра бошка

тилларга утиб, умум тан олинади ва халкаро илмий жамоатчилик томонидан кабул килинади.

Одатда, инглиз тилидаги географик матнларни таржима килишда асосан инглиз-рус лугатларига таянилади, чунки, афсуски, бугунги кунгача узбек тилида махсус лугатлар яратилмаган. Университетларимиздаги география йуналишида таълим олаётган талабаларга инглиз тилини ургатувчи укитувчилар "Махсус максадлар учун инглиз тили" буйича хам, таржима асослари буйича хам малакаларини оширсалар, максадга мувофик буларди. Умуман олганда, географик матнларни инглиз тилига таржима килишда В.М.Котляков ва А.И.Комаровалар томонидан ишлаб чикилган 5-тилли академик лугатини [7] тавсия килардик.

Узбек тилида таркибида кушма сифат булган айрим географик атамалар учрайди. Улар рус тилидагига ухшаб, мураккаб, кушма (таркибли) сифатлардан иборат. Инглиз тилида эса уларга таркибли сифатлар мос келмайди. Факат географик контекстларда куп учрайдиган socio-economic = ижтимоий-иктисодий = социально-экономический хамда spatio-temporal = макон-замонли = пространственно-временной сифатлари бундан истиснодир. Масалан: Марказий федерал округ районларининг ижтимоий -иктисодий ривожланиш динамикаси = Динамика социально-экономического развития районов Центрального федерального округа = The dynamics of socio-economic development of the Central Federal District; Терек хавзасидаги дарёлар окиб тушишининг макон-замонли узгарувчанлиги = Пространственно-временная изменчивость стока рек бассейна Терека = Spatio-temporal runoff variability of the Terek basin rivers.

Бошка холатларда иккита инглиз сифатлари кулланилиб, улар and богловчиси ёрдамида богланади, масалан, атамашуносликка оид куйидаги суз бирикмаларида шундай холат кузатилади: гидрологик-гидрокимёвий тавсиф = гидролого-гидрохимическая характеристика = hydrological and hydrochemical characteristic; гидрологик-морфометрик тахлил = гидролого-морфометрический анализ = hydrologic and morphometric analysis; ландшафтли-тарихий худудлар = ландшафтно-исторические территории = landscape and historical sites; туристик-рекреацион салохият = туристско-рекреационный потенциал = tourism and recreational potential ва хк.

Бундан ташкари, таржиманинг бошка вариантлари хам булиб, кушма сифатнинг маъноси инглиз тилида тургун бир суздан иборат булган инглизча мослик ёрдамида ифодаланади: геологик-кидирув ишлари = геолого-поисковые работы = geological prospecting; табиий-географик шароитлар = физико-географические условия = physical environment; physical features; минерал-хом ашё ресурслари = минерально-сырьевые ресурсы = mineral raw materials; mineral resources; табиий-ресурс имкониятлар = природно-ресурсный потенциал = natural resources potential. Куриниб турибдики, узбекча "табиий-географик шароитлар", русча "физико-географические условия" атамалари инглиз тилидаги мосликка эга

эмас. Бу ибора айрим холларда нотугри "physico-geographical conditions" деб таржима килинади. Вахоланки, бу атамани инглиз тилига "physical environment" деб таржима килиш керак. Масалан: Орол денгизи киргок буйи зонасидаги табиий-географик шароитлар = Физико-географические условия в прибрежной зоне Аральского моря = Physical environment of the Aral Sea coastal area. Яъни, инглиз тилида physico-geographical деган таркибли сифат мавжуд эмас.

Географик атамаларни таржима килганда сузма-суз, мантиксиз таржима килиш мумкин эмас. Обрули терминологик манбалардан фойдаланиб, аник инглизча эквивалентни куллаш лозим. Одатда, илмий ишларда куйидаги географик атамаларнинг нотугри таржималари учрайди:

Ном HoTyrpu Tap^HMa Tyrpu Tap^HMa

Узбек тилида Рус тилида

Ягона энергия тармоги Единая энергосеть single energy system national power grid

^атламли муз уюмлари Пластовые залежи льда massive ice massive ice bedding

Буриларнинг умумий сони Численность волков quantity of wolves population of wolves

Ахолининг урнашиши (жойлашиши) Расселение населения resettlement of population distribution of population

Муз копламасининг майдони Площадь ледяного покрова ice cover square ice cover area

Табиий объект Природный объект natural object natural area/site

Ядро чикиндилари кумилган жой Захоронение ядерных отходов dumping of nuclear waste burial of nuclear waste

Ареал Ареал areal range, geographic range habitat, distribution area

Моношахар Моногород single-industry city monofunctional city

^аттик чикиндилар Твердые отходы firm waste solid waste

Коттежлар курилиши Коттеджное строительство cottage construction construction of private houses

Ривожланиш истикболлари Перспективы развития development perspectives, development potential development prospects

Ерларни узлаштириш Освоение земель opening new lands settlement and development of lands

Бундан ташкари, айрим холларда узбек, рус ва инглиз сузлари шакл буйича мос тушиши, аммо бошка-бошка маъно тусларини олиши мумкин.

Уларни чалкаштирмай, бир-бирларига тенглаштирмаслик лозим. Бу сузлар "таржимоннинг сохта дустлари" булиб, хаттоки тажрибали мутахассисларда мураккабликларни, хатоликларни вужудга келтириши мумкин [10]. Географик контекстларда хам бундай "таржимоннинг сохта дустлари" учрайди.

Хулоса ыилиб шуни таъкидлаш лозимки, ихтисосликларнинг инглизча номларида барча маъноли сузлар бош харфдан ёзилади (мас.: Geography of World Economy; Computer, Aerospace and Telecommunication Technologies in Geographic Mapping and Modelling.

Инглиз тилидаги фанлар, макола, диссертация, диплом ишлари номларида биринчи харф - бош харф, кейингилари кичик харфлардир, мас.: World financial markets, Fundamentals of ecological law; Circulation of documents in tourism; Development of geographic thought. Бирок, куплаб укув фанлари, география сохасидаги ишларда географик номлар (топонимлар) мавжуд булади, улар одатда бош харфдан бошланади. Шунингдек, айрим географик атамалар инглиз тилида хар доим бош харфдан ёзилади, масалан, геологик даврлар: Holocene, Quaternary, Pleistocene; Ернинг яримшарлари the Northern Hemisphere, the Western Hemisphere; Ернинг кутблари: the South Pole, the North Pole ва б. Демак, географик контекстларда, хусусан илмий ишларнинг номларида, бош харфлар нафакат биринчи сузда учрайди, балки бошка сузларда хам учраши мумкин: Development of glacial and cryogenic morphology in northern Transbaikalia in late Pleistocene and Holocene; Material composition of late Cenozoic deposits in north-eastern Yakutia; Pleistocene glaciations in the Northern Hemisphere.

Бир катор топонимлар таркибига дунё томонлари киради (масалан, шимолий, шимол, жанубий, шарк). Дунё томонлари географик номнинг узилмас кисми булганда, улар, коидага кура, от куринишида (North, South) ишлатилади ва катта харфдан ёзилади: the Republic of South Africa, the North Sea, Southeast Asia, East European Plain, the East Siberian Sea (аммо истиснолар хам мавжуд: the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, the Northern Dvina River, Western Australia (штат)). Дунё томонлари объектнинг географик жойлашувини курсатса, улар сифат шаклида (eastern, southern) ишлатилади ва кичик харфдан ёзилади: southern Sakhalin (Жанубий Сахалин), north-eastern Yakutia (Шимоли-Шаркий Якутия), northern Bulgaria (Шимолий Болгария).

Умумий мавзулардаги асарларни таржима килишда географик номлар имлосини обрули манбалардан текшириб куриш тавсия килинади. Чунки айрим топонимлар умумий коидалардан четга чикадиган анъанавий ёзилишга эга булади.

Махсус матнлар, айникса табиий-илмий фанлардан матнлар хакида гап борганда, уларни таржима ва тахрир килишда Google излаш тизимида инглиз ёки америка сайтларида атамалар ва суз ибораларини амалда кулланилишини куриб чикиш хамда уларни аутентик инглиз тилли

материаллардан, атамашунослик лугатлардан фойдаланган холда текшириб чикиш максадга мувофик, хамда тегишли фан сохаси мутахассислари билан маслахатлашиб иш олиб бориш лозимдир.

Юкоридагилардан келиб чикиб, шуни таъкидлаш мумкинки, у ёки бу фан сохасига, бизнинг маколамизда географияга оид ёзма ва огзаки нуткларда ишлатиладиган сузларнинг маъносини батафсил тушуниб етиш зарур. Таржимон узбекча, русча атамаларга аник инглиз мувофикликларни синчиклаб танлаб олиши керак ва бу борада албатта обрули терминологик лугатлардан фойдаланиши, инглиз, рус ва узбек тиллардаги атамаларнинг маъно нозикликларини таккослаши зарур. Табиий фанлардаги илмий баёнларда муаммо, проблема ёки location каби умумий сузлар ишлатиладиган маъноларни тушуниб етиш зарур, хамда таржима пайтида ана шундай суз маъноларининг нозик фаркларини (нюансларини) хисобга олиш керак. Бундан ташкари, географик контекстлар учун типик хисобланган географик номларни (топонимларни) ишлатишга ва таржима килишга диккат-эътибор билан карамок керак хамда уларни инглиз тилида ёзилиш коидаларига риоя килмок лозим.

Хулоса сифатида шуни таъкидлаш керакки, географик атамаларни инглиз тилига таржима килишдаги кийинчиликлар аслида лисоний ходисалар ва нозик фарклар билан боглик холда хамда географиядан билимларнинг етишмаслиги туфайли пайдо булади. Географлар лингвистик хатоларга йул куйишган албатта, бирок маъно жихатидан улар рус ёки узбек атамаларига аник мосликларни топа олишган. Тилшунослар эса, инглиз тилидаги лисоний хусусиятларни яхши била туриб, аммо географиядан етарлича билимларга эга булмай, айрим географик атамаларни нотугри таржима килишган. Шунинг учун, барча таржималарни таржимон ва географ мутахассислар хамкорликда якуний тахрир килиб, тиклашлари лозим, деб хисоблаймиз.

Адабиётлар:

1. Асадова М.Р. Географические термины в таджикском и английском языках. Дисс.на соис.уч.ст. к.фил.н. Душанбе, 2018. - 162 с.

2. Горская М.В. Англо-русский и русско-английский словарь географических названий. 2-е изд. - М.: Русский язык, 1994. - 272 с.

3. Ермолович Д.И. Имена собственные: теория и практика межъязыковой передачи. - М., 2005.

4. Комарова А.И., Окс И.Ю. Особенности перевода географических контекстов на английский язык // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2013. № 4

5. Комарова А.И., Окс И.Ю. В поисках утраченной географичности // Вестн. Моск. ун-та. Сер. 19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2013. № 3.

6. Косачева, Т. А. Особенности передачи английских географических названий и имен собственных в русскоязычных текстах // Актуальные

вопросы филологических наук : материалы V Междунар. науч. конф. (г. Казань, октябрь 2017 г.). — Казань : Бук, 2017. — С. 21-23.

7. Котляков В.М., Комарова А.И. География: понятия и термины: Пятиязычный академический словарь: русский — английский — французский — испанский — немецкий. М., 2007.

8. Нафтали Кадмон (Израиль). Язык и передача географических названий. // Руководство по национальной стандартизации географических названий. - Нью-Йорк:ООН, 2007. - 181 с. - С.95-102.

9. Окс И.Ю., Комарова А.И. Как переводить на английский язык названия научных работ по географии. - М.:МГУ, 2016. - 40 с.

10. Пахотин А.И. Большой англо-русский, русско-английский словарь мнимых друзей переводчика. М., 2006.

11. Рекомендации по переводу названий специальностей, квалификаций (степеней), дисциплин, курсовых и дипломных работ на английский язык для диплома МГУ. М., 2012.

12. Фомина Е.В., Латфуллина И.Д., Ожгибесова Н.Ю. Лингвистические особенности перевода географических терминов в текстах профессионального характера. // Вестник Академии наук Чеченской Республики. 2015. №4(29). С.96-102.

13. Хайрутдинов Д.Р. Географическая терминология: арабские, русские, английские параллели : диссертация ... кандидата филологических наук -Казань, 2009.- 171 с.

14. Encyclopaedia Britannica 2013. Ultimate Edition. DVD-ROM. URL: http://www. britannica.com (дата обращения: 02.06.2013).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.