CC BY
46
еож 39
Казактьщ кусбегтш енершщ ерекшелiктерi
Едткан Конысбай улы
Ph.D докторы, Монголия гылым акедемиясы Философия иниститутыныц гылыми кызметкерк E-mail: edilkhan.khonisbay@yahoo.com
tywh. Автор усынылып отырган макалада тарихи деректерге сYЙене отырып, казактар кусбеплк внерiмен ежелгi кезден бастап айналысканын, сонымен катар казак халкы кыран кусты айрыкша дэрттейтшдИ кYнi бYгiнге дейiн халык арасында сакталгандыгын кврсетедi. Казак ацшылыгыныц баска журттан басты взгешiлiгi колга тYскен бYркiттi жYЙрiк аттай сынап, тацдалган кырандарды вз кажетЫе жарата бтгендИ, кусбегiлiк внерУц ерекшелiктерi карастырылады.
tywh сездер: кусбеп; кусбегiлiк; бYркiт.
Кыскаша мазмуны. К1нд1к Азиядан бастау алатын квшпендтердщ ацшы-лык кэс1б1нде колданылган ец б1р ерекше айла тэстдердщ б!р! кыран кусты баптап, онымен ац аулайтын ежелг1 дэстурл1 ацшылыгы. Каз1рге дей1н мэл1м болган тарихи деректерге Караганда бул внердщ аса квнеден келе жаткан-дыгын кврсетедк Монгол ел1нщ Баян-9лгий аймагыныц Алтай таулы влкеанщ Ойгор, Шивээтхайрхан, Арал твбе катарлы квптеген жерлер1ндег1 кола, тем1р дэу1р1не жататын жартастарга кашалган суреттерде ац-кус аулауга катысты бейнелер вте квп сакталган. Бул дала мэдениет1нде сакталып калган квне жэд1герлер арасында адамзаттыц багзыдан берг1 аспанда калыктап ущу арманынан туындаган канатын жайган кус п1ш1ндес адамдардыц бейне сурет1 ерекше назар аударады (Edylkan 2007, P.62). Тарихи дэу1рлердег1 кусбеплкке байланысты накты тарихи деректерд1 Б.Хинаят, КМ. Исабеков вз ецбектер1нде б1р жуйеге келт1р1п атап кврсеткен. Бул ецбекте Казак жер1нде жург1з1лген археологиялык казба жумыстарыныц нэтижелер1 ертедег1 казактар тулпарды гана емес, сонымен б1рге кусты да кие тутып, мэйтпен б1рге жерлейт1н болганы туралы айтылады. Казакстанныц Атырау обылысы Аралтвбе корымындагы корганда еркек пен эйел мурдеамен бурк1т пен протомалары б1рге жерленген. Шыгыс Казакстан обылысы Ш1л1кт1 жазыгындагы тем1р дэу1р1не жататын коргандардан 36 дана бурют кеск1н1ндег1 куйма алтын капсырмалары, ©скемен каласынан 40 шакырымда Курык корганыныц /б.д.д 4-2 ff/ б1р1нен мэй1тпен б1рге жерленген4 бурют кацкасы табылган. Зеттеуш1лер Култег1н, Бтге каган ескерк1ш кешен1 мацындагы тас корганында, Култег1нн1ц бас тас муаншде, Алтын тамган тархан б1т1ктасы катарлы квне турк1 дэу1р1не жататын жуздеген ескертк1штер, тас мус1ндерде бурк1т, квгерш1н, самурык тэр1зд1 кус бейнелер1 салынганын тауып зерттеген. Ел билеген квсемдер1не арнап тургызылган бул ескертк1штерге кустыц бейнес1н салудыц басты себеб1 тэц1рл1к угым тус1н1кке етене байланысты болган. Байыргы тур1ктердег1 таным-тус1н1к бойынша тврел1к бил1к мэцг1л1к квк аспаннан жаратылады. Ал тэц1р жарылкаушыныц киес1 де, иес1 де кус деп таныган деген утымды п1к1рлер айтылады. Орта гасырда кусбег1л1к внер1 квшпенд1лер арасында токтаусыз дамып, саятшылык квшпенд1лер ушш т1рш1л1кт1ц взект1 б1р саласы болганы сонымен б1рге хан, патшалардыц сэн-салтанатына айналганы туралы тарихи деректерде жазылган. Гильом де Рубруктыц 1253-1255 жылдардагы саякат кундел1ктер1нде жэне кусбег1л1к внер1нщ кызыкты сэттер1н1ц куэс1 болган жиhанкез Марко Поло жазбаларында Кубылай хан, Куй1к ханныц ордасында кыран кустардыц квпт1г1 жэне олардыц барлыгы кусбеплкке колданылатындыгы жайлы айтылады. Табигатпен уйлесе вм1р сур1п, куспен ац аулау адамзаттыц ец алгашкы кунквр1с
карекетЫщ бiрi болганымен, уакыт ете келе кэсiпке уласып, орта гасырдыц соцына дейiн кешпендiлер арасында токтаусыз дамыганын жогарыдыгы деректер дэлелдейдк Тарихи даму барысында еркениеттщ кец канат жаюы, эсiресе эр тYрлi жабдык саймандардыц тYрi кебейуi кусбегтк енердщ ерiсiн тарылтып, ацшылыкты тежеуге мэжбYрлейдi. Кыран бYркiттiколfа Yйретiп, ац аулау ыкылым заманнан далалык кешпендтерге тэн ортак енер болганымен ол бYгiнге дейiн тек казак, кыргыздардыц ортасында гана сакталган.Он алтыншы гасырдыц соцында казак хандыгыгыныц тусындагы эйгiлi «Жет Жарга» атты зацда «Ацга салатын иттi, кусты ^ркгт) елтiрген адамнан олардыц иесi бiр кул немесе бiр ^ц беруф талап ете алады» - делЫген. Он тогызыншы гасырда Шыгыс ТYркстан елкесiне Yстемдiк курган Терт би тере тусындагы «Абак керей жаргасы» атты зацда да казак халкыныц ежелгi турмыс салт нормаларын аркау еткен. Бул зацда: «¥я юмнщ жерiнде болса бYркiт балапаны соныю. Ацшы алган ацын канжыгасына байламай турганда касына жасы Yлкен юс барганда оган байламаса айып телейдЬ» деп керсеткен (Uzben, Shynaj 2007, Р.24). Жогарыда айтылган зацдарда казактыц ацшылыгына ерекше ден койып, оны бузгандарды жазага тарту туралы арнайы бап енгiзгенi казактарда кусбегiлiк енердщ ерекше дамыганын, кыран куска байланысты улттык салт дэстYрлер бiр жYЙеде калыптасканын ацгаруымызга болады. Жалпы кусбеплк енерi-казак халкыныц арасыны кец келемде тарап урпактан урпакка жалгасып келген ец басты себептерi туралы гылыми негiзде зерттеулер ете аз жасалган. Бiз бул такырыпта кейбiр кусбеплердщ емiрбаяны жэне олардыц енегелiiстерiнетокталып, зер салып саралау аркылы кусбегiлiк бYгнгi ^нщазактардыц тел мурасы болып сакталуыныцец басты себептерiн айкындап,ез пiкiрмiздiусынуымызды жен кердк. Кене заманынан келе жаткан бул ацшылык дэстYPдiц казак халкына тiкелей катысты тел ерекшелiктерiн жакынырак таныстыру Yшiн ацыз эцпмелер мен тарихи деректекрдi атап айтпасак зерттеулер толык болмайды.
Шэку баба шежiресi. Алтайда кусбегiлiгiмен аты шыккан Шэку туралы ацыз болып ел Ыне тараган эцпме Шэку баба шежiресi кiтабында толык баяндалган (Оэвгкап 2015). Атыумытылмас есiмге айналган Абак керейдщ жэнтекей руынан тарайтын Есiлбай улы Шэку 1785 жылы Шыгыс ^азакстанныц ^ызылсу дегенжерiнде Сэрiкулы Естбайдыц екiншi улы болып дYниеге келiп, 1862 жылы Алтайдыц Алагактагы мекенiнде дYние салады. Шэку кедейлiктi мойындап, белiбYгiлмеген, жокшылыкка мойып салы суга кетпеген, ет тiрi, ецсес биiк, алгыр ойлы пысык жiгiт болып ер жетедк Олбэйбiшесi Жэдiк рулы Турганага Yйленген соц кус салыпсаятшылыкты кэап етуге бел буыпты. Оныц эу баста колfатYсiрiп, ацга салган кусы атакты Алтайдыц акиыгы болыпкезiгiп, керген ацын каскыр болса да, тYлкi болса да калтжiбермейтiн нагыз жерге тYCпес сайыпкыран болады. Малдегенде ©жеке тереге кусыныц алгашкы тырнак алдысын бергенде ©жеке тере етемiне берген бiр ак егiзi болады.Сол егамен кыста кус салып, жаздакыскамын жасапжан багады. Шэку осы тiрлiкпен бiр неше жыл кYнелтiп, алганацдарыныц терiсiн сатып, ун, шай баска да кажетттИне жумсап кYнелтедi екен. Бiр жылы Шэкецнiцкыраны 60 тYлкi алып, ол тYлкiлердiц терiсiн бiр саудагер сартка 60 тусак койга айырбастайды жэне Дiмiк деген монгол байыныц жалгыз улына бiр кара тYлкi сыйга тартканда 20 саулыккой бередк Бул кустыц осындай кырандыгын ест^ен Ажы теренiц баласы ^асымхан тере сол жылы Шэкецнщ кыранын суратып сэлем айтып кiсi жiбередi. ^нделкт кYнкерiсi болган кусынан айырылу оцай болмаганымен теренiцколкасын орындаганан баска жол жок екенiн сезген ол кусты ^асымхан теренiц ауылына езi апарады.Тере Шэкецнiц кыранын алып ез кыранына
косады да, аягына алтынданган аяк бау тагып, Шэкудщ ecKi аяк бауын 63iHe кайтарады, жэне кусыцныц багасы деп жун туспеген жабагы кек байтал жeтeктeтeдiTeрeнiц бар бтгеы де бeргeнi де осы болады. Шэку тeрeнiц берген пулынаразы болмаган халде ауылына кайтады. Мукыртай деген жерге келгенде алдынан келденендей кашкан тYлкiнiкeрeдi, жэне эп сэтте аспаннан тулюге карай шYЙлiгecорfалаfан кыранга кeзi тYceдi. Кыранныц аягы тYлкiгe iлiнe бергенде, анадайдан eздeрiнe карай келе жаткан адамнантайкады ма, элде ац алгандагы машыгы ма тYлкiнi косаягымен шецбектей бYрiп уша жeнeлeдi де, анадай жeрдeгi тeбeшiктiц басына барып конып, олжасын жэркемдей шокыпжей бастайды. «А, Кудайлап» жаратканына жалбарынган Шэку кустыц эбден тояттауын кутт тура бeрeдi. Жемсауы толып эбден тоя жегенкус жeмтiгiн айналып жоргалап жYрe бастаганда Шэку декуска тепектеп тап бередк Тояттаган кус гап узамайаузын ашып алкынып, канатын жайып жата кeтeдi. YcтiндeгiтYЙe жYн кутан куска жауып жiбeрiп устап алады да, куссалып кыр-сырын эбден бтт алган кырагы кeзiмeн кускасынай бiр карайды да: «Нагыз акиык, нагыз кыран!» - деп, жаратушысына «Аксарбас» айтып кусты алып ауылынакeлeдi. ky3 болып муздыц шeтi ката бастаган кезде устаган кусын кайтарып ацга салуга шыгады. Алтайдыц Жуантерекдеген жерЫде Шэкудщ кус кeтeрiп, ац аулайтын cайынкeйiндe ел «Алыпсок сайы»-деп атап кетттк Сeбeбi Шэку осы сайдыц биiк тастарыныц бiрiнe кусын кондырып^ сай жотасына шыгып, сайды жацгырта тас домалаткандашошына кашкан тYлкi, каскырларды кыраныбiрiн де тiрi жiбeрмeй, шетЫен бYрiп eлтiрe бeрeдi екенде, алган тYлкiлeрiн канарга салып ала беретЫ болыпты.Сол себептщустыц атын «кап салган кыран» атапты. Мiнe осы уакигадан кeйiн Шэкудщ дэулет1 бурынгысынан да тез ecm, ырысы тасып, урпагы eciп, ел iшiндe кыдыр конган Шэку бай атанады. Ал Шэкуге соцында бiткeн 5 мыц жылкы жогарыдагы Касымхан тeрeнiцбeргeн жабагы гак байталдан ecce, 10 мыцкойы 60 тусаккой жэне Дiмiктeн алган 20 койдан ecкeн eкeн.Казiр урпактары 1200-ден астам тYтiн санына жеткен ecкeн атаныц урпактары 2015-жылы шiлдeдe Тулба сумыны жeрiндe Ас бeрдi. Осы аста Шэкудщ 6-шы урпагы Жантeмiр улы Оцгар ceйлeгeн ceзiндe: «Шэкецнщ дэн дэулeттi болуына ер жИттщ оц иыгына жаралган каcиeттiкыран бурюттщ Yлeci аса мол. БYркiттiкаcтeрлeу, мактан туту, эрi пiр тутып табыну Шэку ата урпактарына Yкiлi аманат болмак. Шэкуден кeйiндe урпагынан гаптеген атакты куcбeгiлeр шыкканын мактанышпен айта аламыз. Бул тургыда айтар болсак Ханжар, Шапеш, Айдаубай, Буланбай, Бeктeмiр, Жантeмiр, Шeгiр, Кабетай, Кeнeй, Тецелхан, Харилeрдi атауга болады"-деп атап айтуы осыдан 200 жыл бурынан бастап 6-шы урпагына дeйiн жалгасып келе жаткан кусбеплк eнeр жeнiндe айтылган eтe орынды ceз болган едг
Топайдьщ тугыры. Алтай сумын eлкeciндe 1940-1950 жылдары эрi зергер, эрщусбеплк eнeрiмeн аты шыккан бабаларымыздыц бiрi Шeкiбай улы Топай болганекен. Ол юа eз тусында улы экес атакты куcбeгi Кeмciзбайдан мура болып жалгаскан тугырды eтe кастерлеп устап кейнпурпакка аманат eтiп тапсырып калдырыпты. Бiр гасырдан астам тарихы бар бул тугыр кэзiр осы эулеттщурпатарыныц бiрiкуcбeгi Тугелбайдыц YЙiндe сакталган.Тугыр кайыцыц тYбiрiнeн уш сирак шыгарылып орныкты болдырып, кустыцканат, куйрыгы жерге тиместей еттт ыкшамдалып жонылыпты. Бул тугырдыц ец eрeкшeлiгi оныцэceмдiгiндe емес узак жылдар бойы атадан аманат болдырып калдырган мураны урпактан урпакка жалгастырып сактап кeлгeндiгiндe болып отыр.Бiз атакты кусбеп Шeкiбай улы Топайдыц eнeгeлiicтeрi, ecиeт ceздeрi мен куcбeгiлк eмiр дeрeктeрiн Алтайлыкэйгiлi куcбeгi Кумархан, кейЫ Далайхандардан жиыстырып усынып отырмыз. Сол кезде Дэлуун, Алтай сумыныныц топ топ
6YPKi^mepi кыста салбурынга шыгып Далакел, ^улжа, Къзылкияныц елсiз иен аскар таулары мен куба жондарын жондап кус салады екен. EKi жактан келiп тогыскан сал сертер ежеден 6ip бiрмен етене таныс ете береке бiрлiкшiл сыйластыкта болган керiнедi.Кэрi-жасы аралас, бYркiт десе шкен асын жерге коятын ецшец бiр ыгай мен сыгай кускмарлар кезшенде эзiл эцriмелерi жарасып, жаца керюкендей, мэз-мэйрам болып кауышыпжYредi. Осылайша бiр кезiккенде кецтдес тамырыныцкусына Топыкецнщ ацсары ауып, мен тiршiлiкте сiзден бiр калаганым осы болсын, муны маган бер-деп калап алмакшы болады. Топыкецнщ кецтЫ ойлаган ол кейiн кабарласыцыз дейдi.Келер жылы кYЗде Топыкец Сарьтрнек атты алгыр кусынан айырылып калып, ДэлYYндегi сол кецтдес тамырыныц кыранын сурап сэлем айтыпжас бYркiтшi БYжайды жiбередi. Бужай жолга шыгарда Топыкец сен бYркiттi экелген жолда оныц томагасын алушы болма жэне шыжымын белще байла жолда шешпе дейдк БYжай ара конып Топайдыц танысына барып сэлемiн айтады. Кдобеп: «Кусымныц кундылыгын ойласам кигым келмейдi, оныц сенен жетектетiп жiберген 1 тYЙесiне беретiн кус емес едi, дегенмен Топыкец кус кадiрiн бiлетiн адам той, егер бермесем жаксы аганыц кецтЫ калдырармын»-деп кусын бередi. «Къран кус, муныц томагасын алмай езЫе жетюз» - дейдi. Кдоты алып кайткан БYжай Кулжаныц жотасына келт аттан тYCкенде кабакта жаткан тYлкiнi кередi Кдобеп жiгiт ^ннщ жылымык кезiнде кус аса кетерiлiп уша алмайтынын бiлетiндiктен кустыц томагасын алып керешн деп ойлап бYркiттiц томагасын тартады. Осы кезде кашкан тYлкiге бYркiттi калай коя бергенiн езще байкамай калады. БYркiт тYлкiнi эудем жерге жетюзбей устайды. Нагыз кыран екен деп тYлкiнi канжыгалаган БYжай тYнделетiп Топкеннщ Yйiне келедi. Ол жолда бYPкiттi тYлкiге косып тYлкi алдырганын айтады. Сонда Топыкец: «БYPкiттiц томагасын алма дегенiм кайда, аманатка жасаган кияанат деген осы емес пе»-деп ашуланган бойда сез аягын тоспай Yйден шыгып кетедк БYжайfа кустыц томагасын алма, шыжымын белще байла жолда шешпе деп кадагалап тапсырган себебi жол ортада тYлкi куып кетiп калма кыран кус болгандыктан екi жагы да бiр бiрiне сенiммен жеткiзу Yшiн айтылган аманат сез екен. Сонымен жогалган Сары ^рнектщ тугырына ДэлYYннен келген кыран конактап, Топыкец бул кусты кеп жыл салган керЫедк Топыкец жастарfакусбегiлiк енерiн Yйрету жолында Yлкен Yлес коскан тэлiмгер кусбеплердщ бiрi болган деседi.Сан алуан кырандардыц сыны мен сырын, мiнезi мен ^йщ шабыты мен бабын жет бiлетiн Алтай сумын елкесiндегi Топай, Мэкен, Мукамади, Мэлiк, Салык, МYшелбай, Зейнолда, ^умархан катарлы кусбегiлер бас косканда сол кезде ез ортасы пiр тутатын «Жазайыл Шора» жешнде эцпме ербiтiп, эаресежацадан кус салып шыккан жас жiгiттерге бYркiттi аялап баптап, кастерлей бiлу женiнде акыл кецес берiпотырfан. Сол ацыз болып бiзге жеткен энпмелердщ бiрiнде ерте заманда Жазайыл Шора деген кусбеп болыпты. Ол ец алгаш бYркiттiколfа Yйретiп, кусбегiлiк тел енерiмiздi ел Ыне таратыпты. БYркiт кекте жYрсем канатым талады, жерге тYCсем Жазайыл Шора алады-деп капаланады екен. Себебi Шора кезiне керiнген бYркiттi устап, сынап жаксысын алып, жаманын коя берт отырfан-деседi. Сондыктан кектегi кус: «Мен адам баласыныцколына тYCпесем, ал егер тYсетiн болсам 9 айгыр Yйiрлi жылкысы бар, 9 ул еарген юанщколына тYCсем»-деп тiлейдi екен дегентэмст сез бар. БYркiттi ец алгаш устаганда Жазайыл Шораныц аруагы колдай кер деп томага кигап, аяк бау тагатын болган. БYркiттi салу Yшiн алпыс аттык азабы бар кырык аттык кызыгы бар деп айтады. Азабына шыдыган адам гана кус салады-дейдi екен бурыцгылар. Бул ете касиеттi, киелi кек тагысын коргап, баптап багуга аса назар аударуды ескерткен аталы сез екешн жастарга тYсiндiре бiлген.
Yлкeндeрдiц осылайша кусбеплкке катысты таным-ырым, тыйым, тэмciл ceз ата cалт-дэcтYрлeржeнiндe айтан бул ecиeт ceздeрi тeл eнeрiмiздiц сакталуына мацызы eтe зор болган. Олар кeк тагысы мен жер тагысын сайыска салудыц бiлiм-тэжiрибeлeрiн жастарга Yнeмi уйретумен катар оныц ащы-тушысына тeзe бiлгeн жастарды eз катарларына косып, кустыц эбзел жабдыктарын кeйiнгiурпакка мура болдырып калдырып отырган. Муныц бiрдeн бiр куэс атадан балага мура болып куш бупнге дeйiн жалгаскан Топай бабамыздыц тугыры десек болады. Баян-0лгей аймагыныцэр eлкeлeрiндe осындай кeпкe аты канык тэлiмгeр куcбeгiлeр eтe кeп болганы журтка мэлiм. Олардыц бэрiн терт атап тустеп жазу мунюн де емес.
Казактьщ кусбегтт енершщ ерекшел^ерк Ежелден ац-куска бай Алтай eлкeci кыран бYркiттeрдi устап, баптап кайырып саят iciн жабдыктайтын казыналы eцiр болган. Бул eлкeдe мeкeндeйтiн казактар ац аулау тэciлдeрiн жeтiлдiрiп, кусбеплк^ дамытып кана коймай кYнi бупнге дейЫ оны ардактап кeлгeнiн жогарыда айтылган тарихи деректер дэлелдеп отыр. Сонымен бiргe бiздiц куcбeгiлiк eнeрiмiздe eзiндiк тeл eрeкшeлiктeрi, дара тYрлeрi болган. Олай дeйтiнiмiз бапкерлер бурюттен баска суцкар, каршыга, лашын, кырги тектесусак кырандарды баптап, каз уйрек, улар, коян ceкiлдi ац кустарды алдырганы тарихи деректерде кeптeп айтылганымен, дэл Алтай eцiрiн мекендеген халыктар арасында бул туралы айрыкша айтылатын деректер байкалмайды. Буларга караганда алгыр кустыц аса тeктici бYркiттi ерекше кастерлеп, оны тeрт асылдыц бiрiнe санаганы тeгiн емес. Еккен епн, козы кошкар, кYшiк ит, балапан бурют бул тeртeуi жасы жылга толмай ак керекке жарап адам кажетЫ eтeйтiн асылдар деген саликалы ceз кYнi бYгiнгe дeйiн казак халкыныц арасында сакталып кeлeдi. ^ктщ тынысын тыцдап, жeрдiц тамырын баскан, турмыс-тiршiлiгiн Табигат-Анамен тыгыз байланыстыра бiлгeн данагeй халкымыз булардыц адамга пайдалылыгын, eнiмдiлiгiн казiргi гылыми зерттеуаз-ак кYндeлiктi eмiр тэжiрибeciнe CYЙeнiп болжаганын ангаруга болады. Казак ацшылыгыныц баска журттан басты eзгeшiлiгi колга тускен бYркiттi жYЙрiк аттай сынап, тацдалган кыранныц канат куйрыгын тузеп, сылап-сипап, аялап коргап, уакытында жем берт, баладай кYтiп, баулап-баптап eз кажетЫе жарата бiлгeндiгiндe. Сондыктан да халкымыз кыран буркгт ерекше кастерлеп, от басыныц турмысына ец кажeттi касиетл жeтi казынасыныц бiрiнe санаган (Torebek 2010, P.62). Ата бабаларымыз осылайша шацырак кэciбiнe айналган куcбeгiлiктiц узтт калмауына ерекше мэн бeрiп, эр кез буркггтщ кыры мен сырын саралап, келешек урпакка уктырып, оныц курал-жабдыктарын баласына немесе туыс-туганыныц бiрiнe «муралыкка» бeрiп жалгастырып отырган. Сонымен катар улан-байтак кец далада мал багып,табигат кушагындакус салатын тэлiмгeр кусбегтер кeп болfаныкуcбeгiлктiц табиш турде eмiр CYруiнe орайлы мYнкiндiк тугызган. Осылай казактыц бYркiтшiлiк eнeрi Yзiлмeй келедк Карсы алдынан кашкан каскыр тулюш куткармайтын, кйiк, жирен, iлбic, ciлeуciндeрдi де алган алгыр кустар кедейдщ кун кeрici, cал-ceрiлeрдiц сэн салтанаты болумен катар рулы eлдiц абройын асырган мактанышы болган. Казак халкы кыран кусты айрыкша дэрiптeгeндiгiнiц белпа кeнe тYркiлeр дэуiрiндeгi тэцiр жарылкаушыныц киeci де, иeci де кус деп таныган осы каcиeттi улы угымды кYнi бYгiнгe дeйiн халык арасында сакталуында.Халкымыздыц ортасында осы улы угымныц тeцiрeгiндe кыран бYркiткe катысты толып жаткан ырым-тиымдар бекем орын алып, казаки салт дэстурлер болып бiр жола калыптаскан. Ауылга бурют устап экелгенде «БYркiт конды, бас аман, мал eceдi, жаксылык болады» деп ырымдап ауыл адамдары куанып, апалар мен эжелер ак дэмнен шашу шашып, кусыц кыран, ак жолтай болсын деген тiлeктeр
айтылып, бYPкiттiц иыгына Yкi тагатын дэстYP бар. БYPкiтшi алган тYлкiсiн ец алдымен кагушыга байлайтын салт бар. БYркiтшi тYлкiнiц алдыцгы аягыныц пушпагын гана алуга кукылы. ^азактыц дэстYP салтында ауылга бYркiтшiлер келiп конса «ырыс, береке» келдi деп Yлкен курмет керсетсе, тYсiнде бYркiттi керудi «баска бакыт, байлык оралды» деп жаксылыкка жорыган. БYркiттiц тула бойы тунып турган касиет, бYркiт бiр сiлкiнсе бiр пэле кетедi дейтiн тэмсiл сез де бар. ^азак кусбегiлерiнiц тагы бiр ерекшелiгi кусбегi, бYркiтшi, кагушы, салбуырын, сонар, тiлеу, тYлек, шырга, айну секiлдi кептеген атау сездерi тек ездерЫщ тiлiнде гана емiршецдiкпен жалгаскандыгында болып отыр. Сонымен катар тарих гылымдарыныц докторы К.Бикумар: «Тiлiмiзде тек бYркiттiц гана 200-ден аса атауы бар: шегiр паян, iш жаргыш, букатана, жаудыркез, шомбал, жанбауыр шегел, жарык жемсау т.с.с»-деп керсеткен ^китаг 2013, Р.475). БYPкiт мекен ететЫ тауларды БYPкiт тау, БYPкiт шыц, ^иын уя десе, кыран бYркiттей ежет, алгыр болсын деп ырымдап, Кусбек, БYркiтхан, ТастYлек т.б деп бYркiтке катысты ат койган адамдар жэне эн, би казакта кептеп кездеседк
Корытынды. ^азак ацшылыгыныц баска журттан басты езгешiлiгi колга тYCкен бYркiттi жYЙрiк аттай сынап, тацдалган кырандарды баулап-баптап ез кажетiне жарата бтгендИнде. ^азак халкы кыран кусты айрыкша дэрiптегендiгiнiц белгiсi кене тYркiлер дэуiрiндегi тэцiр жарылкаушыныц киесi де, иес де кус деп таныган осы касиеттi улы угымды бYгiнге дейiн халык арасында сакталуында. Халкымыздыц ортасында осы улы угымныц тецiрегiнде кыран бYркiтке катысты толып жаткан ырым-тиымдар бекем орын алып, казаки салт дэстYрлер болып бiр жола калыптаскан. 6сiресе улан-байтак кец далада мал багып,табигат кушагындакус салатын тэлiмгер кусбегiлер кеп болганы кусбеплктщ табиш тYPде емiр CYPуiне орайлы мYнкiндiк тугызганын атап айтуымыз керек. Бiздiц осы кундылытарымызды элем журтшылыгы мойындап 2010 жылы кусбегiлiк тел енерiмiздi ЮНЕСКО-га тiркеп, казактардыц тел мурасы деп тYсiнгендiгiулт Yшiн матаныш. ^усбеплк енерiмiз осылайша ары карай жалгаса беретiнi акикат.
Список литературы/ Эдебиеттер Ti3iMi
1. Баба^умар Х., Исабеков М. Саятшыльщ. - Алматы, 2007. - Б.11-13.
2. Би^умар К. К^азадал^ыньщ салт дэстYрлерi. - Улан-Баатор, 2013. - Б.96.
3. Едщан Монгол Алтайн хадны зургий судалгааны зарим асуудал. - Улан-Баатор, 2007.
4. ©серхан М. Шэку баба шежiресi. - Улан-Баатор, 2007. - Б.9-16
5. Теребек Т. На^ыл сездер. - Шымкент, 2010. - Б.62
6. Yзбен Шынай Р. Монголиядагы ^аза^ хал^ы. - Улан-Баатор, 2007. - Б.122-127.
Reference
Babakumar, Isabekov 2007 - Babakumar, H, Isabekov, M 2007, Sajatshylyk, Almaty, P.11-13. (in Kaz). Bikumar 2013 - Bikumar, K 2013, Kazak halkynyn salt dasturleri, Ulan-Baator, P.96. (in Kaz). Edilkan 2007 - Edilkan, K 2007, Mongol Altajn hadny zurgij sudalgaany zarim asuudal,
Ulan-Baator. (in Mong). Oserhan 2007 - Oserhan, M 2007, Shaku baba shezhiresi, Ulan-Baator, P.9-16. (in Kaz). Torebek 2010 - Torebek, T 2010, Nakyl sozder, Shymkent, P.62. (in Kaz).
Uzben, Shynaj 2007 - Uzben, K, Shynaj, R 2007, Mongolijadagy kazak halky, Ulan-Baator, P.122-127. (in Kaz).
Особенности казахского искусства кусбеплш Едилкан Конысбай улы
Ph.D доктор, научный сотрудник Института философии Монгольской научной академии. E-mail: edilkhan.khonisbay@yahoo.com
Аннотация. Автор статье на основе исторических источников показывает, что казахи с древности занимались искусством охоты с помощью ловчих птиц. В статье показано, что также среди казахского народа до сегодняшних дней сохранилось особое отношение к ловчим птицам. Рассматриваются особенности искусства охоты с ловчими птицами у казахов. Ключевые слова: беркутчи; кусбеплк; орел.
Features of Kazakh art - khusbegilik
Edilkhan Khonysbai uly
PhD, researcher at the Institute of Philosophy of the Mongolian Academy of Science. E-mail: edilkhan.khonisbay@yahoo.com
Abstract. The author of the article on the basis of historical sources shows that the Kazaks used the art of hunting with the help of birds of prey since ancient times. The article reveals that Kazakh people have retained a special relationship to the birds of prey up to these days. The article features the art of hunting with birds of prey among the Kazakhs. Keywords: golden eagle; khusbegilik; eagle.
