CC BY
14Tursunova M. A. - Senior Lecturer, Department of Teaching Tajik Language and Literature, TSPU named after S. Aini. Tel.: 919 -59-09-09.
ХУСУСИЯТ^ОИ ИСТИЛОХОТИ ЮНОНЙ ДАР «ХАЗИНАИ ТИББИ КАДИМ»-И
ХОМИД^ОН ЗОХИДОВ
Хусанбоев Н.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Бобоцон Fафуров
Илми тиб дар сарзамини точикон таърихи кухан дошта, дар давоми асрхо инкишоф ёфтаасг. Олимони машхур ба монанди Закариёи Розй, Абуалй ибни Сино, Абунасри Форобй, Абубакр Рабеи Бухорой ва дигарон дар пешрафти илми тибби чахонй мавкеву макоми ба худ хос доранд. Бояд зикр намуд, ки махз осори дар сохаи тиб таълифнамудаи онхо боиси ба вучуд омадани як катор истилохоти тиббй гардидааст. Ин анъанаи гузаштагон дар замони муосир низ аз чониби баъзе олимон идома пайдо карда исгодаасг. Аз чумла лугатшинос ва табиби халкй Хомид Зохидов, ки муаллифи «Хазинаи тибби кадим» ва «Канзи шифо ба шумор меравад.
«Хазинаи тибби кадим»-и Хомид Зохидов ягона асаре мебошад, ки дар он зиёда аз 3600 истилохоти тибби кадим шарх дода шудааст. Харчанд истилохоти сохаи тиб дар он ба касрат истифода шуда бошанд хам, аммо онхо аз назари илми истилохшиносй мавриди баррасй карор нагирифтаанд. Тавре ки мухаккики лугатнигор зикр мекунад, ки дар ин асар «...факат аз таърихи тулонии тибби кадими форсу точик як мархалаи хурди онро мавриди назар кардем ва ин сайри сатхию тезгузари мо максад надошт, ки таърихи тибби хамин давраи кутохи таърихиро шояду бояд, интихобану нихоят мухтасар баён кунем, зеро баёни лозими падидахои тиббии хар як асари таърихи тамаддуни форсу точик тадкикоти амику бардавоми мутахассисонро такозо менамояд» [1, 7]. ин гуфтахои муаллиф аз он дарак медиханд, ки таърихи илми тибби кадим ба омузиши чиддй ниёз дорад. Асархои олим Хомид Зохидов «Канзи шифо» ва «Хазина тибби кадим» имруз воситае мебошанд, ки моро бо илми тибби кадимаи точик то кадри имкон наздику ошно месозанд.
Умдатан барои дуруст фахмидан ва комилан омухтани як сохаи илм мухаккик бояд бо истилохоту вожахои хоси хамон соха пурра ошно бошад ва аз ин сабаб омухтани истилохоти сохахои гуногуни илм дар мавкеи аввал меистанд.
Баробари омухтани истилохоти тиббии замони муосир, аз истилохоти таърихии ин илм, ки ачдодони мо дар тули садсолахо инкишоф додаанд, аз фоида холй нест. Аз ин ру, мо кушиш намудем, ки чанд истилохи тиббии ин асарро мавриди тахкику баррасй карор дихем.
Истилохоти тиббй дар «Хазинаи тибби кадим» бо риояи анъанаи муосири фархангнигории точикй аз руи тартиби алифбои забони точикй чой дода шудаанд. Аксари онхоро вожахо ва ибораистилоххои аслии забони точикй ва иктибосии забони арабй ташкил медиханд. Ба гайр аз он, боз калима ва ибораистилоххои иктибосии юнонй, суриёнй ва хиндй низ ба назар мерасанд. Боиси тазаккур аст, ки истилохоти тиббии иктибосии юнонй дар осори тиббии кадим мавкеи ба худ хосро ишгол мекунанд. Зеро дастпарварони ин гавхораи тамаддуни башар на танхо дар илми фалсаву мантик, балки дар улуми дигар, аз чумла, тиб низ дорои макоми махсус буданд ва як гурух истилохоти юнониасли ин соха, ки гузаштагон ва имрузиён аз онхо истифода кардаву мекунанд, далели ин гуфтахо мебошанд. Табист, ки истилохоти юнониасл ба асархои марбути ин сохо ворид гардида, имруз низ дар гардиш мебошанд.
Яке аз ин гуна асархо «Хазинаи тибби кадим» мебошад, ки дар он зиёда аз 70 истилохи тиббии иктибосии юнонй шарх дода шудааст, ки ин аз муносибат доштан ва бахурдор будани олимони шарку гарб аз дастовардхои илмии хамдигар дарак медихад. Як зумра олимон, ки имруз бо тадкикоти сохахои гунонгуни илм машгуланд, аз чумла таърихнигорон ва чугрофидонон дар ин бора афкори хешро баён намудаанд. Таърихшиноси араб Абдулазиз Солим дар асари худ «Таърихи араб кабл аз Ислом» дар бораи муносибати эронихо, арабхо ва юнонихо чунин навиштааст: «Ин китобхо алорагми иштибохот ва хатохои таърихй, ки дар онхо рох ёфта, мутазаммини иттилооти таърихиву чугрофиёии судманде дар бораи араб пеш аз Ислом аст, зеро ки нависандагони ин китобхо дар таълифоти худ ба ахбору иттилооте такя кардаанд, ки чангчуёни юнониву румй ва сайёхону бозаргононе фарохам овардаанд, ки дар сарзаминхои арабй, бахусус дар сарзаминхои
Набатден ба caфaрy caëхaт мeпaрдoхтaнд ва 6o мардум ихтилoтy иртибoт дoштaнд. Аз кадимтарин нaвиcaндaгoни ин китоб^ мeтaвoн аз aфрoди зер шм 6урд: Ошил ë Оcихyлycи юшнй [525- 456п.а], Хррудут [480-425п.а] [3, 25].
Аз ин руфта^ бaрмeoяд, ки аз зaмoнхoи кадим дар байни мардуми ки^а^зи Оcиë ва Авруш мyнocибaт^oи иктишдиву ичтимoй ва илмиву фархангй вучуд дoштaacт.
Чушнки зикр гардид, дар китoби X,oмидчoн Зoхидoв дар бaрoбaри калимахда аалй, иcтилoхoти тиббии иктибocии зиëд ба назар мeрacaнд, ки дар мдани orao вoжaхoи юнoнй мавкеи вижа дoрaнд. Mo дар зер як катер иcтилoхoти тиббии икгибocии юнoнирo мавриди бaррacй кaрoр медихем.
Дар ocoри мавриди назари X,oмидчoн Зoхидoв як гурух калима ва ибoрaхoи иcтилoхии тиббй, ки аз зaбoни юнoнй маншаъ мегиранд, хангоми rn^^oc шудан 6o дaрнaзaрдoшти кoнyнy ^ида^и кaлимacoзии точикй мyтoбик гардида, ба тaFЙирoт дyчoр oмaдaaнд ва дар ин acoc orao^o ба тарики зер гурухбандй намудан ба ма^ад мyвoфик аст:
1. №ranoxorn тиббии иктибocии юнoнй, ки бе тaFЙири таркиби oвoзй ба зaбoни точикй вoрид шудаанд: Macaлaн: aбтapитовуc [1, 17], aбуpacмо [1, 17], боритус [1, 77], диëфpaFмо [1, 129].
2. №ranox,orn тиббии юнoнй, ки дар шакли муаарраб [арабишуда] ба зaбoни точикй дoхил шудаанд, ба мoнaнди aRxai [1, 28], фaлFaмунй [1, 460], ддакудо [1, 129], зaëбитуc [1, 151].
3. №rnnox,orn тиббии oмeхтa, ки чузъе аз orao юнoнй буда ва чузъи дигaрaшoн точикист. Мишл: capcом [1, 369] ва бapcом [1, 68]. Ин истилoххo аз калимахда acлии «cap» ва «6ap» ба вocитaи калимаи «coм»-и юшнй, ки маъши «вaрaм»-рo дoрaд, шхта шудаанд.
4. Ибoрaистилoххoи муштарак, ки аз калимахэи юнoнй ва арабй ë баръате coхтa шудаанд. Ин иcтилox,oт аз руи ^ида^и cинтaкcиcии зaбoни точикй, яъне тaвaccyти бандаки изoфй бинo ëфтaaнд: молихулиëи миррокй [1, 272], зуcaнтоpиëи миaвй, зуcaнтоpиëи кaбидй [1, 173], суммой инкилус [1, 590].
5. Истигохи «митрутус», калимаи муштараки cyриëнй ва юшнй шарх ëфтaacт. Mитрyтyc [^Цк* ] микдoри ченаки мoeии юнoнй ва cyриëниcт, ки ибoрaт аз 3,38 литр мeбoшaд [1, 271].
№mroxorn тиббии иктибocии юнoнии «Хазинаи тибби кадим»^ аз чихати ифoдa намудани мaфхyмхoи тиббй ба чунин нaвъхo чyдo кардан мумкин аст:
1. Иcтилoхoти тиббие, ки нoмхoи aмрoз, aхлoт, тaбхo, иcхoлхoрo ифoдa мeнaмoянд: зуcaнтоpиëи кaбидй ^Ljlk^ó ] ин иcхoл нoми бeмoриecт, ки аз cycтии чигар ба амал
мeoяд [l, Its], aнбуcимо [L-^j^] бeмoрии чашм, ки oнрo ба арабй cyлoк мeнoмaнд [l, 35];
кодлусус [[~J¿ls] таби cyзoн аст [l, 53б].
2. Иcтилoхoти ифoдaкyнaндaи нoми aъзoи инcoн: диëфpaFмо [L¿^sL¿] пaрдaecт дар cинa, ки дар мoбaйни дил ва меъда кашида шудааст [l, l29], тapхомотикун [¿jäkLU-^k] шиëфхoи чашм [l, 42б], aR'xa.i [JäI] рaгeрo мeнoмaнд дар дacт, ки миëни кифoл ва бocлик чoй
гирифтaacт, яъне дар хамаки oринч acт [l, 28].
3. Вoжaхoи ифoдaкyнaндaи нoми адвия, aхлoт, мaъчyнхo ва шaрoбхoи шифoбaхш: иëpaч [^Ll] лафзи юнoниcт ба мaънoи шариф, ин дaвoecт мураккаби мycхил [иcхoлoвaр] ва
мунаккии [тoзaкyнaндaи] мaFЗи caр [l, l75], иклим^ [Lciïl] хилте мeбoшaд, ки бад аз
гyдoхтaни тиллo, нукра ва дигар фyлyзoт чyдo мешавад [l, 2l2], фaлуниë [l^j^ià] маъчуни
кaйфoвaр acт, ки афюн ва базрулбанч дар oн дoхил мекунанд [l, 461], иксумолй [^JLj„Sl]
cикaнчaбин acт, ки аз cиркo ва acaл тaйëр карда мешавад. Бaъзeхo дар oн oби шур ë намаки бахрй илoвa мекунанд [1, 176].
4. Иcтилoхoти ифoдaгaри мaфхyмхoи микдoри ченаки дaвoхoe, ки хaнгoми тaбoбaт ба шр мебаранд: убулус [[jJ^l] микдoри вaзнecт ибoрaт аз ce кирoт, ки ба 0,57 гр бaрoбaр acт [1,
451], уксубофун [¿jiLj^s^l ] микдoри вaзнecт мутлаки oн аз хашт кирoт ибoрaт буда, 1, 52
грaммрo ташкил медихад [1, 453], уйкус [[ji¿3l] микдoри вaзнecт бaрoбaри як укия [25, 5 гр]
аст [1, 453].
Истилохоти тиббии иктибосии юнонй дар «Хазинаи тибби кадим» дорои хусусиятх,ои хос буда, аз калимахои аслии забони точикй ва иктибосоти арабй аз чихати таркиби овозй ва калимасозй тафовути назаррас доранд. Бояд зикр намуд, ки хусусиятх,о асосан дар истифодаи пасвандхои калимасози забони юнонй мебошад. Масалан, пасванди -ус [баъзан дар шаклхои -ис, -уш низ вомехурад], ки истифодаи он дар истилохоти тиббии иктибосии юнонии «Хазинаи тибби кадим» хеле маъмул мебошад: каймус [1, 221], шакокалус [1, 500], фунус [1, 475], заёбитус [1, 151], тавахсис [1, 419], уротис [1, 406], сумнуш [1, 406], ункуш[1, 424].
Инчунин пасванди -ё [ баъзан -о] низ фаровон истифода шудааст: молихулиё [1, 272], сачзиниё [1,389], фалуниё [1, 461], диёкудо [1, 129], файкаро [1,461], зусанториё [1,173] ва амсоли инхо.
Истифодаи пасванди калимасози -унро, ки гохе дар шакли -ин вомехурад, дидан мумкин аст: уксубофун [1, 143], тархомотикун [1, 426], моликаротин [1, 274].
Пасванди дигаре, ки нисбатан серистеъмол аст, «-и» мебошад: акумоли [1, 149], иксумоли [1, 176], рушнои [1, 349], ва рудумоли [1, 346].
Аммо ин пасвандхо ба хамаи истилохоти тиббии иктибосии юнонй хос нестанд, вожахое ба монанди тарёк [1, 426], бухрон [1, 85], бослик [1, 86], акхал [1, 28] аз ин коидахо истисно хастанд.
Чунонки маълум гашт аксари ин калимахо ба гурухи калимахои кухна дохил мешаванд. Бо вучуди ин баъзе истилохоти тиббии юнониасл, ки дар тибби суннатии мардуми точик истифода шудаанд, то хол корбаст мешаванд, ки вожахои диёфрагмо [диафрагма], тарёк, заёбитус [диабетос] низ аз чумлаи онхо мебошанд.
АДАБИЁТ
1. Зохидов X. Хазинаи тибби кадим. - Душанбе: Ирфон, 1990. - 624 с.
2. Зохидов X. Канзи шифо (нашри дуюм). - Душанбе: Ирфон, 1993. -720 с.
3. Солим А. Таърихи араб кабл аз ислом. - Техрон.1383 х.409 с.
4. Фарханги тафсирии забони точикй. Чрлди 1. - Душанбе: 2008. - 950 с.
5. Нармафзори «Фарханги чомеи форсй» (Онандроч). - Эрон 1363 х.
PECULIARITIES OF GREEK MEDICAL TERMINOLOGY IN "ANCIENT MEDICINE"
OF HOMIDJON ZOHIDOV
This valuable work is the best archive of original medical terms and reflects the history of Tajik medicine. Generally, most of them are Greek terms. Because, Greece is the cradle of science and civilization, and not only philosophical and logical science is spreading on this earth, but also other sciences, including medicine that has a large group of terms used in the ancient medical treasury. The author of the article commented on the features of the Greek terminology of medical terminology and supported them with reference to the vocabulary of the Tajik language. Also, based on the expression of medical terms, Greek terms are classified and discussed. It is clear that these terms are mainly name of the diseases, method of treatment and measurement.
Keywords: medical terms, Greek, citation, terminological characteristics, Greek terms, disease name.
ОСОБЕННОСТИ ГРЕЧЕСКОЙ МЕДИЦИНСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ В «ДРЕВНЕЙ МЕДИЦИНЕ» ХОМИД ЖОН ЗОХИДОВ
Эта ценная работа является лучшим хранилищем оригинальных и оригинальных медицинских терминов и отражает историю таджикской медицины. Вообще говоря, большинство терминов являются греческими. Потому что Греция является колыбелью науки и цивилизации, и на этой земле распространяется не только философская и логическая наука, но и другие науки, в том числе медицина, которая представляет собой большую группу терминов, используемых в древней медицинской сокровищнице. Автор статьи прокомментировал особенности греческой терминологии медицинской терминологии и поддержал их со ссылкой на словарный запас таджикского языка. Также, основываясь на выражении медицинских терминов, греческие термины классифицируются и обсуждаются. Понятно, что эти термины - это в основном название болезни, метод лечения и измерения.
Ключевые слова: медицинские термины, греческий язык, цитата, терминологические характеристики, греческие термины, название амрош
Сведения об авторе:
Хусанбоев Нодир Абдухидович, старший преподаватель общеуниверситетский кафедры таджикского языка, Худжандского государственного университета имени академика БободжонаГафурова, тел.: 927360227
About the author:
Husanboev Nodir Abdukhidovich, Senior Lecturer in the Chair of the Tajik Language ofKhujand State University named after academician Bobodzhon Gafurov, тел.: 927360227
РЕАЛИЩОИ ЧУГРОФИЮ ЧАМЬИЯТЙ-СИЁСЙ ВА ТОПОНИМ^О ДАР МУЦОИСА ДАР ЗАБОЩОИ АНГЛИСЙ ВА ТОЧДКЙ
Бобоцонова М.
Донишгощ давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров
Возехан агар атрофи калимаи "реалия" назар пардозем, аз калимаи лотинии "realis" маънояш "моддй", "вокей" мебошад. Калимаи "реалия" ба гурухи истилохоти асосии илмхои тарчумашиносй, забоншиносии мукоисавй, лугатнигорй, кишваршиносии лингвистй, методикаи таълими забонхои хоричй дохил мешавад" [2,52]
Реалияхо бо вижагихои нотакрори фархангии як миллат дар робитаи мустаким карор доранд. Метавон зикр кард, ки оинаи хусусияти фархангй, одат ва расму русуму ойини ин ё он миллат ба шумор меравад.
Релияхои чамъиятию сиёсй гурухи калимахои фарохам омада, ки бо хусусияти миллии мардуми сохиби забон тавъаманд. "Агар дар номхои мавзеъхои чугрофй (топонимхо), хайвоноту наботот махсусияти мухити табиию чугрофии ихотакунандаи як гурухи мардум-сохиби забон инъикос ёбанд, дар номхои муассисахо, макомоти давлатй, ташкилотхои гуногуни давлативу чамъиятй хусусияти сохтори давлатию сиёсии чомеаи кишваре, ки ин забон дар он хидмат мекунад, тачассум мегардад" [4, 111]. Лексикаи гурухи мазкур доираи васеи калимахоеро дар бар мегирад, ки ниходхо ва мафхумхои сиёсй, таксимоти маъмурию худудй, муассисахо ва ташкилотхо, касбу кор, унвонхои гуногун, номхои рузномахо, хизбхои сиёсй, ширкатхои бузург, лексикаи сохаи харбй ва гайраро ифода мекунад. Дар назар бояд дошт, ки дар заминаи равандхои муштараки сиёсиву таърихй, хосатан дар фазои муассири чахонигардонй пешрафтхои азими технологиву фановарй як силсила калима-реалияхои байналмилалй ба хаёти ичтимоиву фархангии халку миллатхо бо суръати бесобика ворид мегарданд.
Ба кавли С.И. Ожегов "реалияхо хамчун маводхои фарханги моддй, зухуроти олами объективй, предмета ягона, ашё махсуб меёбанд" [3, 671].
Дар "Лугати истилохоти лингвистй"-и О.С. Ахманова, истилохи "реалия" ба тарики зер маънидод шудааст: "реалия (лат. "realia" - моддй, вокей) 1. Омилхои гуногуне, ки аз нигохи инъикоси онхо дар забони мушаххас, дар заминаи низоми давлатдорй, таърих, фарханг ва робитахои забонии миллати вохид ва гайра омухта мешаванд; 2. Маводи фарханги моддй" [1, 381].
Дар кишвархое, ки забонхои мавриди назари мо амал мекунанд, сохторхои ба худ хоси чамъиятию сиёсие ба мушохида мерасад, ки дар онхо муассисахо ва мафхумхои марбут ба онхо аз хамдигар тафовут доранд.
Бештари истилохоти мазкур дар фосилаи тулонии таърихй дар баробари такмил ва тараккии ниходхои маъмуриву идорй ва афкору акида ва созмонхои сиёсй шакл гирифтаанд, яъне зодаву парвардаи равандхои мухталифи чамъиятиву сиёсй бар пояи вижагихои зиндагй ва тафаккури миллй махсуб мешаванд. Дар ин робита баррасй ва тахлили калима-реалияхои ифодакунандаи мафхумхои сиёсй аз руи гурухбандии зерин ба максад мувофик аст:
1. Калима-реалиях,ои ифодакунандаи сохтор ва мафхумхои сиёсй дар Англия ва ИМА: Home OfTice Вазорати корхои дохилй
Congress Конгресс
