CC BY
14
ТКБ 74. (07)
ВОТ:10.51844-2077-4990-2022-2-212-216
МАХСУСИЯТИ УСУЛИ ОБРА НГНИГОРИ ДАР ДАРСИ МУСАВВИРИИ ФАКУЛТЕЩОИ САНЪАТИ ТАСВИРИ
ОСОБЕННОСТИ АКВАРЕЛЬНОЙ ТЕХНИКИ НА ЗАНЯТИЯХ ЖИВОПИСИ НА ФАКУЛЬ ТЕТАХ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО
ИСКУССТВА
Fанuева Малика Абдуцодировна, сармуаллими кафедраи санъати тасвири ва уунаруои халции МДТ "ДДХ ба номи акад. Гафуров"( Тоцикистон, Хуцанд)
Ганиева Малика Абдукадыровна, старший преподаватель кафедры изобразительного искусства и народных промыслов ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова" (Таджикистан, Худжанд)
PECULIARITIES OF WATERCOLOR TECHNIQUE IN PAINTING CLASSES AT THE FACULTY OF FINE ARTS
Ghaniyeva Malika Abdukadirovna, senior lecturer of graphic arts and national trade attached to the faculty of fine arts and technology under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov (Tajikistan, Khujand),E-mail: bonumalika78@mail.ru
Вожщои калиди: санъати тасвири, тарбияи зебоишиноси, фаъолияти омузиши, эцодкори обрангнигори, роукоруои уунари ва тасвири
Дар мацола масъалауои хеле мууимми вазъи имрузаи маърифати бадеи, мавцеи машгулиятуои санъати тасвири дар инкишофи тафаккури бадеиву гоявй дар донишцуён, ташаккули сифатхои маънавию ахлоци ва зебопарастиро мавриди барраси царор дода шудааст. Цайд мешавад, ки дар барномаи таълимии мактабуо ба чунин фануои санъат, хусусан, «Санъати тасвири» ба таври зарури аумият дода намешавад. Дар мацола на тануо ауамияти пешнщоди тацриба дар соуаи фаъолияти тасвири, балки тавассути ин фаъолият тарбия намудани шаурванди уамацониба маълумотнок ва ахлоцан ташаккулёфта сухан меравад. Усулуои асосии расмкаши ва графикии, ки дар силсилаибарномаи таълимии мактаби оли омухта мешаванд (цалам, гуаш, обранг) барраси мешавад. Ба масъалаи ташкили раванди таълим оид ба омухтани усули обрангнигори дар дарси санъати тасвири диццати калон дода мешавад. Мураккабии кор дар ин услуб, махсусан дар маруилауои аввали омузиши он шару дода мешавад. Муаллиф тахмин мекунад, ки дар омузиши обрангнигори кадоме аз пайдарпайуо самараноктар хоуад буд: пеш аз ба даст овардани малакаи истифодаи цалам ва гуаш ё баръакс. Муаллиф дар рафти мушоуидаи кори донишцуён бо маводи гуногуни графики ва тасвири ба чунин хулоса меояд, ки дар маруалауои аввали таълими санъати тасвири зуд аз як мавод ба маводи дигар гузаштан ба донишцуён душвор аст, хусусан дар услуби обранг. Дар асоси натицаи мушоуидауо ва таулили онуо муаллиф дар бораи ба донишцуён омузонидани услуби обрангнигори тавсияуо медиуад.
Ключевые слова: изобразительное искусство, эстетическое воспитание, учебная деятельность, творчество, акварельная живопись, художественно-образные решения
В статье рассматриваются актуальные вопросы современного состояния художественного образования, роль изобразительного искусства в развитии художественно-образного мышления студентов, формировании духовно-нравственных и эстетических качеств. Отмечается, что в образовательной программе школ предметам серии ««Искусство», особенно ««Изобразительное искусство», не уделяется должного внимания. В статье говорится о важности не только опыта в сфере изобразительной деятельности, но и воспитания посредством этой деятельности нравственно сформированного гражданина. Обсуждаются основные техники рисунка и графики, изучаемые в циклах программы высшей школы (карандаш, гуашь, акварель). Большое внимание уделяется вопросу организации учебного процесса обучения технике акварели на уроках изобразительного искусства. Объясняется сложность работы в стиле акварели, особенно на ранних этапах его изучения. Автор размышляет, какая последовательность будет более эффективной в обучении акварельной живописи: до приобретения навыков работы с карандашом и гуашью или наоборот. В процессе наблюдения за работой учащихся с различными графическими и изобразительными материалами автор приходит к выводу, что учащимся сложно быстро переключаться с одного материала на другой на ранних этапах художественного образования,
особенно в стиле акварели. На основе результатов наблюдений и их анализа автор дает рекомендации по обучению студентов акварельной живописи.
Key words: fine arts, aesthetic education, educational activities, creativity, watercolor painting, artistic and imaginative solutions
The article dwells on topical issues concerned with the current state of art education, the role of fine arts in the development of artistic and figurative thinking of students, formation of spiritual, moral and aesthetic qualities. It is underscored that in the educational program of schools such subjects of the "Art" series, especially "Fine Arts", are not given due attention. The article talks about the importance of not only providing experience in the field of visual activity, but also educating, through this activity, an educated and morally formed citizen. The main techniques of drawing and graphics studied in the cycles of the higher school program (pencil, gouache, watercolor) are discussed. Much attention is paid to the organization of the educational process of teaching the technique of watercolor at the lessons of fine arts. Explains the complexity of working in watercolor style, especially in the early stages of its study. The author ponders which sequence will be more effective in teaching watercolor painting: before acquiring skills in working with pencil and gouache, or vice versa. In the process of observing the work of students with various graphic and visual materials, the author comes to the conclusion that it is difficult for students to quickly switch from one material to another in the early stages of art education, especially in the watercolor style. Based on the results of observations and their analysis, the author gives recommendations for teaching watercolor painting to students.
Вазифаи умумичахонии маориф, махсусан дар шароити муосир, тарбияи шахрванди хамачониба ташаккулёфта ва зебоишиносу санъатдуст мебошад. Хоса маорифи миллй ки ба эхё, хифз ва афзун намудани арзишхои фархангии кишвар, маънавиёт ва ахло;и баланди шахрвандони кишвар ;одир мебошад, ин маъулиятро беш аз пеш ба душ доранд. Дар ин чо мав;еи асосй ба дарсхои таърих, адабиёт, муси;й, техника, маданияти бадеии чахон, санъати тасвирй дода мешавад.Фанни «Санъати тасвирй» дар факултетхои санъати тасвирй имруз ;ариб ягона фанест, ки ба он муносибати дуруст ба рох монда шудааст.
З.З. Мирзобоев дар ма;олаи худ мав;еи санъати тасвириро чунин баён менамояд: "Санъати тасвирй дар хама давру замон инъикоскунандаи фарханг ва маданияти мардум ба хисоб рафта, дар чамъият ва тарбияи эстетикии хал; на;ши мухимеро мебозад [9,с.184].
Бисёрихо дар бораи зарурати тарбияи эстетикй, ахло;й, маънавй, ватандустии донишчуён бахс мекунанд, аз тарафи дигар, дар мактаби олй мавзуъхои силсилаи зебоишиносй барои донишчуён аз чихати анъанавй мухим ва зарур хисобида намешаванд. Зимнан, аллакай дар курсхои поён донишчуён дарки мафхуми умумй пешбинй мегардад ва аз ин ру, тафаккури тахайюлиро, ки хоси санъат аст, инкишоф додан лозим аст. Дар ин бобат дарсхои санъати тасвирй дар мактабхои олй ахамияти махсус пайдо мекунанд. Санъат мухитест, ки ба шуури донишчу, тарбия ва ташаккули у таъсир мерасонад[1,с.98-200].
Дар барномахои таълими мактабхои олй оид ба санъати тасвирй ба донишчуён доираи васеи супоришхо пешниход карда мешавад, ки барои ичрои онхо техника ва маводи гуногун (;аламхои графитй, гуаш, обранг, пастелхо, рангхои равганй, конструксиясозй аз когаз ва гайра) истифода мешаванд. Албатта, бо назардошти кам будани соатхое, ки барои азхуд кардани фанни санъати тасвирй дар мактабхои олй чудо карда мешаванд, интизор шудан мумкин нест, ки хатмкунандагон хамчун рассом-график, рассом-мусаввир, хайкалтарош ва дизайнерон бомуваффакият донишгохро хатм мекунанд. Вазифаи муаллим аз он иборат аст, ки ба донишчуён дар бораи усулхои мухталифе, ки дар сохаи фаъолияти тасвиркунй мавчуданд, барои чустучу, ошкор ва инкишоф додани ;обилиятхои онхо маълумот дихад, инчунин, агар имкон бошад, усулхои омухташударо. дар фаъолияти бадеию эчодии худ амалан татби; кунанд [6,с.50]. Дар ин холат, эхтимолияти он, ки донишчу ба санъати тасвирй шав;и бештар пайдо карда, шахси эчодкор мегардад.
Шояд дар оянда, рассом нагардад хам, хамрохи фарзандонаш ба толорхои рассомй, намоишгоххо ва дигар иншооти фархангй рафта, худро аз чихати маънавй ганй гардонанд, инкишоф дихад ва дар фарзандонаш майли зебопарастиро бедор кунад, на ин ки ва;ти холиро. беандеша, му;аррарй, бе таассуроти тоза, дар хузуру халовати шубханок гузаронад.
Мо ба ин ахамияти калон медихем, зеро вазифаи хар як омузгор, албатта, на танхо аз он иборат аст, ки ба донишчуён санъати тасвириро шав;овар омузонад, балки шогирдро хамчун
гражданин-офарандаи шодй, хаматарафа инкишофёфта, дар оянда ба чамъият фоиданок, фикркунанда, дар тули умри худ, аз чихати маънавй инкишофёбанда тарбия намояд.
Шиносой бо санъат, арзишхои фархангии санъати ватанй ва чахонй, барои аз бетафовутй ва ноумедй, муносибати худбинона, ба муштарй ба зурй боркардани молхои нолозимаро хифз намудан мусоидат мекунад. Барои ба даст овардани ин хадафхо, бешубха, дар донишгох таълим додани чунин фан, аз ;абили санъати тасвирй мусоидат мекунад. «Имруз, ки мухимтарин хадафи таълиму тарбия ба заминаи фарханг баргардонидани инсон аст, масъалаи тарбияи бадеиву эстетикй вазифаи афзалиятнок мебошад» [3,с.9].
Барои донишчуёне, ки ;обилияти эчодии худро нишон додан мехоханд ва хохиши дар сохаи санъати тасвирй инкишоф ёфтанро доранд, таълими иловагй пешбинй гардад, зеро барои пурра фахмидан ва аз худ кардани усулхои асосии кор ягон техникаи махсус дар як ё ду дарс кифоя нест, хусусан ва;те ки сухан дар бораи мусаввирии обранг меравад, ки ичрои он яке аз душвортарин кори мусаввирй аст.
Аз сабаби он, ки азхуд кардани ин техника ва;ти бештарро талаб мекунад, баррасии ду варианти таълими он зарур аст:
1. Омухтани асосхои обрангнигорй пеш аз он, ки асосхои азхудкунии усулхои оддитарини расмкашй ба даст оварда шудаанд.
2. Омухтани ин техника, пас аз он ки асосхои усулхои соддатар дар раванди фаъолияти тасвиркунй (гуаш, маводи графикй) азхуд карда мешаванд.
Дар холати аввал, ислохи хатоихои ногузир хангоми кор бо ;аламхо, гуаш назар ба кор бо обранг эхсосоти манфии камтарро ба вучуд меорад, зеро хангоми кор дар ду усули аввал барои бартараф кардани онхо кушиши камтар лозим мешавад.
Дар мавриди кор бо маводи графикй ё мусаввирй аз донишчу талаб карда мешавад, ки сатхи вара;ро ягон чои сафед нагузошта пушонад, дар холе ки хангоми кор бо обранг когаз номухим набуда, чун яке аз чузъхои ин техника хизмат мекунад. Fайр аз ин, ;алам ё гуаш аз нигохи донишчу хеле маълум ва мушаххасу мафхум тасвир мекунад, дар он холе, ки обранг вобаста ба хусусияти он, пайваста аз ранг ба ранг гузашта, натичахои пешбининашаванда медихад. Аз ин чост, ки аксарияти донишчуён дар кори худ аз интихоби обранг худдорй мекунанд.
Усулхои мусаввириро, ки донишчуён асосан гуаш ва акварелро истифода мебаранд, му;оиса намуда, гуфтан мумкин аст, ки гуаш хамчун мавод камтар серталаб буда, нисбат ба тасвири обранг ислохи хатоихоро дар раванди мусаввирй осон мекунад. Ин як чихати мусбат аст, зеро дар мархилахои аввали омузиши саводи тасвирй, дар донишчу барои шав; ва хавасманд кардан ба омузиши минбаъда дар фаъолияти тасвирй офаридани хисси муваффа;ият мухим аст. Аз тарафи дигар, сарфи назар аз хама мушкилоте, ки хангоми омузиши техникаи обранг дар дарси санъати тасвирй ба миён меоянд, онро бо маш;хои соддатар огоз кардан: масалан, донишчуёнро бо истифода аз се ранги асосй (зард, сурх ва кабуд) тавсия карда, вара;ро бо догхои ранга, аввал бо услуби "хушк" ва баъд "намнок" фаро гирифтан мумкин аст. Ин машгулият ба донишчуён имкон медихад, ки принсипхои асосии кор бо акварелро фахманд, инчунин асосхои рангшиносй ва ;оидахои омехта кардани рангхоро омузанд.
Муха;;и; А. Б. Исоев дар китоби дарсиаш масъалаи коркарди рангро шарх дода чунин овардааст: "Хднгоми бо услуби муайян кор кардан бояд ма;сади нихоии вазифаи гузошташударо доимо дар мадди назар дошта, натичаи пешбинишударо тасаввур кардан зарур аст. Яъне барои ноил гардтдан ба тобиши ранги зарурй ;абатхои аввалини рангро чунон интихоб намудан лозим аст, ки ;абатхои навбатии рангхои иловашаванда чуршавии ранги даркориро ба даст орад [9, с.79].
Дар натича, обранг, махсусан дар услуби намнок кор кардан, инро возехтар нишон медихад, зеро худи ранг дар руи когаз омехта мешавад. Дар ин маврид барои ташаккули хисси тахайюли бадеии донишчуён мухим аст, ки дар раванди азхудкунии услуби кор бо обранг, махорати чамъбасткунй, робитаи чузъиёт ва умумй ташаккул меёбад. Fайр аз ин, "фаъолияти тасвиркунии донишчу ба у имконият медихад, ки донишхои гирифтаашро дар амал муста;илона истифода барад, дар фаъолияти бадей фаъолона маш; кунад, малакаи кори инфиродй ва якчояро азхуд кунад ва аз натичахои он ;аноатманд гардад" [5,с.69].
Натичаи раванди таълим (дониш, малака, тачрибаи амалии эчодкорй) ба тагйир ва такмил додани мухити ичтимоии донишчу нигаронида шудааст, зеро ташаккули шахсияти эчодкор танхо дар раванди фаъолияти эчодй имконпазир аст.
Дар мархилахои аввал, аз донишчуён аз руи техникаи классикии акварелй, яъне бе истифодаи ранги сафед кор карданро талаб кардан лозим нест, балки ба онхо гуфтан зарyр аст, ки истифодаи онхо матлyбнест ва дар оянда аз истифодаи ранги сафед дар обрангнигорй к ан о р агирй к ард ан л о зим аст.
Fайр аз ин, хангоми омузиши асосхои обрангнигорй онро бо дигар мавод (калам, ручкахои гелй, истифода бурдани услубхои дигар) вобаста кардан мумкин аст. Ин биниши эчодии донишчуро васеъ мекунад, ба онхо барои тачриба кардан бо маводи гуногун имкониятхои васеъ фарохам меорад ва инчунин барои бартараф кардани хавфи донишцуён аз пешгуинашавандагии обранг кумак мекунад. "Аммо обрангнигориро омухтан хеле душвор буда, он сирру асрори махоратро зуд ошкор намекунад. Усули омехта аксар вакт барои халли мушкилоте, ки хангоми кор бо обранг ба миён меоянд, кумак мекунад" [7, с. 145]. Дар баробари ин муаллим бояд фахмонад, ки ин «пешгуйинашавандагй» ба назар намоён буда, хусусияти таркибй ва характерноки техникаи обрангй мебошад, ки махз ба хотири таъсири рангхои ба хамдигар шоридашудагй, обранг истифода мешавад.
Тачрибаи мо хамчун омузгори санъати тасвирй барои донишчуёни, ки нав ба фаъолияти тасвиркунй машгул мешаванд, аз тархи расм берун баромада ба хатой рох додан метарсанд, аз ин ру аксар вакт дар когаз атрофи ин тарххоро китъахои сафеди бо ранг пурнашуда мегузоранд. Агар донишчу бо гуаш ё калам кор кунад, пас кори ичрошуда нишон медихад, ки бо тарх кор кардан осонтар аст. Бо калам барои донишчу фосилахои атрофи тархро тоза кардан осонтар аст. Дар баробари ин, дар вакти бо обранг кор кардан проблемаи кисмхои бо ранг пурнашудаи сатхи когаз бештар чиддй мегардад. Ва ин аз он гувохй медихад, ки дар услуби обрангнигорй нисбат ба дигар мавод тезтар кор кардан лозим меояд, вагарна ранг хушк мешавад ва таъсири як ранг ба ранги дигар шоридан аз байн меравад. Дар баробари ин аз сабаби надоштани тачриба дар обрангнигорй покизакорй кардан ба донишчу душвор мегардад.
Мушкилоти навбатие, ки донишцуён хангоми кор бо акварел дучор мешаванд, кушиши бо обранг мисли гуаш кор кардан аст. Дар ин холат донишчу кушиш мекунад, ки рангро гирифта, ба руи когаз мисли тарзи кор бо гуаш гафсу хамиравй гузорад ва бо ин хама эффектхоеро, ки ба обрангнигорй хос аст, аз байн мебарад.
Дар баробари ин, баъди ба охир расондани ичрои кор бо услуби обрангнигорй, хангоми гузаштан ба тасвир бо гуаш, махсусан бо назардошти он, ки талаба коидахои асосии обрангнигориро азхуд кардааст, у махсусан саъю кушиш мекунад, ки бо гуаш мисли обранг кор кунад, яъне дар муйкалам каме ранг ва бештар об гирад.
Пас аз он ки донишчу усулхои асосии кор бо обрангро аз худ намуда, тамоми фаркиятхои онро аз дигар усулхои тасвиркунй медонад, вай бо майли бештар кор бо обранг шуруъ мекунад ва дар сурати имкони интихоб кардани усулхои гуногун онро ба манфиати обранг месозад. Амалия нишон медихад, ки омузиши обрангнигорй «ба мадди аввал меистад, зеро бо ёрии акварел тамоми спектри омузиши чихатхои таърихию фархангии санъатро хал кардан мумкин аст...» [4, с. 261]. Дар раванди азхуд намудани техникаи обрангнигорй донишчу имкони пайдо мекунад, ки дониш ва малакаи пештаргирифтаашро мустакилона истифода барад, онхоро ба хам пайваста, аз як намуди фаъолият ба намуди дигар гузаронад. Хдр як мархила фаъолсозии усулхои гуногуни иртибот бо санъати тасвириро дар бар мегирад, ки ба амалй намудани хадафхои тарбияи зебоишиносй ва тарбияи бадей нигаронида шудааст. Усули пешбаранда дар ин хол эчодкорй мебошад. Зеро, «маълум аст, ки сатхи маориф, маданият ва санъат нишондиханда, як навъ санчиши лакмусии саломатии миллат аст» [3, с. 59].
Хдмин тарик, дар натичаи мушохида ва тахлили корхои анчомдодаи донишцуён ба чунин хулоса омадан мумкин аст:
1. Таъсири бештар дар азхуд намудани техникаи обрангнигорй аз тарафи донишчуён хангоми таълими он пеш аз азхуд намудани усулхои тасвиркунй бо дигар маводхо ба даст меояд.
2. Барои он ки донишчу дар бораи усулхои кор бо обранг ва малакахои асосии кор дар он фахмиши ибтидой дошта бошад, тавсия дода мешавад, ки якчанд дарсро пайваста бо ин усул паихам гузаронида шавад.
3. Барои он ки донишчу фарки байни кор дар обрангнигорй бо техникаи тасвири гуашро пурра хис кунад, оид ба азхуд кардани техникаи кор бо гуаш якчанд машгулият гузарондан лозим аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Буровкина, Л.А. Региональный компонент художественного образования учащихся в развитии концепции государственной национальной политики / Л.А. Буровкина // Сб. науч. труд. междун. науч.-практич. конф. - М.: Компания Спутник, 2008. - С. 198-200.
2. Буровкина, Л.А. О подходах к решению вопросов методики обучения изобразительному и декоративно-прикладному искусству / Л.А. Буровкина // Современные тенденции изобразительного, декоративно-прикладного искусства и дизайна: сб. статей / отв. Ред. М.С. Соколова, М.В. Соколов. - Новосибирск: Изд-во НГПУ, 2017. - №. 1. - С. 66-71.
3. Буровкина, Л.А. К вопросу о приобщении обучающихся к народной художественной культуре в учреждениях дополнительного образования / Л.А. Буровкина // Вестник МГОУ Серия Педагогика - М: Изд-во МГОУ, 2016. - №3. - С. 8-15.
4. Дубровин, В.М. Культура и образование в современном мире / В.М. Дубровин // Современные тенденции развития изобразительного, декоративно-прикладного искусств и дизайна: сб. статей. - Новосибирск: Изд-во НГПУ. 2015. - С. 56-61.
5. Исоев А.Б. Мусаввирй ( китоби дарсй)/ А.Б.Исоев, Х^.А.Чдлилова, А.С. Масолиев.- Хучанд: Нури маърифат, 2021. - 196 с., (бо тасвирхо).
6. Ломов,С.П.Методология художественной деятельности/Инновационные проекты и программы в образовании.-М.:Инновации и эксперимент в образовании.-2013.- №2.-С.49-52.
7. Ломов, С.П. Изобразительное искусство как фактор формирования научного мировоззрения школьников / Теория и практика общественного развития. -Краснодар: Издательский дом «ХОРС». - 2015. - №17. - С. 179-184.
8. Ломов, С.П. Методология художественного образования: Учебное пособие. / Ломов С.П., Аманжолов С.А. - М.: Прометей, 2011. - 188 с.
9.Мирзабоев, З.З.Истифодаи усулхои пеш;адам дар тасвири нимпайкарахои гачии даврони ати;а дар раванди таълим / З.З.Мирзабоев, Н.Б. Алимбоева// Номаи донишгох. Силсилаи илмхои гуманитарй ва чомеашиносй. - 2021. - №2 (64).- С.184.
10. Семёнова, М.А. Роль искусства акварельной живописи в образовании педагога-художника / М.А. Семёнова // Современные тенденции развития культуры, искусства и образования: коллективная монография. - М.: Перо, 2017. - С. 261-266.
REFERENCES:
1. Bukowkana L.A. Regional component of art education students in the development of the concept of state national policy / L.A. Buking // Sat. Scientific work. Intern. Scientific practice. conf. - M.: Company Satellite, 2008. - P. 198-200.
2. Buking L.A. On approaches to solving issues of the training methodology for visual and decorative and applied arts / L.A. Bukuchna // Modern trends of art, decorative and applied art and design: Sat. Articles / under the editorship of M.S. Sokolova, M.V. Sokolov. - Novosibirsk: Publishing House of NSPU, 2017. - No. 1. - P. 66-71.
3. Bukovna L.A. On the question of the introduction of students to folk artistic culture in institutions of additional education / L.A. Bukuchna // Bulletin MGOU Pedagogy series - M: Publishing house MSU, 2016. - №3. - P. 8-15.
4. Dubrovin V.M. Culture and education in the modern world / V.M. Dubrovin // Modern trends in the development of fine, decorative and applied arts and design: Sat. Articles. - Novosibirsk: Publishing house NSPU, 2015. - P. 56-61.
5. Isoev AB, Jalilova HA, Masoliev AS Musavviri (textbook) - Khujand: Nuri Marifat, 2021. - 196 p., (With pictures).
6. Lomov S.P. Methodology of artistic activities / innovative projects and programs in education. - M.: Innovation and Experiment in Education. - 2013. - №2. - P. 49-52.
7. Lomov S.P. Fine art as a factor in the formation of scientific worldview of schoolchildren / theory and practice of social development. -Srasnodar: Publishing House "Horse".-2015.-№17.- P.179-184.
8. Lomov S.P. Methodology of art education: Tutorial. / Lomov S.P., Amanzholov S.A. - M.: Prometheus, 2011. - 188 p.
9. Mirzaboev Z.Z, Alimboeva N.B. The use of advanced methods in the depiction of gypsum busts of antiquity in the educational process / Mirzaboev ZZ, Alimbaeva NB // University letter. Series of Humanities and Sociology. - 2021. - №2 (64). - P. 184.
10. Semenova M.A. The role of the art of watercolor painting in the education of a teacher-artist / M.A. Semyonova // Modern trends in the development of culture, art and education: a collective monograph. - M.: Pero, 2017. - P. 261266.
