CC BY
15e-ISSN: 2687-3583
http://dergipark.org.tr/tr/pub/trad
TRAD - Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 4 (Ki§ 2020)
TJORS - Turkish Journal of Russian Studies 4 (Winter 2020)
Ba§hk Title
Заголовок
Rusya'da I§gucu Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu Main Trends and Price Adjustment in Russian Labour Market Основные тенденции на рынке труда в России и ценовое регулирование
Yazarlar / Authors / Автор
Yilmaz AYDIN
ORCID ID
0000-0003-4297-4228
Bu makaleye atif için / To cite this article / Ссылка на статью DOI
Yilmaz Aydin, Rusya'da I§gucu Piyasasmda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu, Turkiye Rusya Araçtirmalan Dergisi 4 (2020): 163-192.
10.48068/trad.837303
Makale Turu Type of Article Тип статьи
Ara§tirma Makalesi Research Article
Научно-исследовательская статья
Geli§ Tarihi / Received / Поступила
Kabul Tarihi / Accepted / Принята к публикации
Yayin Tarihi / Published / Опубликована
07.12.2020 28.12.2020 31.12.2020
4.0
Yazar: Yilmaz AYDIN*
Rusya'da i§gücü Piyasasinda Temel Egilimler ve Fiyat Uyumu
Öz: Keynesyen yakla§im, makroekonomik §oklarm miktar uyumu ile dengeye gelecegini ileri sürerken, Klasik-neoklasik modellerde uyumun fiyat üzerinden gergekle§ecegi savunulmaktadir. Klasik-neoklasik iktisatgilara göre rekabetgi piyasalarda fiyatlarin yeterince esnek olmasi dengenin sürdürülmesi igin gerekli ve yeterli ko§ulu saglamaktadir. Reel ücretlerin esnekliginin artirilmasi ve i§gücü piyasasinda kurumsal düzenlemelerin buna uygun bigimde gergekle§tirilmesi, i§gücü piyasasinda istikrarin saglanmasi igin temel politika önerisi olarak kabul edilmektedir. I§gücü piyasasinda ücret esnekligi, Keynesyen yakla§imin gözden dü§tügü 1980'li yiUarin ba§mdan itibaren yogun bigimde tarti§ilmaya ba§lanmi§ ve geni§ gevrelerde kabul görmü§tür. Bu dönemde IMF ve Dünya Bankasi destekli yapisal uyum programlarinin da vazgegilmez unsuru haiine gelen ücret esnekligi, Rusya'da da planli ekonomiden piyasa ekonomisine gegi§in ilk yillarindan itibaren uygulamaya konulmu§tur. Rusya, 1990'li yillarda, ayni süreci ya§ayan tüm Orta ve Dogu Avrupa Ülkeleri gibi önemli ve uzun süreli resesyonlara maruz kalmi§tir. Bu ülkelerde ya§anan makroekonomik §oklar i§gücü piyasasinda istihdamin azalmasina ve i§sizligin önemli boyutlarda arti§ma yol agarken Rusya'da i§gücü piyasasinda böyle bir durum gözlemlenmemi§tir. Ba§ka bir deyi§le, Rusya'da i§gücü piyasasinda §oklar kar§ismda ayarlama, bu ülkelerde oldugu gibi, istihdam ve i§sizlik üzerinden degil, reel ücretler üzerinden gergekle§mi§tir. Bu dönemde görece istikrarli istihdam ve dü§ük reel ücretler Rusya i§gücü piyasasinin karakteristik özelligi olarak kar§imiza gikmaktadir. Burada karakterize edilen Rusya i§gücü piyasasi modelinin 2000 sonrasinda da ayni §ekilde uygulandigi görülmektedir. 2000-2019 arasinda ya§anan makroekonomik §oklar kar§ismda istihdam, gali§ma saatleri veya i§sizlik kayda deger bir tepki vermemi§, buna kar§üik reel ücretler hizli bir §ekilde uyum saglami§tir. Reel ücretlerin esnekligi sayesinde, talep §oklari kar§ismda i§gücü piyasasinda toplu i§ten gikarmalara gerek kalmami§, istihdam düzeyinde istikrar saglanmi§tir. Ayni süregte i§sizlik oraninin da istikrarli bir §ekilde azaldigi ve neredeyse dogal düzenine ula§tigi görülmektedir. Ancak i§gücü piyasasinda istikrari saglayan ücret esnekligi, dü§ük ücretli i§lerin yaygmla§masina yol agmi§ ve böylece gelir dagiliminda e§itsizligin artmasina yol agan en önemli faktörlerden biri haline gelmi§tir. Bu baglamda, OECD ülkelerine kiyasla yüksek istihdam ve dü§ük i§sizlik oranlarina sahip Rusya'da gerek asgari ücretler, gerekse asgari ücretlerin ortalama ücretlere orani OECD ortalamasinin oldukga altinda kalmaktadir.
Anahtar Kelimeler: Rusya ekonomisi, i§gücü piyasasi, ücret esnekligi, istihdam, gelir dagilimi.
Main Trends and Price Adjustment in Russian Labor Market
Abstract: While Keynesian models suggest that macroeconomic shocks will be regulated by quantity adaptation, in classical-neoclassical models, it is argued that adjustment will occur over price. According to classical-neoclassical economists, the flexibility of prices in competitive markets provides the necessary and sufficient condition for maintaining the balance. In this sense, realizing institutional arrangements for flexibility are the main policy suggestions for stability in the labor market. Since the early 1980s when the Keynesian approach was discredited, wage flexibility has been discussed extensively and has been widely accepted. Wage flexibility, which
* Dr. Ögr. Üyesi, Ni§anta§i Üniversitesi, I.I.B.F., Ekonomi Bölümü, E-mail: [email protected], ORCID ID: 0000-0003-4297-4228, DOI: 10.48068/trad.837303.
has become an important element of structural adjustment programs supported by the IMF and the World Bank, has been put into practice in Russia since the first years of the transition from a planned economy to the market economy. In the first phase of the transition, the economy in Russia experienced long and severe depressions like all Central and Eastern European Countries. While the macroeconomic shocks experienced in these countries caused a decrease in employment and a significant increase in unemployment, such a situation was not observed in the labor market in Russia. In other words, the adjustment in the labor market in Russia was based on real wages, not on employment and unemployment, as in these countries. During this period, relatively stable employment and low real wages are the main features of the Russian labor market. It is seen that the Russian labor market model characterized here was applied in the same way after 2000 as well. Employment, working hours or unemployment did not react significantly to macroeconomic shocks between 2000 and 2019, while real wages quickly adjusted. Thanks to the flexibility of real wages, there was no need for layoffs because of demand shocks, and stability was achieved at the employment level. In the same period, the unemployment rate decreased steadily and reached almost its natural rate. However, wage flexibility, which provides stability in the labor market, has led to an increase in low-wage jobs and thus has become one of the most important factors leading to an increase in income inequality. Russia has relatively high employment and low unemployment rates compared to the OECD countries. However, both the absolute value of minimum wages and the ratio of minimum wages to average wages are far below the OECD average.
Keywords: Russian economy, labor market, wage flexibility, employment, income distribution.
Основные тенденции на рынке труда в России и ценовое регулирование
Аннотация: Кейнсианский подход утверждает, что макроэкономические шоки уравновешиваются через денежное регулирование. В классических-неоклассических экономических моделях предполагается, что корректировка происходит за счет гибкости цен на конкурентных рынках, что и обеспечивает необходимое и достаточное условие для поддержания баланса. В этом смысле реализация институциональных мероприятий для осуществления гибкости является основным политическим предложением по обеспечению стабильности на рынке труда. Гибкость заработной платы на рынке труда широко обсуждалась с начала 1980-х годов, когда кейнсианский подход был дискредитирован, и получила широкое признание. Это стало неотъемлемым элементом поддерживаемых МВФ и Всемирным банком программ структурной перестройки в этот период и применялось в России с первых лет перехода от плановой экономики к рыночной. В 1990-е годы Россия пережила значительный и продолжительный спад, как и все страны Центральной и Восточной Европы. В этих странах испытанные макроэкономические потрясения привели к сокращению занятости и значительному увеличению безработицы, тогда как на рынке труда в России подобной ситуации не наблюдалось. Другими словами, корректировка на рынке труда в России была основана на реальной заработной плате, а не на занятости и безработице, как в странах Центральной и Восточной Европы. В этот период для российского рынка труда характерны относительно стабильная занятость и низкая реальная заработная плата. Видно, что охарактеризованная здесь модель российского рынка труда аналогичным образом использовалась и после 2000 года. Занятость, рабочее время или безработица существенно не отреагировали на макроэкономические шоки в период с 2000 по 2019 год, тогда как реальная заработная плата быстро скорректировалась. Благодаря гибкости заработной платы отпала
необходимость в коллективных увольнениях на рынке труда из-за падения спроса и была достигнута стабильность на уровне занятости. В тот же период видно, что уровень безработицы неуклонно снижался и почти достиг своего естественного уровня. Однако гибкость заработной платы, обеспечивавшая стабильность на рынке труда, привела к увеличению числа низкооплачиваемых рабочих мест и стала одним из наиболее важных факторов, ведущих к усилению неравенства доходов. Таким образом, в России, с одной стороны, высокий уровень занятости и низкий уровень безработицы по сравнению со странами Организации экономического сотрудничества и развития (ОЭСР), с другой — абсолютное значение минимальной заработной платы, а также отношение минимальной к средней заработной плате, значительно ниже среднего показателя по ОЭСР.
Ключевые слова: Российская экономика, рынок труда, гибкость заработной платы, занятость, распределение доходов.
Girig
Rusya'da, piyasa ekonomisine gegigin yagandigi 1990'li yillar, önemli boyutlarda makroekonomik goklarin yagandigi ve uzun resesyon süreglerinin görüldügü dönem olmugtur. Bagta ulusal gelir olmak üzere tüm makroekonomik degigkenler, gerek 1980'li yillarin sonuna dogru uygulamaya konulan perestroyka ve glasnost dönemlerine gerekse planli ekonominin yagandigi Sovyetler Birliginin son 20-30 yillik dönemine kiyasla bozulma göstermigtir. 1990'li yillarin hemen baginda Sovyetler Birligi'nin resmi olarak dagilmasi sonucunda Rusya Federasyonu olarak adlandirilan yeni siyasal rejim, Rusya tarihinde ancak savag dönemi ile kiyaslanabilir bir istikrarsizlik ve yoksulluk ile kargi kargiya kalmigtir. Yaganan goklar ve uzun süreli durgunluklarin beraberinde getirdigi gelir dagilimi bozuklugu ve yoksullugun derecesi ile kiyaslandiginda iggücü piyasasinda yaganan istikrarsizliklar oldukga ilimli sayilabilir düzeyde kalmigtir. Istihdam düzeyinde dramatik dügügler veya igsizlik hacminde kayda deger artiglarin yaganacagina iligkin beklentiler gergeklegmemig; aksine görece istikrarli ve yüksek istihdam ile normal sayilacak bir igsizlik gözlemlenmigtir. Ancak reel ücretlerin son derece istikrarsiz, inigli gikigli bir seyir izledigi görülmektedir. Bagka bir deyigle, konjonktürel dalgalanmalar kargisinda, iggücü piyasasinda uyum, miktar üzerinden degil, yoksulluk ve gelir egitsizligine yol agan fiyat üzerinden saglanmigtir. §oklar kargisinda esnek fiyatlarin tepki verdigini ve böylece denge miktarinin degigmeyecegini savunan modeller, fiyat uyumlu modeller olarak adlandirilir. Ortodoks iktisat veya ayni anlama gelmek üzere Klasik-neoklasik iktisatgilara göre, fiyat uyumunun gergeklegmesi igin gerekli fiyat esnekligi, piyasalarda istikrarin saglanmasi igin gerekli ve yeterli kogulu saglamayacaktir. Bu baglamda, yapilmasi gereken piyasalarda rekabet kogullarinin saglanmasi, yani fiyatlarin serbestge belirlenmesini kisitlayan her türlü kurumsal düzenlemelerin kaldirilmasi ya da en aza indirilmesidir. Buna
kargilik, heterodoks iktisat veya benzer anlamda Keynesyen yaklagimlar yaganan goklar kargisinda, miktar ayarlamalari ile yeni duruma uyum saglamaya gahgilacagini ileri sürmektedirler. Rusya'da, 1990'li yillarda oldugu gibi, 2000 sonrasi dönemde de yaganan iktisadi krizler ve konjonktürel dalgalanmalara iggücü piyasasinda istihdam yerine reel ücretler tepki vermeye devam etmigtir. Bagka bir ifadeyle, piyasa ekonomisine gegig döneminde uygulamaya konulan 'Rus iggücü modeli' sayesinde, 2000 sonrasinda da yaganan krizlere ragmen, özellikle 2008 finansal krizi ve 2015 Ukrayna krizine ragmen, yüksek istihdam-dügük igsizlik bir egilim olarak varhgini sürdürmeye devam etmigtir. Ancak dügük, istikrarsiz reel ücretler ve artan gelir egitsizligi de ayni gekilde söz konusu 'iggücü modelinin' bir diger giktisi olarak görülmelidir. Igverenler hem 1990'larda, hem de 2008 ve 2015 krizleri sirasinda, gergek ücretleri dügürme olanaklarina sahip olduklari igin kitlesel igten gikarmalara bagvurmak zorunda kalmamigtir. Ortodoks iktisat yaklagimina uygun olarak IMF (Uluslararasi Para Fonu) ve Dünya Bankasi tarafindan desteklenen ve 1980'li yillarin baginda geligmekte olan ülkelere önerilen yapisal uyum programlarinin vazgegilmez bir unsuru haline gelen esnek iggücü piyasasi modelinin Rusya'da da liberal piyasa ekonomisine gegig sürecinin bagindan itibaren benimsendigi ve uygulanmaya baglandigi görülmektedir. Bu galigmada 1990'li yillarda gegig ekonomisinde yaganan sorunlara yer verildikten sonra iggücü piyasasinda yaganan geligmeler ele alinmaktadir. Birinci bölümde planli ekonomiden liberal piyasa ekonomisine gegig sürecinde makroekonomik dengelerin nasil degigtigi ve bu degigimin iggücü piyasasi üzerindeki etkileri incelenmektedir. 2000 sonrasinda, gegig döneminde yaganan olumsuzluklar kismen geride kalmig, uluslararasi piyasalarla entegrasyon hizlanmigtir. Ikinci bölümün konusu, bu dönemde Rusya iggücü piyasasinin temel özelliklerinin gösterilmesi ve bagta OECD olmak üzere diger ülke gruplari ile kargilagtirilmasidir. Ügüncü bölümde iggücü piyasasinda yaganan geligmeleri agiklayan ücret esnekligi ve bunun sonuglarinin tartigilmaktadir.
Sovyet Sisteminin £ökü§ü ve Piyasa Ekonomisine Gegi§ Dönemi
Avrupa'da en büyük nüfusa ve dünyada en genig yüzölgümüne sahip olan Rusya, 2019 yili itibariyla Dünya Bankasi siralamasinda satin alma gücü paritesine (SAGP) göre küresel anlamda altinci en büyük ekonomiye sahip ülkedir. Görece büyüklügü, iktisadi özellikleri ve tarihsel mirasi sebebiyle Rusya iggücü piyasasi, kendi vatandaglarinin refahini dogrudan etkiledigi gibi ticaret ve gög yoluyla komgu ülkeler (özellikle Bagimsiz Devletler Toplulugu) üzerinde de son derece önemli etkilere sahiptir. 1990'li yillarda,
Rusya uzun ve sancili bir 'gegig resesyonu' ('transformational recession') yagamig ve gok boyutlu, guglu makroekonomik goklara maruz kalmigtir. Bu baglamda sosyalist ulkelerde sistem degigimi, yani planli ekonomilerin yerini piyasa ekonomilerine birakma surecindeki resesyonu ifade eden 'gegig resesyonu', Dogu Bloku olarak da adlandirilan Orta ve Dogu Avrupa Ulkeleri'nin birgoguna kiyasla daha giddetli ve uzun donemli olmugtur. Dogu Bloku ulkelerin hemen hepsinde, uretimde onemli miktarda dugugler gergeklegmig, talep goklarindan kaynakli istihdam kaybi ve bununla baglantili olarak da igsizlik oranlarinda onemli derecede artiglar ortaya gikmigtir. Iggucu piyasasinda Reel ucretler de dugmugtur. Ancak sozu edilen bu ulkelerin gogunda, iggucu piyasasinda temel geligme, istihdamin daralmasi ve igsizligin yukselmesi, yani miktar uzerinden bir ayarlama geklinde olmugtur. Ayni geligmenin Rusya'da da yaganacagi tahmin edilmigtir. Ancak, Rusya'da istihdamin azalacagi ve igsizligin yukselecegine iligkin yapilan erken tahminler dogru gikmamigtir. Rus iggucu piyasasinin bu surece standart olmayan bir uyum gosterdigi gorulmektedir. Yaganan iktisadi goklara kargi iggucu piyasasi, miktar (istihdam/igsizlik) yerine onemli derecede fiyat (igci ucretleri) uyumu ile kargilik vermigtir. Bu model, gegig doneminde kok salmig ve sonraki yillarda da Rus iggucu piyasasinin goze garpan bir ozelligi olarak kalmigtir. Dolayisiyla 1990'li yillarda gergeklegen "gegig" sureci analiz edilmeden 2000'li yillarda Rusya'da iggucu piyasasinda yaganan geligmelerin anlagilmasinin zor olacagi soylenebilir. Bu galkantili on yil boyunca, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birligi (SSCB) Rusya Federasyonu'na donugmug ve planli bir ekonomiden piyasa ekonomisine sancili bir gegig baglamigtir.1
Sovyetler Birligi'nde sosyalizmin gozulugu ve serbest piyasa ekonomisine gegig sureci, 1985 yilinda Komunist Parti genel sekreterligine getirilen M. Garbagov tarafindan uygulamaya konulan Perestroyka ve Glasnost politikalari ile baglatilabilir. Perestroyka, 1970'li yillarin sonlarina dogru IMF ve Dunya Bankasi tarafindan uygulanmasi tavsiye edilen neoliberal politikalari tanimlamak igin sikga kullanilan "yeniden yapilanma" ("restructuring") kavramina kargilik gelmektedir. Pere (пере) yeniden ve tekrar, stroyka (стройка) ise yapi anlamina gelmektedir. Turkiye'de 24 Ocak 1980 tarihinde uygulamaya konulan istikrar programi, gerek yabanci uzmanlar gerekse yerli akademisyenler tarafindan "yeniden yapilanma" ("restructuring") olarak tanitilmig ve savunulmugtur. Bu baglamda, Garbagov'un reform (реформа) sozcugu yerine, perestroyka (перестройка)
1 Vladimir Gimpelson and Douglas Lippoldt, The Russian Labour Market: Between Transition and Turmoil (Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, 2001).
sözcügünü tercih etmesi, sürecin nasil sonuglanacaginin ipuglarini tagimaktadir. Perestroyka dönemini, agiklik ya da geffaflik anlamina gelen glasnost (гласность) agamasi izledi. Perestroyka sürecinde beklenen sonuglarin elde edilmemesi sebebiyle ortaya gikan glasnost agamasi, Sovyet sistemi ve tarihinin sorgulandigi ve mahkum edildigi bir dönem olma özelligi tagimaktadir.2 Bagka bir deyigle glasnost, Sovyetler Birligi'nde uygulanan merkezi planli ekonomiyi degigtirmek ve piyasa ekonomisine gegigi saglamak igin toplumun destegini almaya yönelik politikalarin uygulanmasi agamasidir. Böylece, perestroyka ile baglayan süreg, zamanla kapitalist üretim iligkilerinin uygulanmaya konulmasina dönügmügtür. 1990 yilina gelindiginde Sovyetler Birligi Komünist Partisi, anayasa degigikligi ile gok partili sisteme gegme karari aldi ve 1991 yilinda Marksizm ve Leninizm'in ilkelerini artik savunmadigini agikladi.3 Garbagov yönetimi, ülkeyi agik ve derin bir ekonomik bunalimin igine sokmugtur. Tüketim mallarinda bile, neredeyse, savag döneminde rastlanmayan bir kitlik belirmigtir.
Sovyetler Birligi'nin dagilma sürecine girdigi 1990'li yillarin hemen baginda, planli ekonomiden piyasa ekonomisine gegebilmek igin önemli ekonomik reformlar gergeklegtirmigtir. Bu kapsamda, fiyatlar serbest birakilmig, ticari engeller kismen de olsa kaldirilmig, ekonominin diga agik hale gelmesi amaglanmigtir.4 Bu dönemde, Boris Yeltsin'in yönetiminde, gok sayida kamu igletmesi özellegtirilmigtir. Bu baglamda 1992 yilinin Ocak ayinda uygulamaya konulan genig gapli ekonomik programin merkezinde özellegtirme yer almaktaydi ve amag, kar amaci güden girketler yaratmakti. Ancak, hükümet büyük igletmelerin mülkiyet haklarini düzenleyen eski Sovyet kurumsal düzenlemeleri degigtirme konusunda bagarisiz olmugtur. Özetle, uygulamaya konulan bu ekonomik programin ilk yillarinda mülkiyet haklarinin piyasa ilkelerine göre tahsisinin gergeklegmedigi görülmektedir.5
Söz konusu dönemde, reformlarin uygulanmasi ile birlikte gergeklegen önemli boyutlarda makroekonomik istikrarsizliklar hafif bir iyilegmenin yagandigi 1997 yilina kadar sürdü. Resesyon sürecinde yatirimlarin azalmasi, makine ve ingaat sektörlerinde sipariglerin önemli derecede azalmasina yol
2 Yalgin Kuguk, Sovyetler Birligi'nde Sosyalizmin ^ozulu§u (Istanbul: Mizrak Yayincilik, 2010), 170.
3 Efkan Can§en, "Sovyetler Birligi'nden Rusya Federasyonu'na Dogru Degi§imin Yan Etkileri", SDU Fen Edebiyat Fakultesi Sosyal Bilimler Dergisi 24 (Aralik 2011): 80-81.
4 Mehmet Duman ve Nigar Samadov, "Turkiye ile Rusya Federasyonu Arasindaki Iktisadi ve Ticari Ili§kilerin Yapisi Uzerine Bir Inceleme", Kocaeli Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi 6 (200/2): 26.
5 Michael McFaul, "State Power, Institutional Change, and the Politics of Privatization in Russia", World Politics 47/2 (1995), 210-211.
agti. Bütge agiklari nedeniyle hükümetin savunma harcamalarini kargilayacak finansmana sahip olmamasi, savunma sanayini olumsuz etkiledi. Tüketicilerin ithal mallarini tercih etmesi ve enflasyonun yerli üreticilerin rekabet avantajini ortadan kaldirmasi, tüketim mallari üretiminin ithal mallari ile rekabetini zorlagtirmigtir.6 Bagta iktisadi büyüme olmak üzere neredeyse tüm makroekonomik göstergelerde önemli boyutta olumsuzluklar yaganmigtir. 1990-1998 yillari arasinda yillik ortalama %6,5 oraninda azalan GSYH (Gayri Safi Yurtigi Hasila) igin endeks degeri 1990 yilinda 100 birim iken 1998 yilinda 57,7 olarak ölgülmügtür. Ayni yillarda Sanayi üretimi 100 birimden 47,3 ve tarimsal üretim 58,1 seviyesine gerilerken, mali hizmetler 144,7 düzeyine gikmigtir. Maddison'a göre yeni finansal oligarginin yükseligi anlamina gelen bu geligme gelir dagiliminda dramatik bir egitsizlige yol agmigtir. 1997 yilina gelindiginde Rusya'da Gini katsayisinin 0,5 düzeyine gikmasi gelir dagilimindaki bu bozulmanin en önemli göstergesidir.7
Sovyetler Birligi dönemi ile kiyaslandiginda üretimde yaganan bu olumsuz geligmelerin iggücü piyasasindaki yansimasi istihdam hacmindeki geligme ile kendini göstermigtir. 1970 yilindan 1980'li yillarin sonuna kadar artma egilimi gösteren istihdam hacmi 1990 yilinda azalmaya baglamig ve 1998 yilinda en dügük seviyesine ulagmigtir. Istihdam hacmi, 2000 sonrasi dönemde 1990'li yillara kiyasla daha yüksek seviyede seyretmekle birlikte 1990 veya 1970 yilindaki seviyenin altinda kalmigtir. Istihdam hacminde yaganan bu geligmeler, nüfus artigi ile birlikte ele alindiginda iggücü piyasasindaki geligmelerin niteligi daha anlamli hale gelmektedir. §ekil 1'de yer alan verilere göre 1970-1990 ve 1990-2000 dönemleri kiyaslandiginda, ilk dönemde istihdam edilenlerin toplam nüfusa orani yillik ortalama %53 iken ikinci dönemde bu oran %44 seviyesindedir.8
6 Simon Clarke, The Development of Capitalism in Russia (New York: Routledge, 2007), 53.
7 Angus Maddison, The World Econoy, Volume 2: Historical Statistics (Paris: Development Centre Studies - OECD, 2006), 156-159.
8 Bu dönemde, OECD ve Dünya Bankasi verilerine göre istihdam hacmi 2018 yilinda 72,4 milyon ile en yüksek seviyesine ulagmigtir. 1970-1990, 1991-2001 ve 2000-2019 dönemleri igin yillik ortalama istihdam sirasiyla 73,4 milyon, 65,1 milyon ve 70 milyon olarak ölgülmügtür.
§ekil 1: Rusya'da Istihdam ve Nüfus (Bin)
Kaynak: OECD ve Dünya Bankasi
1990'li yillarin ilk yarisinda fiyat istikrari da diger göstergelere benzer gekilde olumsuz bir geligme göstermig, hiperenflasyonun tepe noktasina ulagtigi 1992 ve 1993 yillarinda %1.353 ve %895 seviyelerine ulagtiktan sonra ancak 1997 yilinda %11 seviyelerine dügmügtür9. Fiyat artiglari sonucunda reel ücretlerde dramatik dügügler gergeklegmigtir. Sektör bazinda incelendiginde 1990-1998 yillarinda en dramatik daralmanin tarim ve sanayi sektörlerinde gergeklegtigi görülmektedir. Üretimin gökügüne yatirimlarin gökügünün eglik ettigi bu süregte brüt sabit yatirimlarin sadece iki yilda yari yariya dügmesi, sonraki üg yilda tekrar ayni oranda azalmasi Sovyet sisteminin dagildigi yillarda en dramatik geligme olarak tarihe gegmigtir. Piyasa ekonomisine gegig ve liberal politikalarin uygulanmasiyla birlikte yeniden canlanmak bir yana, Rus ekonomisi hala gegmigin bozulan mirasindan yararlaniyordu. Petrol, gaz ve metal ihracatindan elde edilen muazzam karlara ragmen, bu alanlarda faaliyet gösteren girketler tarafindan neredeyse higbir yatirim yapilmiyordu.10
Tüm bu geligmeler yaganirken, iggücü piyasasinda istihdam ve igsizlik agisindan yaygin olarak beklenen olumsuzluklarin ayni boyutlarda gergeklegmedigi görülmektedir: Igsizlik oraninda ilimli bir artig gergeklegirken istihdam % 15 gibi "mütevazi" bir dügüg sergilemigtir. Igsizlik orani %14 ile 1999'da tüm zamanlarin en yüksek seviyesine ulagmig, ancak kisa süre sonra dügmeye baglamigtir. Bu uyumun maliyeti büyük oranda reel ücretler tarafinda ortaya gikmigtir. Reel ücretler 1991 yili degerinin ügte ikisini kaybetmigtir. Kalici olarak yaganan yüksek enflasyon ve gecikmig ücret ödemeleri (ödenmemig ücretler) igverenler agisindan iggücü maliyetlerinin degerini önemli ölgüde dügürmügtür. Idari izinler, kisa süreli galigma
9 Vladimir Pankov, "Die Russische Wirtschaft zu Beginn des 21. Jahrhunderts", Wirtschaft und Gesellschaft 2 (2001), 187.
10 Simon Clarke, The Development of Capitalism in Russia, 57.
duzenlemeleri ve kayit digi istihdamin yuksekligi gibi ek "ayarlama mekanizmalari", igsizligin duguk ve istihdamin yuksek duzeyde gergeklegmesine yardimci olmugtur. Bu baglamda yaganan makroekonomik goklar kargisinda istihdam ve igsizligin nispeten ilimli bir gekilde degigmesi son derece esnek reel iggucu maliyeti ile agiklanabilir. Bu esnekligin temel dayanaklari yuksek enflasyon, odenmemig ucretler, duguk ucret tabanlari ve degigken ucret uygulamalari olmugtur.11 Ornegin, 1991 yili ile kiyaslandiginda 1998 krizinde GSYH %40 oraninda azalirken istihdam seviyesinin sadece %15 oraninda azalmasi, iggucu piyasasinda ucret esnekligi ve uyumun fiyatlar uzerinden saglandigini gostermektedir. Ozetlemek gerekirse; istihdamin uretimdeki dalgalanmalara kargi duguk duyarliligi, buna kargilik reel ucretlerin son derece duyarli olmasi bu donemde Rusya iggucu piyasasinin karakteristik ozelligi olarak kargimiza gikmaktadir.12
Reel ucretlerin esnekligi ve dolayisiyla dugugu, istihdam hacminde dalgalanmalari azaltirken, galiganlarin yoksullagmasina ve toplumda gelir dagiliminda dramatik bir bozulmaya yol agmigtir. Latin Amerika ulkeleri ile kiyaslanabilecek bu gelir dagilimi bozuklugu sadece sosyal ve sinifsal farkliliklardan kaynaklanmiyordu. Gelir dagilimindaki egitsizligin sebebi esas itibariyla farkli igyerleri arasindaki ucret farkiydi. Ornegin bir bankadaki temizlik iggisinin gerileyen bir sanayi kurulugunun yoneticisinden daha fazla kazanmasi soz konusuydu. Yukarida da belirtildigi gibi kapitalizme gegig surecinin yagandigi 1990'li yillarda ozellikle ticaret ve finans sektorleri lehine gelir dagilimi hizla bozulmugtur. Yatirim ve uretim yerine aracilik faaliyetlerine dayali bir sermaye birikim modelinin uygulandigi igin bu donem bir gegit "tuccar kapitalizmi" ("merchant capitalism") olarak da tanimlanmaktadir.13 1998 krizi ile baglayan durgunluktan gikig sureci 2000'lerin baginda bagladi. Krizle birlikte ulusal para biriminin onemli boyutta devaluasyonu ve kisa sure sonra petrol-gaz fiyatlarinin artmaya baglamasi makroekonomik ortami degigtirmig ve Rusya' ekonomisinin buyume surecine girmesine yardimci olmugtur. Bu anlamda, Rusya ekonomisi 1998 yilinda yaganan kuresel kriz sonucunda %5,3 kuguldukten sonra 1999 yilinda %6,4 ve 2000 yilinda %10 buyume oranina ulagmigtir.14
11 Vladimir Gimpelson, "The labor market in Russia, 2000-2017", IZA World of Labor 466 (2019), 2, Erigim tarihi: 10 Ekim 2020, https://wol.iza.org/uploads/articles/501/pdfs/the-labor-market-in-russia.pdf?v=1.
12 Vladimir Gimpelson and Rostislav Kapeliushnikov, "Labor Market Adjustment: Is Russia Different?", Discussion Paper, IZA DP No. 5588, (2011), 3, Erigim tarihi: 10 Ekim 2020, http://ftp.iza.org/dp5588.pdf.
13 Clarke, The Development of Capitalism in Russia, 58-59.
14 Vladimir Gimpelson, "The labor market in Russia, 2000-2017".
i§gucu Piyasasinda Genel Egilimler: Yuksek istihdam ve Du§uk i§sizlik Orani
1998 yilinda gergeklegen finansal kriz sonrasi Rusya ekonomisinde piyasa ekonomisinin geligmesine yonelik reformlarin uygulanmasi hiz kazanmig ve belirli makroekonomik alanlarda gorece bagarilar elde edilmigtir. 31 Aralik 1999 tarihinde Cumhurbagkani Boris Yeltsin'in istifasi ve Vladimir Putin'in segimleri kazanmasi ile birlikte yeni bir doneme girilmigtir. ABD ve Bati Avrupa devletleriyle tum alanlarda kargilikli igbirligini geligtirmeye, AB ve NATO'yla Rusya'nin ortak faaliyet alanlarinin belirlenmesine oncelik veren Putin ile birlikte Rusya'da daha iddiali ve kararli bir liberalizasyon surecine girilmigtir. 1998 yili sonrasinda Rusya ekonomisinin toparlanmasi, sosyal reformlar harig, birkag onemli faktore baglidir. Bunlardan birincisi petrol ve dogal gaz fiyatlarindaki artigtir. Bir diger onemli faktor iggucu piyasasinda reel ucretlerde azalmanin getirdigi maliyet avantaji ve bunun yansimasiyla gergeklegen uretim artigidir. Ayrica kur fiyatlarinda yapilan ayarlamalar ile Ruble'nin degeri duguk tutularak dig ticarette rekabet avantaji saglanmigtir.15 Fiyatlarin serbest piyasada belirlenmesine yonelik duzenlemeleri hizlandiran Putin yonetiminin temel hedefi, ticaretin liberalizasyonu ve dunya ile entegre olmug bir piyasa ekonomisine gegigi hizli bir gekilde saglamak olmugtur.16
2008 yilinda ABD'de baglayan ve sonrasinda Avrupa'yi da etkileyen kriz, petrol fiyatlarinin dugmesi, ihracatin azalmasi ve sermaye gikiginin hizlanmasiyla Rusya ekonomisini de etkilemigtir. Boylece 2008 yilinin son geyreginde dugen emtia fiyatlari ve Agustos ayinda Gurcistan ile sicak savag ortami Rusya'da gostergeleri degigtirmig, butge fazlasi agiga donugmug, toplam uretim ve sanayi uretimi onemli boyutlarda azalmigtir. Ozellikle petrol fiyatlarindaki dugugun, kuresel talepte meydana gelen azalmanin ve sermaye akimlarinin tersine donmesinin etkisiyle son on yillik olaganustu buyume hamlesi durma noktasina gelmigtir. Daha sonra toparlanmaya baglayan ekonomi, 2013 yilinin son ayinda yaganan siyasi kriz ve Kirim'in Ukrayna'dan ayrilarak Rusya'ya gegmesiyle birlikte tekrar daralma surecine girmigtir. Rusya'nin Kirim konusunda geri adim atmamasi nedeniyle ABD ve AB Rus girketlerine yaptirim uygulama karari almasi ile birlikte Rusya ve Bati
15 Ruble ABD Dolari ve diger geligmig ülkelerin para birimlerine kargi önemli ölgüde deger kaybetmigtir. 1998 Agustos ayi ile kiyaslandiginda yilinin sonuna gelindiginde üg kat deger kaybeden Ruble, 2001 yilinin Nisan ayina kadar yaklagik begte bir oramnda devalüe olmugtur. Uluslararasi piyasada Rusya'ya rekabet avantaji saglayan bu geligme sanayi ve tarimda yerli üretimin artmasina yol agmigtir. Bkz.: Vladimir Pankov, "Die Russische Wirtschaft zu Beginn des 21. Jahrhunderts", 190-191.
16 Ismail Igcan ve Yildiz Hatipoglu, "Rusya'da Serbest Piyasa Ekonomisine Gegig Süreci ve 2008 Küresel Krizi", istanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi Mecmuasi 61/1 (2011), 201-203.
arasinda Soguk Savag döneminden sonraki en büyük kriz ortaya gikmigtir. Bu siyasi krize petrol fiyatlarinda yaganan dügüg eglik edince borsa hizla dügmüg, sermaye gikigi hizlanmig ve Ruble agiri ölgüde deger kaybetmigtir.17 Bu tarihte daralan ekonomi daha sonraki yillarda büyümeye baglamig; ancak bu büyüme önceki döneme kiyasla dügük düzeyde kalmigtir. Bu geligme §ekil 2'de yer alan grafikte de özetlenmektedir. §ekil 2'e göre OECD ülkeleri ile kiyaslandiginda 2001 ve 2009 yillarinda benzer bir büyüme performansi sergilenirken 2015 yilinda bu ülkelerden ayrigarak daralma yaganmigtir. Incelenen dönem boyunca yillik ortalama GSYH artigi %3,7 degeriyle OECD ülkeleri ortalamasinin (%2) üzerindedir. Ayrica OECD ülkelerine göre makroekonomik goklarin daha güglü oldugu söylenebilir. 2008 yilinda yaganan küresel finans krizinin etkisi hem Türkiye'den hem de OECD ülkelerinden daha fazla hissedilmigtir.
§ekil 2: Rusya'da Büyüme Performansi (2000-2019)
15,0 10,0 \ 5,0 \ W y* \ \
V^/io A A A > ^r^s <S S> >& ^Yfr ^ "V° # # -V
-10,0 m Rusya OECD m Türkiye
Kaynak: OECD ve Rosstat
Piyasa ekonomisine gegigin ilk on yilinda oldugu gibi 2000 sonrasinda da makroekonomik goklar kargisinda iggucu piyasasinda istikrarli bir konjonktur hakim olmugtur. Yaganan goklara ve durgunluga ragmen hem iggucune katilim orani (IKO) hem de istihdam orani gorece yuksek ve istikrarli bir seyir izlemigtir. Istihdam orani 2000 yilinda %58,5 iken ekonomide yaganan daralmalara ragmen artarak 2016 yilinda %65,7 ile en yuksek degerine ulagmigtir. Igsizlik orani da istikrarli bir gekilde azalmig ve donem sonunda %4,5 duzeyine ulagmigtir. Benzer gekilde geng igsizligi konusunda da son derece olumlu bir performans gozlemlenmektedir. Son donemlerde iggucu piyasasinda 15-24 yag grubu analiz edilirken daha kapsamli yoruma olanak sagladigi ve dolayisiyla daha saglikli politikalar
17 §ahin Karabulut, "2014 Rusya - Bati Gerilimi ve Rusya Ekonomik Krizine Baki§", Journal of Social and Humanities Sciences Research 6/48 (2019).
geligtirilmesine yardimci olacagi dügüncesiyle igsizlik kavrami yerine Ne Egitimde Ne Istihdamda (NENI) orani dikkate alinmaya baglanmigtir. Rusya'da NENI orani, yani 15-24 yaglari arasinda ne istihdamda ne de egitimde yer alan genglerin ayni yag grubundaki toplam nüfusa orani 2000 yilindan itibaren azalmaya baglamig ve 2019 yili itibariyla %10,6 seviyesine dügmügtür. Tablo 1'de ayrica istihdamin sektörel dagilimi da beklenildigi gibi bir geligme göstermig; yani kalkinma teorisinde genel bir egilimi yansitan tarimin toplam istihdam igindeki payi azalirken hizmetler sektörünün payi artmigtir. 2000 yilinda tarim sektöründe galiganlarin orani toplam istihdamin %12'si iken 2019 yilinda %5,8 olmugtur. Buna kargilik hizmetler sektöründe istihdam edilenlerin orani ise düzenli olarak artarak %58,5'den %67,4'e yükselmigtir.
Tablo 1: Rusya iggücii Piyasasinda Temel Göstergeler (15+, %)
E^gücüae Istihdam Igsizlik Enformel NENI Istihdam in Sektörel
Katilim Orani Qrani Istihdam Dagilimi
Oram Orani Tarim Sanayi Hizmet
2000 65,5 58,5 10,6 — — — — —
2001 64,2 58,4 9,0 14,1 15,7 12,0 29,4 58,5
2002 64,9 59,8 7.9 14,2 14,4 11.3 29,5 59,1
2003 64,7 59,4 8,2 15,8 14,9 10,8 30,2 59,0
2004 65,4 60,3 7.S 16,8 14,3 10,0 29,6 60,4
2005 66,0 61,3 7,1 18,3 13,5 10,1 29,3 60,6
2006 66,3 61,7 7,1 18,2 13,5 9.9 28,9 61,2
2007 67,1 63,1 6.0 18,3 12,3 8.9 28,8 62,3
2008 67,4 63,3 6,2 19,5 12,8 8.5 28,7 62,8
2009 67,6 62,0 8,3 19,3 15,2 8,3 27,5 64,2
2010 67,7 62,7 7-4 16,4 13,8 7,7 27,8 64,5
2011 68.4 63,9 6.5 18.2 12,7 ~!J 27,5 64,9
2012 68.6 64,9 5.4 19,0 12,0 7.3 27,8 64,9
2013 68,5 64,8 5,5 19,7 11,8 7.0 27,8 65,2
2014 68,9 65,3 5,2 20,1 12,0 6.7 27,6 65,7
2015 69.1 65,3 5.6 20,5 12,0 6,7 27,3 66.0
2016 69.5 65,7 5.6 21.2 12,4 6.7 27,0 66.3
2017 62,S 59,5 5,2 19,8 10,5 5.9 27,0 67,1
2018 62,9 59,8 4,8 20,1 10,2 5.9 26,8 67,3
2019 62,2 59,4 4,5 20,6 10,6 5.8 26,8 67,4
Kaynak: Rosstat ve OECD
Tabloda yer alan verilere göre enformel istihdam orani düzenli olarak artmig ve 2019 yilinda %20,6 degeri ile en yüksek seviyesine ulagmigtir. Enformel istihdam oraninin toplam istihdam igindeki orani kadin ve erkekler arasinda neredeyse ayni düzeydedir. Iggücü piyasasinda esnekligin önemli göstergelerinden biri olarak kabul edilen enformel istihdam orani Rusya'da birgok Avrupa ülkesinden daha yüksektir. Tanim geregi kayit digi istihdami da kapsayan enformel istihdam, 2015 yili itibariyla 31 Avrupa ülkesi igin ortalama %18 iken Rusya'da %20'dir. Enformel istihdamda kigi sayisi 2003 yili ile kargilagtirildiginda 15,8 milyondan 21 milyona gikmigtir. Sadece 2010 yilinda bir önceki yila göre yaklagik 3 puanlik (2 milyon kigi) bir azalma görülmüg bunun diginda tüm yillarda sürekli artmigtir. Bu artig, enformel istihdamin en yaygin görüldügü tarim sektörünün toplam istihdam igindeki
payinin kayda deger bir oranda azaldigi dönemde gergeklegmigtir.18 Enformel istihdam artigi birgok faktörle agiklanabilir. Ancak en önemli agiklama iggücü piyasasinin yeterince esnek olmamasidir. Örnegin asgari ücretlerin yüksek olmasi, istihdami korumaya yönelik düzenlemeler gibi uygulamalar formel sektörden kagiga yol agacagi igin enformel istihdami artiracaktir. Ancak Rusya'da iggücü piyasasinda bu tür agiri katiliklardan bahsetmek pek mümkün degildir. Dolayisiyla, iggücü piyasasinin diginda, formel sektörlerde iggücü talebini bastirabilecek ve kayit digi istihdamin geniglemesini agiklayabilecek bagka faktörler19 söz konusu olmalidir.20
OECD, G7 veya AB ülkeleri ile kiyaslandiginda Rusya'da iggücü piyasasinin önemli özelliklerinden birinin istikrarli ve yüksek istihdam düzeyi oldugu görülmektedir. 2000-2019 yillari arasinda dönem bagi degeri olan %58,5'in altina dügmeyen istihdam orani yillik ortalama %62 düzeyinde gergeklegmigtir. Bu oran OECD ülkeleri ortalamasinin yaklagik alti puan üzerindedir. Ayni dönemde Türkiye'de istihdam orani yillik ortalama %44,3, G7 ülkelerinde 57,5 ve AB28 ülkeleri arasinda 52,6 düzeyinde gergeklegmigtir. IKO orani da benzer gekilde bu ülke gruplarina kiyasla daha yüksek düzeydedir. 2000-2019 yillarinda aktif nüfusun %66,4'ü galigma yagamina katilmigtir. Igsizlik konusunda ise sadece G7 ülkelerine kiyasla önemsiz sayilacak derecede olumsuz bir performans gösteren Rusya gerek OECD gerekse AB ülkelerine göre daha iyi konumdadir. Incelenen dönem boyunca yillik ortalama %6,7 olarak gergeklegen igsizlik orani 2011 sonrasinda sürekli %6'nin altinda kalmigtir. 2017 sonrasinda ise %5'in altina dügmügtür. Dolayisiyla, Rus iggücü piyasasi, dogal oranina yakin dügük igsizlik seviyesi ile karakterize edilmektedir.21 Bu arada, kayitli igsizlik her zaman ankete dayali igsizlikten gok daha dügüktür. Bu durum, yani dügük igsizlik ve kayitli igsizlikle ankete dayali igsizlik arasindaki büyük fark, Rus iggücü piyasasinin göze garpan bir özelligi olarak ortaya gikmakta ve yetersiz iggücü piyasasi politikasi (dügük igsizlik yardimlari ve neredeyse var olmayan aktif önlemler) ile nispeten büyük kayit digi sektörün birlegiminden kaynaklanmaktadir. Bu dönemde, yani 2000 sonrasi dönemde, ayrica uzun süreli igsizlik orani da (bir
18 M.N. Rustem and R. A. Denis, "Informal Employment in Russia of The XXI Century: New Trends of Development", The Business and Management Review 8/4 (2017), 420-422.
19 Vladimir Gimpelson and Rostislav Kapeliushnikov, "Between Light and Shadow: Informality in the Russian Labour Market", IZA Discussion Paper No. 8279 (2014), Erigim tarihi: 15 Ekim 2020, https://www.iza.org/publications/dp/8279/between-light-and-shadow-informality-in-the-russian-labour-market.
20 Gimpelson and Kapeliushnikov, "Labor Market Adjustment: Is Russia Different?".
21 M. S. Santalova, L. R. Kotova and D. K. Balakhanova, "Labour Market Situation as an Indicator of the Life Quality in Russia", Science and Technology 3 (2016), 172.
yildan daha uzun süreli ve ILO kriterlerine uygun hesaplanan) kademeli olarak dügmügtür. Uzun süreli igsizlik dönemin baginda toplam igsizligin yaklagik% 40'ini olugtururken, sonunda yalnizca yaklagik% 30'unu olugturmaktadir.
§ekil 3: IKO, Istihdam ve Igsizlik Oranlarinin Kargilagtirilmasi (2000-2019
Ortalamasi).
70 60 50 40 30 20 10 o
¡KO .......... or an i i'.'j/lik Oram
■ Türkive ■ OECD Ülkeleri ■ G7 Ulteler ABZB ■ Rlt^vb
Kaynak: Rosstat ve OECD
Iggücü piyasasinda önemli sorunlardan biri de cinsiyet egitsizligi ile ilgilidir. Iggücü piyasasinda cinsiyet ayrimi dikkate alindiginda genel egilim olarak kadinlarin galigma hayatina katilimlari daha dügüktür. IMF tarafindan 2020 yilinda yayinlanan rapora göre kadinlar ve erkekler arasinda iggücüne katilim orani farki global olarak 1990-2018 döneminde 27 puandan 20 puana (percentage point) dügmügtür.22 Bu durum, iggücüne katilimdaki cinsiyet farki global olarak önemli ölgüde azalmig olmakla birlikte, ortalama kadinlarin iggücüne katiliminin erkek oraninin oldukga altinda kaldigi anlamina gelmektedir. ^egitli ülke ve bölgesel aragtirmalar, kadinlarin iggücüne katilimi ve büyüme arasinda pozitif iligki oldugunu ortaya koymugtur. Örnegin 1990-2014 dönemini kapsayan ve 122 ülke igin panel ARDL analizinin yapildigi galigma, kigi bagina dügen GSYH'nin kadin istihdaminin payindan olumlu etkilendigini göstermektedir.23 Uluslararasi galigma Örgütü (ILO) tarafindan yapilan galigmalarda da kadinlarin daha yüksek iggücüne katiliminin, ekonomik büyümeyi dogrudan destekledigi gösterilmekte ve katilimdaki cinsiyet farkini 2025 yilina kadar yüzde 25 azaltmanin küresel GSYH'yi yüzde 3,9 artirabilecegini tahmin edilmektedir.24
22 Stefania Fabrizio vd., "Women in the Labor Force: The Role of Fiscal Policies", IMF Staff Discussion Note 20/03 (2020), 6.
23 E. Erdem, A. G. Yücel ve A. Köseoglu, "Female Labour Force Participation and Economic Growth: Theoretical and Empirical Evidence", The Empirical Economics Letters, 15/10 (2016).
24 Stefania Fabrizio vd., "Women in the Labor Force: The Role of Fiscal Policies", IMF Staff Discussion Note 20/03 (2020).
Bu bulgularin önemli politika sonuglari vardir. Buna göre bog zaman gegiren kadinlarin iggücüne katilimi ile ekonomik büyüme hizlandirilabilir. Dolayisiyla kadin istihdamini tegvik eden politikalarin uygulanmasi büyük önem arz etmektedir.25 Rusya'da toplam nüfusun iggücü durumunda oldugu gibi, kadinlar arasinda da gerek iggücüne katilim gerekse istihdam orani istikrarli ve yüksek düzeydedir. OECD verilerine göre 2000-2019 arasinda Rusya'da kadinlar arasinda istihdam orani ortalamasi (%57,1), OECD ülkelerinin (%47,6) yaklagik 10 puan üzerindedir. Bu oranlar, Rusya'da erkek istihdam oraninin %85'ine, OECD ülkelerinde ise %72'sine egittir. §ekil 4, benzer gekilde Rusya'da kadinlarin galigma hayatina katilimlarinin gerek OECD gerekse AB ülkelerine kiyasla daha yüksek düzeyde oldugunu göstermektedir. OECD ülkeleri arasinda iggücü piyasasinda cinsiyet ayrimciliginin en fazla oldugu ülkelerden birinin Türkiye oldugu görülmektedir. Türkiye'de son yirmi yilda hem kadin istihdam orani hem de kadinlarin iggücüne katilim orani %30'un altindadir. Son olarak Rusya'da kadinlar arasinda igsizlik oraninin da istikrarli ve görece dügük oldugu gözlenmektedir. Kadinlar arasinda igsizlik orani 2000 yilinda %10,4 iken 2019 yilinda %4,4 olarak gergeklegmigtir. Incelenen dönem boyunca ortalama igsizlik orani ise %6,4 ile OECD ve AB ülkelerinin altinda iken sadece G7 ülkelerinin biraz üzerindedir (§ekil 4).
Çekil 4: Kadinlarin Iggücü Durumu (2000-2019 Ortalamasi)
Kaynak: Rosstat ve OECD
iggücü piyasasinda istikrarli ve yüksek istihdam, Rus iggücü piyasasi kurumlarmm belirli özellikleriyle açiklanabilir. ige alma ve igten çikarma oranlarina bagli olarak istihdam ayarlamasinin hizinin, büyük ôlçûde
E. Erdem, "Female Labour Force Participation and Economic Growth: Theoretical and Empirical Evidence", (2016), 989.
istihdam koruma mevzuatinin (employment protection legislation = EPL) katiligindan etkilendigi söylenebilir. Rusya'da istihdam koruma mevzuatinin esasi, ilk olarak 2002'de yürürlüge giren mevcut Ig Kanunu ile belirlenmektedir. Burada bazi eski kurallarin kaldirilmasina ragmen, söz konusu Ig Kanunu'nun istihdam koruma mevzuati kismi, Sovyet dönemi mevzuatinin birgok mirasini yansitmaktadir. 2000'li yillarin ortasinda, Dünya Bankasi tarafindan hazirlanan ig Yapma Kolayligi Endeksi (World Bank's Doing Business Index), Rusya igin istihdam katiligini OECD ortalamasina kiyasla gok daha kati olarak degerlendirdi. OECD ise, kalici sözlegmeli iggilerle ilgili agiri katiligi kabul etmesine ragmen, Rus istihdam koruma mevzuatini orta derecede esnek olarak degerlendirme egilimindedir. Bu konuda yapilan en son tahminlere göre, Rusya igin ig korumasina (job protection) OECD ortalamasina göre daha yüksek bir puan verildi. Sadece, (tüm OECD üye ülkeleri arasinda en kati istihdam koruma mevzuatina sahip oldugu bilinen) Portekiz, bu boyutta daha yüksek bir puana sahiptir. iggücü piyasasinda istikrarli bir istihdam düzeyinin sürdürülebilirligini etkileyen bir diger faktör de asgari ücret ve igsizlik yardimlarina iligkin kurumsal düzenlemelerdir. Ortalama igsizlik yardimlarinin ortalama ücrete orani, 1998'de % 30'luk degeri ile en yüksek seviyesine ulagtiktan sonra kademeli olarak dügmüg ve 2008 krizinde %10'un altina inmigtir. Dügük igsizlik yardimlari, pasif iggücü piyasasi programlarina yapilan gok kit harcamalarin bir sonucudur. Aktif politikalara yapilan harcamalar da benzer gekilde ihmal edilebilir düzeydedir. 1990'lar boyunca, bu tür harcamalar GSYH'nin % 0,5'inden azini olugturuyordu. 2000'lerde ise, iggücü piyasasi programlarina yapilan toplam yillik harcama GSYH'nin %0,1'inin altinda gergeklegirken, kriz kargisinda ek harcamalar nedeniyle 2009'da ancak % 0,3'e yaklagmigtir. OECD ülkelerinde tek bagina pasif programlara yapilan harcamalar, ortalama olarak GSYH'nin yaklagik% 1'ine denk gelmektedir. Asgari ücret konusunda da benzer bir geligme söz konusudur. 2000 sonrasi dönemde oldukga dügük bir seviyede belirlenen asgari ücretlerin ortalama ücretlere orani ücretlerin agagi yönde esnekligini neredeyse etkilemeyecek derecedeydi. Ortalama ücretlerin yüksek oldugu geligmig bölgelerde (örnegin Moskova'da) minimum ücretlerin ortalama ücretlere orani yaklagik %15'ler civarindaydi26.
Rusya'da i§gücü Piyasasinda Esneklik ve Fiyat Uyumu
Klasik-neoklasik iktisatgilara göre yaganan goklara fiyatlar uyum saglar ve böylece esnek fiyatlar dengeye ulagilmasini veya dengenin sürdürülmesini saglar. Keynes'in yaklagiminda ise miktarin degigecegi ve dengenin farkli bir
26 Gimpelson, "The labor market in Russia, 2000-2017", 4-5.
miktar düzeyinde gergeklegecegi savunulmaktadir. Leijonhufvud'a göre Keynes ile Marshall arasindaki temel fark, fiyat ve miktar ayarlama hizlarinin siralamasi (ranking of price- and quantity-adjustment velocities) konusunda ortaya gikmaktadir.27 Bu baglamda, miktar uyumlu modeller olarak da adlandirilan Keynesyen iktisatgilar, talepte bir degigme meydana geldigi zaman, arz edenlerin, miktar ayarlamalari ile yeni duruma uyum saglamaya galigtiklarini ileri sürmektedirler. Buna kargilik Klasik-neoklasik gelenek goklar kargisinda esnek fiyatlarin tepki verdigini ve böylece denge miktarinin degigmeyecegini savunurlar.28 Klasik veya neoklasik iktisat teorisine göre iggücü piyasasi igleyigi herhangi bir rekabetgi mal veya hizmet piyasasi igleyigine benzer gekilde analiz edilmektedir. Dolayisiyla iggücü piyasasinda uyum emegin fiyati olan reel ücret tarafindan belirlenir. Bu yaklagimda esnek ücret oranlarinin (wage rate) tam istihdam düzeyini her zaman saglayacagi savunulur.29
1970'li yillarda Keynesyen yaklagimin gözden dügmesi ve Klasik-neoklasik teorinin gagdag versiyonlari olarak kabul edilen Monetarist-Yeni Klasik yaklagimin genel kabul görmeye baglamasi ile birlikte iggücü piyasasinda esneklik kavrami sikga kullanilmaya baglanmigtir. Gerek geligmig ülkelerde gerekse geligmekte olan ülkelerde esnekligin igsizligin dügürülmesi igin hem gerekli hem de yeterli kogulu sagladigi israrla savunulmugtur. Iggücü piyasasinda esneklik 1990'li yillarda yogun bir bigimde gündeme gelmekle birlikte tartigmalarinin kökeninin 1970'li yillara kadar uzandigi görülmektedir. Tartigmanin merkezinde ABD ve Avrupa'da iggücü piyasalarinin niteliginin kargilagtirilmasi yer almaktadir. ABD'de dügük igsizlik oranlari iggücü piyasalarinin esnekligi ile agiklanirken, Avrupa'da görülen yüksek igsizlik oranlari sendikalarin etkin olmasi, refah devleti kapsaminda bir sosyal güvenlik sisteminin varligi, yani iggücü piyasasindaki katiliklar agiklanmaktadir.30 Bu bakig agisi IMF ve Dünya Bankasi tarafindan desteklenen ve geligmekte olan ülkelere önerilen yapisal uyum programlarinin vazgegilmez bir unsuru haline gelmigtir. Esneklik
27 Axel Leijonhufvud, "Keynes and the Keynesians: A Suggested Interpretation", The American Economic Review 57/2 (1967), 402.
28 Merih Paya, Makro Iktisat, 4. Baski (istanbul: Turkmen Kitabevi, 2013), 9-10.
29 Tuncer Bulutay, Employment, Unemployment and wages in Turkey (Geneva: International labour Organizations, 1995), 22-23.
30 Yapisal uyum programlarinda savunulan bu görügün aksine igsizligi agiklayan farkli görügler de söz konusudur. Örnegin Keynesyen yaklagimda igsizlik reel ücretlerin kati olmasi degil, ekonomik büyüme ile agiklanmaktadir. Benzer gekilde, Marksist iktisatgilara göre kapitalizme igsel olan igsizlik kar oranlarindaki dügme egilimi ile agiklanmaktadir. Bkz. Nurcan Özkaplan, "Türkiye'de igsizligin Analizi ve Makroekonomik Politikalara Kargi Duyarliligi", Iktisat, Igletme ve Finans 145 (Nisan 1998), 32.
kavraminin tanimi ile ilgili literatürde ayrintili agiklamalar yer almaktadir. Ancak, iggücü piyasasi esnekliginin en yaygin yorumu iggücü piyasasina iligkin düzenlemeler ve kurumsallagmalari kapsamaktadir. Buna göre iggücü piyasasinda esneklik, ücret esnekligi, galigma sürelerinde esneklik, ige alma ve gikarmada esneklik, iggücü piyasasi kurumlarinda esneklik gibi birgok alanda esnekligi kapsamaktadir. iggücü piyasasinda esnekligi arttirmak amaciyla yapilmasi önerilen baglica yapisal reformlara örnek olarak da ücret belirleme mekanizmasinda, asgari ücret düzenlemelerinde, igsizlik sigortasinda, ig güvencesinde, igten gikarma konularinda reformlar tavsiye edilmektedir.31
1990'larda piyasa ekonomisinin uygulanmaya baglandigi Rusya'da da Klasik-neoklasik teoriye uygun bigimde, iggücü piyasasinda kademeli olarak bir ayarlama tarzini benimsendi ve iktisadi goklara, miktar uyumundan (yani istihdam / igsizlik) ziyade büyük ölgüde fiyatlar (yani iggi ücretleri) ile uyum saglandi. Bu model, piyasa ekonomisine döneminde kök salmig ve sonraki yillar boyunca Rus iggücü piyasasinin göze garpan bir özelligi olarak kalmigtir. Sonuncusu Asya mali krizinin tetikledigi üg güglü makroekonomik gokun (1992, 1994 ve 1998) gergeklegtigi uzun ve derin bir durgunluk yagarken iggücü piyasasinda yaygin olarak beklenen göküg gergeklegmemigtir. igsizlik, özellikle resesyonun egi görülmemig derinligi ile kiyaslandiginda, ilimli seviyelerde kalirken istihdam "mütevazi" bir dügüg gösterdi. igsizlik orani 1999'da tüm zamanlarin en yüksek seviyesi olan% 14'e ulagti, ancak kisa süre sonra dügmeye bagladi. iktisadi goklar kargisinda iggücü piyasasindaki bu ayarlamanin maliyet büyük ölgüde on yilin sonunda 1991 degerlerinin ügte ikisini yitirmig olan gergek ücretler tarafindan kargilandi. Ayrica kalici yüksek enflasyon ve gecikmig ücret ödemeleri (ödenmemig ücretler) igverenlerin iggücü maliyetlerinin degerini dügürürken idari izinler, kisa süreli galigma düzenlemeleri ve kayit digi istihdamin genigletilmesi gibi ek ayarlama mekanizmalari, geleneksel olarak ölgülen igsizligin dügük ve istihdamin yüksek seviyede kalmasina yardimci oldu.32
Agagida yer alan §ekil 5, 2000 yilindan itibaren Rusya iggücü piyasasinda toplam performansin geligimini göstermektedir. Küresel krizin yagandigi 2008 yili dönüm noktasi olarak olarak alindiginda bu dönem iki alt döneme ayrilabilir. ilk dönemde GSYH düzenli olarak istikrarli bir gekilde artarken ikinci dönemde 2009 ve 2015 yillarinda iki kez azalmigtir. 2000-2008 arasinda
31 Yilmaz Aydin ve Özlem Saydar, "Iggücü Piyasasinda Esneklik Tartigmalari (Türkiye ve AB Ülkelerinin Kargilagtirmali Analizi)", Uluslararasi Ekonomi Aragtirmalari Konferanst ve Finansal Piyasalar Kongresi - Edirne (Ankara: Detay Yayincilik, 2017), 793-794.
32 Gimpelson, "The labor market in Russia, 2000-2017", 2.
GSYH %66 oraninda artarken istihdam sadece %8 oraninda artig göstermigtir. Buna kargilik 2015 yili baz alinarak tüketici fiyat endeksi ile deflate edilerek hesaplanan reel ücret artig orani %185 olmugtur. ikinci dönemde istikrarsiz bir geligme gösteren GSYH degeri 2015 yilinda ikinci kez kügüldükten sonra istikrarli bir gekilde artmaya baglamig ve dönem sonunda, §ekil 5'e göre GSYH endeksi 2000-2019 arasinda bir önceki yila göre kriz dönemlerinde, yani 2009 ve 2015 yillarinda iki kez azalirken reel ücret endeksi birincisinde 10 puan ve ikincisinde yaklagik 30 puan azalmigtir. Dolayisiyla reel ücretlerin geligimi dalgalanan GSYH degeri ile uyumlu bir geligme gösterirken istihdam görece istikrarli ve ilimli degigim sergilemektedir. 2000-2019 yillari arasinda galigma sürelerinin degigimi de dikkate alindiginda yaganan iktisadi goklara iggücü piyasasinda ayarlamanin miktar uyumu yerine fiyat uyumu ile saglandigi daha iyi görülmektedir. ^aligan iggi bagina yillik galigma saatleri yaganan makroekonomik goklara ve resesyona son derece duyarsiz kalmigtir. Yillik ortalama galigma süresi 2000 yili ile kargilagtirildiginda dönem sonunda neredeyse ayni kalmigtir. Reel ücretlerin makroekonomik goklara hizla uyum saglamasi sonucunda, istihdam miktari hem daralma hem de genigleme dönemlerinde bu goklara tepki vermemigtir.
§ekil 5: Rusya'da Büyüme*, istihdam**, Ücret*** ve galigma Saatleri****
(2000-2019)
400 350 300 250 200 150 100 50 0
GSYH I,;r :,.-i Reel Ucret CaliynaSatfleri
Kaynak: Rosstat ve OECD verileri kullanilarak yazar tarafindan hesaplanmigtir.
*Büyüme orani endeksi sabit fiyatlarla hesaplanmigtir
**istihdam orani 2000 yili igin 100 kabul edilmigtir
***Ücretler, baz yili 2015 kabul edilen fiyat endeksi ile deflate edilmigtir
****^aligan iggi bagina yillik saat miktari dikkate alinmigtir
istihdam orani, galigan sayisinin aktif nüfus igindeki oranini ifade ederken, igsizlik orani igsiz sayisinin iggücü igindeki payini göstermektedir. igsizlik orani, bu anlamda, bir taraftan istihdam miktarindaki degigmeden etkilenirken diger taraftan da iggücü piyasasina girig-gikiglardan etkilenir. Dolayisiyla istihdam oranindaki degigmelerin igsizlik orani ile her zaman
ayni yönde gergeklegmesi beklenmemelidir. Ancak §ekil 5 ve Tablo 1 birlikte degerlendirildiginde igsizlik oraninin da goklara tepki vermedigi, yani istihdam hacmi ile benzer bir geligme seyri izledigi görülmektedir. 2008 yilinda yaganan yaklagik %8'lik daralma igsizlik oraninda sadece kisa süreli bir artiga neden oldu. Yaganan kügülme sonucunda igsizlik orani %6,2 düzeyinden %8,3'e yükselmigtir. Benzer gekilde 2015 yilinda ekonomi %2 kügülürken igsizlik orani bir önceki dönem ile neredeyse ayni düzeyde kalmigtir. Yaganan goklara istihdam gibi igsizlik de uyum saglamamigtir. Buna kargilik reel ücretler 2009 ve 2015 yillarinda sirasiyla %13 ve %10 azalmigtir. Büyüme oranindaki degigim ile igsizlik orani degigimi arasindaki korelasyon Okun Yasasi ile analiz edilmektedir. Gurvich ve Vakulenko tarafindan yapilan galigmada 2008-2009 döneminde Rusya'da büyüme orani 13,1 puan azalirken igsizlik orani son derece ilimli sayilabilecek 2 puanlik bir degigim göstermigtir. Segilmig bazi ülkelerin kargilagtirildigi galigmaya göre, Okun katsayisinin -0,14 olarak ölgüldügü Rusya, Italya ve Malezya'nin ardindan en dügük igsizlik-büyüme korelasyonuna sahip ülkedir. Benzer gekilde 1995 yilinin ilk geyregi ile 2013 yilinin 3. geyregini kapsayan dönemde de -0,10 gibi gok dügük deger hesaplanmigtir. Bu sonuglara göre Rusya'da gerek kisa dönemde gerekse uzun dönemde, potansiyel büyüme orani üzerindeki her %1 lik GSYH artigi igsizlik oraninda yaklagik %0,10 oraninda azalmaya yol agmaktadir.33
Rusya'da igletmelerin ücretler üzerinden hizli bir ayarlama mekanizmasina sahip oldugu görülmektedir. Bu anlamda Rusya iggücü piyasasi, geligmig ülkelerin goguna göre farkli özelliklere sahiptir. Geligmig ekonomilerde igverenler genellikle ücretleri dügürmekte tereddüt etmekte ve bunun yerine galigan sayisini azaltarak iggücü maliyetlerini düzenlemektedir. Rusya iggücü piyasasinin kurumsal gergevesi, esas itibariyle iggücünün nicelik olarak uyumunu düzenleyen ve ücret esnekligini saglayan kurumlardan olugmaktadir. Iggücü mevzuati istihdam dalgalanmasini engellerken, igletmenin ekonomik faaliyetinin sonuglarina bagli iki kademeli ücret uygulamasi, iggücü maliyeti ayarlamalarini saglamaktadir. Krizlere uyum saglama agisindan esneklik, istihdam kargisinda yüksek ücret esnekligi anlamina gelmektedir. Ilk olarak 1990'larda gegig döneminde ortaya gikan bu iggücü piyasasi modelinin, modern Rusya'da da gegerli oldugu, özel igletmelerin önemli bir kisminin nominal ücretleri dondurdugu ve kesintilere gittigi 2008-2009 resesyonu sürecinde kanitlanmigtir. Oldukga karmagik bir toplu sözlegme yapisina sahip Rusya'da, geligmig ülkelerin gogunun aksine
33 Evsey Gurvich and Elena Vakulenko, "Macroeconomic and structural properties of the Russian labor market: A cross-country comparison", Russian Journal of Economics 3/4 (December 2017),
toplu ig sözlegmelerinde sendikalarin ücretlerin belirlenmesi sürecinde etkisi oldukga zayiftir. Ücretler, genellikle sendika katilimi olmaksizin gayri resmi bir gekilde bireysel pazarlik yoluyla belirlenir. Bu gekilde belirlenen ücretler iki kademeye ayrilmigtir: baz veya esas ücret ve degigken ücret. Baz ücret sözlegmede belirtilmig ve toplu sözlegmelerle düzenlenirken, degigken ücret neredeyse tamamen igverenin kararina baglidir. igletmenin performansina bagli olan degigken ücretin dügürülmesi, iggücü piyasasi kogullari digsal olarak katilik sergilese bile bir miktar esneklik saglamaktadir. Degigken ücretin ayarlanmasi, kisa vadeli degigime kargi gösterilen en yaygin tepki iken esas ücretin ayarlanmasi uzun vadeli bir tepkidir.34
Rusya'da ücret ayarlamasi genel hatlariyla birkag yolla saglanmaktadir. Bunlardan ilki, reel ücretleri agindiran yüksek enflasyondur. Birden gok ve uzun süreli yüksek enflasyon dönemlerinde nominal ücretin artig göstermemesi veya yavag artiglari, gergek iggücü maliyetlerinin hizli bir gekilde azalmasina neden oldu. Reel ücretteki en büyük dügügler, nominal ücret artig oranlari TÜFE oranlarinin gok gerisinde kaldigi zamana, yani her zaman enflasyon artigiyla ayni zamana denk geldi. Reel ücretlerin agagiya dogru ayarlanmasinda ikinci yol, Rus firmalarinin gogu igin tipik olan ücretlerin spesifik bilegimidir. Yukarida da belirtildigi gibi, Rusya'da, toplam ücret ödemelerinin önemli bir kismi degigkendir ve bu durum ig sözlegmelerinde sabitlenmez. Ücretlerin degigkenlik igeren kismi, genel ekonomik kogullara ve firma performansina bagli olarak genig bir bant iginde dalgalanabilen primleri ve ikramiyeleri igerir.35 Ücret ayarlamasinda ügüncü yaklagim, geg ödeme yapilmasidir. Ücretlerin geg ödenmesi, özellikle kriz sirasinda etkili bir ücret esneklegtirme araci olarak uygulanmigtir. Bunlarin diginda firmalarin gayri resmi (beyan edilmemig) ödemeleri kullanabilme olanaklari ücret esnekligini arttiran bir diger faktör olarak kargimiza gikmaktadir. Ekonomik performansin gerileme dönemlerinde, iggücü maliyetlerini etkileyen tüm bu araglarin (gergek ücretlerin enflasyona bagli olarak deger kaybetmesi, prim kesintileri, ödenmemig ücretler ve enformel ödeme uygulamasi) egzamanli kullanimi önemli makroekonomik dalgalanmalarin etkisini azaltmigtir. Sonug olarak, istihdam ayarlamasinin kademeli ve istikrarli olarak ilerlemesine izin verilmig ve igsizligin dramatik artiglari engellenmigtir. Bu modele göre, ekonomik performans iyilegme
34 K. V. Rozhkova, S. Y. Roshchin and S. A. Solntsev, "Wage Adjustment Practices in Russian Firms", Russian Management Journal 18/2 (2020), 218-219.
35 Toplu i§ sozle§mesi ile belirlenen sabit ücret ve degi§en ücret odemelerine ek olarak gayri resmi (informel) bir bile§en, yani "masa alti" veya "zarf" ile odenen ûçûncû bir ücret bile§eni de sik gorülen bir uygulamadir. Bu tür bile§en uygulandigi takdirde, soz konusu istihdam türleri için en esnek ücret bile§enidir. Bkz.: Gimpelson, "The labor market in Russia, 2000-2017", 6.
egilimi gösterdiginde firmalar bu araglari kullanmayi asgariye indirebilir ve böylece ödenecek ücreti artirabilirler. Bagka bir ifadeyle, pozitif goklar da istihdamda önemli degigiklik yerine pozitif ücret dalgalanmalari ile kargilanmaktadir36.
Iggücü piyasasinda ücretlerin düzenlenmesi igin en yaygin araglardan biri asgari ücretlerin belirlenmesidir. Klasik-neoklasik iktisat, asgari ücretteki bir artigin igsizlikte artiga ve istihdamin azalmasina yol agtigini varsayar. Standart rekabetgi modele göre iggücü piyasasinda asgari ücret, denge ücretinin üzerinde belirlenirse, igsizligin artmasi beklenmelidir. Rekabetgi modelde iggiler, marjinal ürün degerine egit ücrete razidir. Asgari ücret uygulamasinin etkili olmasi sonucunda, cari ücretlerin denge ücret düzeyinin üzerinde gergeklegmesi, firmalarin iggiye emegin marjinal ürün degerinden daha yüksek bir ödeme yapmasi anlamina gelmektedir. Klasik-neoklasik iggücü piyasasi analizinde emek talebinin dügmesi sonucunu doguran bu durum igsizligin temel sebebi olarak görülmektedir37. Rusya'da gegig dönemi boyunca uzunca yillar dügük bir seviyede sabitlenen asgari ücret, firmalarin gogu igin neredeyse higbir gekilde baglayici olmamigtir. Kaitz endeksi olarak adlandirilan asgari ücretlerin ortalama ücretlere orani, 1992 yilinda yaklagik %25 düzeyinde iken hizli bir gekilde azalmig ve 1993-2000 yillari arasinda genellikle %10'un altinda kalmigtir. 1999-2000'de bir süre % 5'in de altina dügmügtür. 2000 yili sonrasinda, ekonominin büyüme sürecine girmesiyle birlikte asgari ücret politikasinda radikal bir degigim görülmektedir. Bu tarihten itibaren artmaya baglayan Kaitz endeksi, kriz döneminde olumsuz etkilenmekle birlikte, 2009 yilinda %26'lik degeri en yüksek seviyesine ulagtiktan sonra tekrar dügme egilimine girmigtir.38 Bu tarihten itibaren asgari ücret artig hizinin, ortalama ücretlerin artig hizinin altinda kalmasi sonucunda dügen Kaitz endeksi 2018 yilinda tekrar yükselmeye baglamig ve 2009 yili seviyesine ulagmigtir. Ancak 2007-2009 yillarinda ve 2018'de asgari ücretlerdeki bu artiga ragmen, Kaitz katsayisi 2010 sonrasinda (yaklagik %39-41 Kaitz katsayisina sahip) OECD ülkelerine kiyasla önemli ölgüde dügük kalmigtir. §ekil 6'da 2018 yili igin Rusya'da asgari ücretin ortalama ücrete orani, OECD ülkeleri ile kargilagtirilmaktadir. Buna göre Rusya, %27'lik degerle ABD'nin ardindan ikinci en dügük degere sahip ülke konumundadir.
36 Gimpelson and Kapeliushnikov, "Labor Market Adjustment: Is Russia Different?", 7-9.
37 Marina Lopatina and Victor Lyashok, "The Impact of the Minimum Wage on the Labor Market and the Level of Poverty in Russia", Working Papers 031902 (2019), 17-18, Erigim tarihi: 10 Kasim 2020, https://ideas.repec.org/p/rnp/wpaper/031902.html.
38 Anna Lukiyanova and Nina Vishnevskaya, "Decentralization of minimum wage setting in Russia: Causes and consequences", Working Paper 206 (2014), 11-12, Erigim tarihi 22 Ekim 2020, www.econstor.eu/handle/10419/106263.
2018 yili igin OECD ülkeleri ortalamasi (%41,3) ile kiyaslandiginda Rusya'da asgari ücretlerin ortalama ücretlere oraninin son derece dügük kaldigi görülmektedir. Görece dügük Kaitz endeksi, yüksek ücret esnekligi ile karakterize edilen Rus iggücü piyasasi modelinin var olmasinin nedenlerinden biri olarak kargimiza gikmaktadir. Bu modelde, igverenler hem 1990'larda, hem de 2008 ve 2015 krizleri sirasinda, gergek ücretleri dügürme olanaklarina sahip olduklari igin kitlesel igten gikarmalara bagvurmak zorunda kalmamigtir.39
§ekil 6: Asgari Ücretin Ortalama Ücrete Oram (%) - 2018
Kaynak: OECD - Lopatina and Lyashok, 2019
Asgari ücret düzeyinin ortalama ücret düzeyine oramm ifade ettigi igin ücretlerin agagi yönde esnekligini gösteren Kaitz endeksi, asgari ücretin mutlak degeri konusunda bir bilgi vermemektedir. Agagida yer alan §ekil 8, Rusya'da asgari ücretlerin reel degerinin geligimini ABD Dolari cinsinden segilmig bazi OECD ülkeleri ile kargilagtirmali bigimde göstermektedir.40 Asgari ücret düzeyinin dügük, orta ve yüksek oldugu ülkeleri temsil eden örneklerin segilerek ve 2019 yili kur seviyesinin dikkate alinarak incelenen dönem boyunca en dügük asgari ücretin uygulandigi iki ülke Rusya ve Meksika'dir. Ancak Rusya'da yillik asgari ücret 2000 yilinda 144 ABD Dolari iken 2019 yilinda 2090 Dolara yükselirken, Meksika'da 1000 Dolardan 1.380 Dolara gikmigtir. Rusya'da yaklagik 14,5 kat artig gergeklegmesine ragmen OECD ülkeleri ile kargilagtirildiginda asgari ücretin oldukga dügük kaldigi görülmektedir. OECD ülkeleri ortalamasinin 13.265 Dolar olarak gergeklegtigi 2019 yili itibariyle Meksika'dan sonra en dügük asgari ücrete sahip ülke
39 Lopatina and Lyashok, ""Decentralization of minimum wage setting in Russia", 17-18.
40 Asgari ücret düzeyinin dügük, orta ve yüksek oldugu ülkeleri temsil eden örnekler seglmigtir. Ayrica 2019 yili kur seviyesi dikkate almmigtir.
Rusya'dir. Özetlemek gerekirse, Rusya'da gerek asgari ücretlerin ortalama ücretlere orani gerekse asgari ücretlerin mutlak degeri OECD ülkeleri ortalamasinin oldukga altindadir. Görüldügü gibi ortalama reel ücretlerde yaganan geligmeye benzer gekilde asgari ücretler de GSYH'deki dalgalanmalara uyum saglamaktadir.
§ekil 7: Rusya'da Asgari Ücretlerin Geligimi (ABD Dolan)
'Fransa Lüksemburg Me ksika Porte kiz Türkiye ABD Rusya
Kaynak: OECD
Ücret esnekligi, yüksek istihdam ve dügük igsizlik oranlari igin gerekli kogullari saglarken, dügük ücretli iglerin de yayginlagmasina yol agmaktadir. Rusya iggücü piyasasi modeli, igsizlige kargi koruyucu önlemler almak yerine, iggilerin dügük ücretle istihdam edilmesine dayanmaktadir. Dolayisiyla agik igsizligin yerini dügük ücretli istihdam almaktadir. Dügük ücretli iglerin orani, zamanla dügmesine ragmen hala görece yüksektir. Bu anlamda dügük ücretli kategorisi, saatlik kazanglari medyan kazanglarinin ügte ikisinin altinda olan iggileri ifade etmektedir. Dügük ücret oraninin yüksek olmasi ve performansla ilgili ücret uygulamasinin yaygin kullanimi ücret egitsizligine katkida bulunan önemli bir faktörlerdir. Rusya'da gelir dagilimi bozuklugu hem bölgeler arasinda hem de farkli gelir gruplari arasinda önemli boyutlardadir. Ücretlerin en yüksek oldugu Moskova (80.117 Ruble) ile en dügük oldugu ivanova bölgesi (22.107 Ruble) arasindaki ortalama ücret fark yaklagik dört kattir. Gelir dagilimindaki egitsizligin herhangi bir Avrupa ülkesine kiyasla oldukga yüksek oldugu Rusya, bu anlamda, Qn, Arjantin veya bazi Güney Afrika ülkelerine daha yakindir41. Bölgeler arasindaki bu ücret farki asgari ücretlerin ortalama ücretlere oraninda da dramatik farklarin dogmasina yol agmaktadir. Bu anlamda,
41 R. S. Timerkhanov, N. M. Sabitova and C.M. Shavaleyeva, "Income inequality in Russia, Issues and Trends in Interdisciplinary Behavior and Social Science", 6th International Congress on Interdisciplinary Behavior and Social Sciences, ICIBSoS 2017 (Bali; Indonesia, 2018).
ulusal asgari ücret, daha zengin bölgelerdeki ortalama ücretin yalnizca % 15'ine egitken, daha yoksul bölgelerde % 50'yi agmigtir. Ücret esnekligi ve bunun sonucunda dügük ücretlerin yayginlagmasi gelir dagilimi bozuklugunun esas sebebi olarak kargimiza gikmaktadir. Bölgeler arasindaki ücret farkliligi diginda gelir dagilimi adaletsizligi yaratan bir diger faktör de kurumsal firmalar ve kurumsal olmayan firmalar arasindaki ücret farkliliklaridir. 1990'larda, büyük firmalardaki iggilerin payi artarken (1995 yilinda %29 iken 2001 yilinda %36'ya gikmigtir), bu egilim 2000'lerde tersine dönmüg ve kügük firmalardaki istihdam edilenlerin payi, 2012'de gegig döneminin baglangicindaki degerleri agmigtir.42 2017 yili itibariyle toplam galiganlarin yaklagik %40'nin istihdam edildigi kurumsal olmayan sektördeki aylik iggücü gelirinin, kurumsal sektörün yaklagik %70'ine egit oldugu görülmektedir. Bu kurumsal-kurumsal olmayan sektörlerdeki ücret farkliliginin zaman iginde artig göstermesi, yani kurumsal olmayan istihdamdaki egzamanli genigleme, dügük ücret ve gelir egitsizliginin bir diger sebebi olarak kargimiza gikmaktadir. Dügük ücretler ve neredeyse sinirsiz ücret esnekligi, yüksek istihdam ve dügük igsizlik sonucunu dogururken gok sayida dügük ücretli iglerin de ortaya gikmasina yol agmaktadir. Rus iggücü piyasasi modeli, daha cömert bir igsizlik korumasi yerine, iggileri dügük ücretli istihdamda tutmaya ve dolayisiyla agik igsizligin yerine dügük ücret ikame etmeye dayanmaktadir.
§ekil 8: Rusya ve OECD ülkelerinde Gini Katsayisi (2017 Yili)
50 45 40 35
30 - — —■— — — — — — — — — —— — —
25
15
10 — —— — — — — — — — — — —— — — — — — — — — —— — —
= -J f ii € = "I ä I" = | K | | ■ | S || §" ÜT ^ | 2 ™ ä I J M i " * " « s i ~ ; f;'gs-E«- = -as
^ E I C > ^ ^ m ^-c — S-1 □
L n < 5 |
Kaynak: Dünya Bankasi
Piyasa ekonomisine gegig döneminin ilk agamasinda, 1990'li yillarda, diger makroekonomik degigkenlerde oldugu gibi gelir egitsizligi de önemli ölgüde
42 P. A. Calvo, L. F. Lopez-Calva and J. Posadas, "A Decade of Declining Earnings Inequality in the Russian Federation", Policy Research Working Paper 7392 (2015), 13, Erigim tarihi: 25 Kasim 2020, https://elibrary.worldbank.org/doi/abs/10.1596/1813-9450-7392.
artmigtir. Gini katsayisi 1989 ile 1996 arasinda 0.22'den 0.52'ye yükselmigtir. 1990'li yillarin baginda, 1992 yilinda 0,29 iken 1993 yilinda 0,50 degerine ulagarak dramatik bir artig göstermigtir43. Bu dönemde Dünya Bankasi hesaplamalarina göre 1997-2000 döneminde azalarak yaklagik 0,37-0,38 seviyelerinde kalan Gini Katsayisi 2000'li yillarin baginda artma egilimine girmig ve 2008 yilinda 0,41'e yükselmigtir. Bu tarihten sonra tekrar bir düzelme görülse de OECD ülkeleri ile kargilagtirildiginda egitsiz gelir dagilimi söz konusudur. §ekil 8'e göre 2017 yilinda Rusya igin Gini katsayisi 0,37 olarak hesaplanmigtir. OECD ülkeleri iginde sadece üg ülkede gelir dagilimi egitsizligi Rusya'dan büyüktür. Dünya Bankasi'nin yaptigi galigma kapsaminda yer alan OECD ülkelerinde Gini katsayisinin ortalama degeri 0,32'dir. Gelir dagilimi adaletsizligi dügük ücret oraninin yüksek olmasinin yani sira performansla ilgili ücret ayarlamasinin yaygin kullanimiyla da ilgilidir. 2013 yili ücret verileri kullanilarak, 2016 yilinda yapilan bir galigmada, Gini katsayisi sabit ve degigken ücret bilegenleri igin ayri ayri hesaplanmigtir. ^aligma sonucuna göre degigken bölüm igin Gini degeri 0.63'e kadar gikarken, sabit bölüm igin sadece 0.40 düzeyindedir. Ayni galigmada ayrica, sektörlerde ortalama ücretlerinin yükselmesi ile ücretlerin degigken bilegenlerinin büyüklügü arasinda pozitif korelasyon tespit edilmigtir.44
Sonug
Sovyetler Birligi'nin dagilmasi ile birlikte baglayan kapitalizme gegig sürecinde Rusya ile birlikte tüm Dogu Bloku ülkelerinde uzun süreli ve giddetli resesyonlar yaganmigtir. Bu dönemde yaganan goklar kargisinda Dogu Bloku ülkelerinde iggücü piyasasinda istihdamda daralma, igsizlikte önemli boyutlarda artig yaganirken, Rusya'da görece yüksek istihdam ve normal veya dügük sayilabilecek bir igsizlik söz konusu olmugtur. Bagka bir ifadeyle, Rusya iggücü piyasasi, diger gegig ülkelerinin aksine, bazi önemli makroekonomik goklara ragmen yüksek istihdam ve dügük igsizligi sürdürmügtür. Bu anlamda, Rus iggücü piyasasinin kademeli olarak standart olmayan bir ayarlama tarzini benimsedigi ve makroekonomik goklarin, miktardan ziyade büyük ölgüde fiyat tarafindan dengelendigi görülmektedir. Bu model dönügüm döneminde kök salmig ve sonraki on yillar boyunca Rus iggücü piyasasinin göze garpan bir özelligi olarak kalmigtir. Buna göre 2000 sonrasi dönemde iggücü piyasasinda gerek istihdam orani gerekse galigma saatleri son derece istikrarli bir seyir izlerken, igsizlik oranlari da kademeli olarak azalmig ve %5'lerin altina dügmügtür.
43 P. A. Calvo vd. "A Decade of Declining Earnings Inequality in the Russian Federation", 2.
44 Gimpelson, "The labor market in Russia, 2000-2017", 9.
Özellikle 2008 finansal krizi ve Ukrayna ile yaganan sorundan kaynakli 2015 kriz dönemlerinde istihdam miktarini gösteren endeksin neredeyse ayni kalmasi oldukga dikkat gekicidir. Konjonktürün genigleme döneminde oldugu gibi daralma döneminde de istihdam ve igsizlikte kayda deger bir degigim gözlemlenmemigtir. Buna kargilik, reel ücretlerin geligimi dalgalanan GSYH degeri ile uyumlu bir geligme göstermigtir. GSYH endeksi 2009 ve 2015 yillarinda iki kez azalirken reel ücret endeksi birincisinde 10 puan ve ikincisinde yaklagik 30 puan azalmigtir. igverenler, esnek ücretler sayesinde, miktar kisiti yerine fiyat uyumu üzerinden ayarlama yapmiglardir. Bu anlamda ortodoks teoriye göre etkili olmasi halinde igsizligin temel sebebi olarak görülen asgari ücretler, higbir zaman ortalama ücretlerin agagi yönde dügmesini sinirlayan bir faktör olmamigtir. OECD ülkeleri ile kiyaslandiginda, asgari ücretlerin ortalama ücretlere orani son derece dügüktür. Bu durum, yüksek ücret esnekligi ile karakterize edilen Rus iggücü piyasasi modelinin önemli sebeplerinden biri olarak görülmelidir. Ücret esnekligi sayesinde, iggücü piyasasinda fiyat uyumu gergeklegirken, yüksek istihdam ve dügük igsizlik oranlari igin gerekli kogullari saglanmakta; ancak bu durum dügük ücretli iglerin de yayginlagmasina yol agarak gelir dagiliminda adaletsizlige yol agmaktadir. Rusya iggücü piyasasi modeli, igsizlige kargi koruyucu önlemler almak yerine, iggilerin dügük ücretle istihdam edilmesine dayanmaktadir. Dolayisiyla agik igsizligin yerini dügük ücretli istihdam almaktadir. Gelir dagilimini gösteren Gini katsayisi, gegig dönemine kiyasla azalmakla birlikte OECD ülkeleri ortalamasinin oldukga üzerindedir.
Kaynakga
Aydin, Yilmaz ve Ozlem Saydar. "iggucu Piyasasinda Esneklik Tartigmalari (Turkiye ve AB Ulkelerinin Kargilagtirmali Analizi)". Uluslararasi Ekonomi Ara§tirmalari Konferansi ve Finansal Piyasalar Kongresi - Edirne. Ankara: Detay Yayincilik, 2017.
Bulutay, Tuncer. Employment, Unemployment and wages in Turkey. Geneva: International labour Organizations.
Cangen, Efkan. "Sovyetler Birligi'nden Rusya Federasyonu'na Dogru Degigimin Yan Etkileri". SDU Fen Edebiyat Fakultesi Sosyal Bilimler Dergisi 24 (Aralik 2011): 79-88.
Clarke, Simon. The Development of Capitalism in Russia. New York: Routledge, 2007.
Duman, Mehmet ve Nigar Samadov. "Turkiye ile Rusya Federasyonu Arasindaki iktisadi ve Ticari iligkilerin Yapisi Uzerine Bir inceleme". Kocaeli Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi 6/2 (2003): 25-47.
E. Erdem, A. G. Yucel ve A. Koseoglu. "Female Labour Force Participation and Economic Growth: Theoretical and Empirical Evidence", The Empirical Economics Letters, 15/10 (2016): 985-991.
Fabrizio, Stefania vd., "Women in the Labor Force: The Role of Fiscal Policies". IMF Staff Discussion Note 20/03 (2020).
Gimpelson, Vladimir and Douglas Lippoldt. The Russian Labour Market: Between Transition and Turmoil. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, 2001.
Gurvich, Evsey and Elena Vakulenko. "Macroeconomic and structural properties of the Russian labor market: A cross-country comparison". Russian Journal of Economics 3/4 (December 2017): 411-424.
Igcan, Ismail ve Yildiz Hatipoglu, "Rusya'da Serbest Piyasa Ekonomisine Gegig Sureci ve 2008 Kuresel Krizi". Istanbul Universitesi iktisat Fakultesi Mecmuasi 61/1 (2011): 177-237.
Karabulut, §ahin. "2014 Rusya - Bati Gerilimi ve Rusya Ekonomik Krizine Bakig". Journal of Social and Humanities Sciences Research 6/48 (2019): 46704676.
Kuguk, Yalgn. Sovyetler Birligi'nde Sosyalizmin Qdzulu§u. istanbul: Mizrak Yayincilik, 2010.
Leijonhufvud, Axel. "Keynes and the Keynesians: A Suggested Interpretation". The American Economic Review 57/2 (1967): 401-410.
McFaul, Michael. "State Power, Institutional Change, and the Politics of Privatization in Russia", World Politics 47/2 (1995): 210-243.
Maddison, Angus. The World Economy, Volume 2: Historical Statistics. Paris: Development Centre Studies - OECD, 2006.
Özkaplan, Nurcan. "Türkiye'de Igsizligin Analizi ve Makroekonomik Politikalara Kargi Duyarliligi". iktisat, i§letme ve Finans 145 (Nisan 1998): 31-43.
Paya, Merih. Makro iktisat, 4. Baski. Istanbul: Türkmen Kitabevi, 2013.
Pankov, Vladimir. "Die Russische Wirtschaft zu Beginn des 21. Jahrhunderts". Wirtschaft und Gesellschaft 2 (2001): 187-218.
Rozhkova, K. V., S. Y. Roshchin and S. A. Solntsev. "Wage Adjustment Practices in Russian Firms". Russian Management Journal 18/2 (2020): 217234.
Rustem, M.N. and R. A. Denis, "Informal Employment in Russia of The XXI Century: New Trends of Development". The Business and Management Review 8/4 (2017): 421-433.
Santalova, M. S., L. R. Kotova and D. K. Balakhanova. "Labour Market Situation as an Indicator of the Life Quality in Russia". Science and Technology 3 (2016): 169-177.
Timerkhanov, R. S., N. M. Sabitova and C.M. Shavaleyeva, "Income Inequality in Russia, Issues and Trends in Interdisciplinary Behavior and Social Science". 6th International Congress on Interdisciplinary Behavior and Social Sciences, ICIBSoS 2017. Bali: Indonesia (2018).
internet Kaynaklari
Calvo, P. A., L. F. Lopez-Calva and J. Posadas. "A Decade of Declining Earnings Inequality in the Russian Federation". Policy Research Working Paper 7392 (2015). Erigim tarihi: 25 Kasim 2020, https://elibrary.worldbank.org/doi/abs/10.1596/1813-9450-7392
Gimpelson, Vladimir and Rostislav Kapeliushnikov. "Labor Market Adjustment: Is Russia Different?", Discussion Paper, IZA DP No. 5588, (2011), 3, Erigim tarihi: 10 Ekim 2020, http://ftp.iza.org/dp5588.pdf
Gimpelson, Vladimir and Rostislav Kapeliushnikov. "Between Light and Shadow: Informality in the Russian Labour Market". IZA Discussion Paper No. 8279 (2014), https://www.iza.org/publications/dp/8279/between-light-and-shadow-informality-in-the-russian-labour-market
Gimpelson, Vladimir. "The labor market in Russia, 2000-2017", IZA World of Labor 466 (2019), 2, Erigim tarihi: 10 Ekim 2020, https://wol.iza.org/uploads/articles/501/pdfs/the-labor-market-in-russia.pdf?v=1
Lopatina, Marina and Victor Lyashok. "The Impact of the Minimum Wage on the Labor Market and the Level of Poverty in Russia". Working Papers 031902 (2019), 17-18, Erigim tarihi: 10 Kasim 2020, https://ideas.repec.org/p/rnp/wpaper/031902.html Lukiyanova, Anna and Nina Vishnevskaya. "Decentralization of minimum wage setting in Russia: Causes and consequences", Working Paper 206 (2014), 11-12, Erigim tarihi 22 Ekim 2020, www.econstor.eu/handle/10419/106263 OECD, https://data.oecd.org/ Dunya Bankasi, https://data.worldbank.org/ IMF, https://www.imf.org/en/Data
ILO, https://www.ilo.org/global/statistics-and-databases/lang--
en/index.htm
