CC BY
35e-ISSN: 2687-3583
http://dergipark.org.tr/tr/pub/trad
TRAD - Turkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi 4 (Ki§ 2020)
TJORS - Turkish Journal of Russian Studies 4 (Winter 2020)
Ba§lik : Viking §ehri Birka ve Hakanu Rus
Title : Birka the Viking City and the Haqan of Rus
Заголовок : Бирка, город викингов, и Хакан Русов
Yazarlar / Authors / Автор
Erman §AN
ORCID ID
0000-0001-8676-6215
Bu makaleye atif için To cite this article Ссылка на статью DOI
Erman §an, Viking §ehri Birka ve Hâkanu Rûs, Turkiye Rusya Araçtirmalan Dergisi 4 (2020): 1-19.
10.48068/trad.822433
Makale Turu : Ara§tirma Makalesi
Type of Article : Research Article
Тип статьи : Научно-исследовательская статья
Geli§ Tarihi / Received / Поступила : 06.11.2020
Kabul Tarihi / Accepted / Принята к публикации : 28.12.2020 Yayin Tarihi / Published / Опубликована : 31.12.2020
Yazar: Erman §AN*
Viking §ehri Birka ve Hakanü Rüs"
Öz: Ibn Rüste'nin (ö. 301/913 sonrasi) el-A'laku'n-nefise'sinde Ruslarin hükümdarlarindan Hakanü Rüs (^jj ü®^) §eklinde bahsedilir. Bu ifadenin tam olarak kar§iligi "Rus Hakani" veya "Rus Kagani"dir. Bunu destekleyen ve hatta tamamen ayni manaya gelen bir diger ifadeyse, IX. yüzyilda Latince kaleme aknmi§ olan Annales Bertiniani isimli anonim kronikte bulunur. Burada 839 yili olaylari aktarilirken, Dogu Roma Imparatoru Theophilus'a (829-842) elgilerini göndermi§ olan kuzeyli bir hükümdardan da Rhos chacanus yani "Rus Hakani" veya "Rus Kagani" §eklinde bahsedilir. Bu noktadan itibaren konuya dair asil mesele, §ayet hakan ve chacanus birer özel isim degil de unvansa, söz konusu Rhos veya Rüs yöneticisinin Avrasya bozkirlarina ve bilhassa Türklere ait olan kagan (vyK) unvarnni kullanmasinin mantikli bir agiklamaya ihtiyag duymasidir. Konu hakkinda hälä tam bir mutabakat saglanamami§ olmasina ragmen, Erken Rus tarihinin en önemli yazili kaynaklari olma özelligine sahip Ortagag Isläm tarih ve cografya literatüründe bulunan ba§kaca bilgiler söz konusu kari§ikliga agiklik kazandirma noktasinda önemli bir rol oynar. Bu kaynaklardaki bilgiler de göz önünde bulunduruldugunda, söz konusu Hakanü Rüs'un Isveg'teki Björkö adasinda bulunan ve Viking ^agi'nin ilk §ehri olan Birka'nin yöneticisi oldugu kanaatinin agir bastigi söylenebilir. Zaten ara§tirmacilarm vurguladiklari gibi, Isläm kaynaklarinda Rüs denilmekle kastedilenler de tam olarak Birka'nin da dähil oldugu bölgenin Iskandinavlari idiler. VIII. yüzyildaki kurulu§unun ardindan IX. yüzyil ortalarindan itibaren önemli bir siyasi ve ticari merkez olarak parlayan Birka'nin krallar tarafindan idare edildigine dair IX. yüzyilda kaleme alinmi§ Vita Anskarii'de de güglü emareler vardir. I§te bu krallar, güneye inen Rüs tüccarlarinin en önemli ticari ortaklari olan Hazarlari aradan gikarmaya gali§mi§ gibi gözükmektedirler. ^ünkü kontrol ettikleri cografya nedeniyle Hazarlar, Iskandinavya gibi kuzey memleketlerinin degerli ürünlerinin güneydeki Isläm ve Dogu Roma diyarlarina ta§inmasi konusundaki en önemli aracilardi. Hatta Ortagag Isläm tarihgilerinin ve cografyacilarinin da belirttigi gibi, Hazar Kaganligi'nin gelirlerinin neredeyse tamami, söz konusu ticarette oynadiklari aracilik sayesinde elde edilmekteydi. Bu araciliga bir son vermek isteyen Birka yöneticileri ya da Hakanü Rüs'u, Müslümanlar ve Dogu Roma nezdinde kendilerini, kagana sahip bir kaganlik olarak lanse etmi§ olmalidirlar.
Anahtar Kelimeler: Rus tarihi, Birka, Rüs, Vikingler, Hazar Kaganligi, Ibn Rüste, Dogu Roma Imparatorlugu, Abbäsiler.
Birka the Viking City and the Haqan of Rus
Abstract: In Ibn Rusta's (d. after 301/913) work al-A'lak al-nafisa, the ruler of the Russians is described as Haqan of Rus ¿tsU.). The exact equivalent of this definition is the "Kagan of the Russians". As it's known, kagan (vyK) is a title used especially by the Turks. If the hakan is a title rather than a personal name, use this title of Russians ruler should explain in a logic manner. Considering other information found in Medieval Islamic written sources, we can say that Haqan of Rus was the ruler of Birka in Sweden, the first city of the Viking Age. After its founding in the
* Dr. Ögr. Üyesi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, E-mail: [email protected], ORCID ID: 0000-0001-8676-6215, DOI: 10.48068/trad.822433
** Bu makale, 12-14 Aralik 2020 tarihlerinde gergekle§tirilen 18. Uluslararasi Türk Dünyasi Sosyal Bilimler Kongresi'nde tarafimizca sunulan "Hakanü Rüs'a Dair" bajlikli tebligin geli§tirilmi§ hälidir.
8th century, the Viking city of Birka had flourished as an important political and commercial center from the mid-9th century. In Vita Anskarii, written in the 9th century, there are strong indications that Birka was ruled by kings at that time. These kings seem to have tried to eliminate the Khazars, who were the most important trading partners of the Russian merchants who went South. Because of the geography they controlled, the Khazars were the most important intermediaries in transporting the valuable products of northern countries such as Scandinavia to the Islamic and Eastern Roman lands in the South. In fact, as stated by medieval Islamic historians and geographers, almost all of the income of the Khazar Khaganate was due to the intermediaries they undertook in the trade in question. Viking city of Birka rulers or Haqan of Rus who want to put an end to this intermediaries must have presented themselves as a khaganate, just like the Khazars, in the eyes of Muslims and Eastern Roman Empire.
Keywords: Russian history, Birka, Rus, Vikings, Khazar Qaganate, Ibn Rusta, Eastern Roman Empire, 'Abbasids.
Бирка, город викингов, и Хакан Русов
Аннотация: В произведении Ибн Русте (ум. после 913 г.) "Китаб ал-а'лак ан-нафиса" ("Книга драгоценных ожерелий") русский правитель упоминается как Хакан Русов SU. ^jj). Точный эквивалент этого определения - "каган русских" или "русский хан". Как известно, каган - титул, используемый в основном тюрками. Если хакан - это титул, а не личное имя, то его использование русскими правителями требует логического объяснения. Принимая во внимание другую информацию, найденную в средневековых исламских письменных источниках, мы можем сказать, что Хакан Русов был правителем Бирки в Швеции, первого города эпохи викингов. После своего основания в VIII веке Бирка достигает процветания как важный политический и торговый центр к середине 9 века. Указания в Vita Anskarii ("Житие святого Ансгария"), написанном в IX веке, дают веские основания полагать, что в то время Биркой правили короли. Похоже, они пытались уничтожить хазар, которые были важнейшими торговыми партнерами русов-купцов, ушедших на юг. Хазарский каганат в силу своего географического положения контролировал транспортировку ценных продуктов северных стран, таких как Скандинавия, в исламские и восточно-римские земли. Фактически, как утверждали средневековые исламские историки и географы, почти весь доход Хазарского каганата формировался за счет посредничества в этой торговле. Правители Бирки или Хаканы Русов, которые хотели положить этому конец, должны были, подобно хазарам, представлять себя каганатом в глазах мусульман и Восточной Римской империи.
Ключевые слова: Русская история, Бирка, русы, викинги, Хазарский каганат, Ибн Русте, Восточная Римская империя, Аббасиды.
Giri§: Hakanü Rus
Erken donem Rus tarihinin pek gok noktasi, en ba§ta kaynaklarin yetersizligi nedeniyle, henüz tam olarak aydmlatilamami§ bir vaziyettedir.1
1 Soz konusu belirsizlik ve bu konudaki tartijmalarm genel seyri igin bkz. Peter B. Golden, "Rus", EI2, VIII, 618-623; Omeljan Pritsak, "The Origin of Rus'", Russian Review 36/3 (1947): 249-273; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Baglangigtan 1917'ye Kadar (Ankara: TTK, 1999), XIX-XX; Fjodor
Bununla birlikte aragtirmacilarinin gogunun dikkatinden kagmasina ragmen Ortagag Islam tarih ve cografya eserlerinde Ruslarin söz konusu erken dönemine dair gok önemli bilgiler bulunmaktadir.2 Bu bilgiler arasinda hig güphesiz en ilginci, Ortagag Müslüman cografyaalarimn en önemlilerinden Ibn Rüste'nin (ö. 301/913 sonrasi) el-A'läku'n-nefise3 isimli eserinde aktarilmigtir. Ibn Rüste, er-Rüsiyye (^jj^) bagligi altinda Erken dönem Ruslarindan bahsederken bunlarin yöneticilerinin kullandigi unvani da zikreder: "Onlann Häkanü Rüs (^jj j^U.) §eklinde adlandirilan bir melikleri vardir."4
Ibn Rüste'nin kullandigi Hakanü Rüs ifadesinin tam olarak kargiligi "Rus Hakani" veya "Rus Kagani"dir. Malum oldugu üzere, bilhassa Türklere ait olan kagan (vyK), esasinda genig Avrasya bozkirlarinda kurulan en geligmig devlet tegekkülünün yöneticisine layik görülen bir unvandi.5 Yani Avrasya dahilinde kullanilan kagan/hakan unvanini, yerlegik dünyanin §ehin§äh veya augustus unvanlarinin bozkirdaki kargiligi olarak dügünmek gerekir. Ne var ki Ruslarin bilinen ilk siyasi olugumlarindan itibaren yöneticileri igin kullanmig olduklari unvanin aslinda knez olmasi6, Ibn Rüste'nin bir "Rus Kagam"ndan bahsetmesi hadisesini ziyadesiyle ilging kilar. ^ünkü knez unvani, kagan/hakan gibi daha cihangümul bir unvanin yaninda oldukga yerel ve bir o kadar da mütevazi kalir.
Eski Ruslarin böyle bir unvan kullanmalarini pek de olasi görmeyen bazi aragtirmacilar, ibn Rüste tarafindan zikredilen häkan'in aslinda kagan/hakan unvani olmadigini dügünmelerine ragmen konu hakkinda müstakil bir galigmasi da bulunan Peter B. Golden gibi diger bazi aragtirmacilar ise, tam aksine el-A'läku'n-nefise'deki haberde kastedilenin gergekten de Avrasya
Androshchuk, "Vikingler Doguda", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, çev. Ebru Kiliç (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 667-671.
2 Ortaçag islâm kaynaklarinda Rûs'lara dair haberler ve bunlarin degerlendirilmesi için bkz. Erman §an, "Eski Ruslar ve Erken Tarihleri Baglaminda Köle istihsâl Sûreçleri Üzerine (IX.-X. Yüzyillar)", Tarihin Peginde Bir Ömür Abdülkadir Özcan'a Armagan, ed. Hayrunnisa Alan - Ömer i§bilir - Zeynep Aycibin - Muhammet Ali Kiliç (istanbul: Kronik, 2018), 711-735.
3 ibn Rüste ve çali§masma dair son tespitler için bkz. Erman §an, "ibn Rüste'nin el-A'lâku'n-nefise'yi Ne Zaman Yazdigina Dair Yeni Tespitler", Belleten 83/296 (2019): 65-88.
4 ibn Rüste, el-A'lâku'n-nefîse, 129. Hudüdü'l-'älem'in (372/982-983) anonim yazari ve Ebû Ubeyd el-Bekrî (ö. 487/1094) de ayni bilgiyi payla§irlar. Bkz. Hudüdü'l-'älem, 159; Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Mesâlik ve'l-memâlik, II, 58. Benzer diger tanimlamalar Peter B. Golden tarafindan degerlendirmi§tir. Bkz. "The Question of the Rus' Qaganate", AEMAe 2 (1982): 82.
5 Kagan unvani hakkinda bkz. Wolfram Eberhard, "Bir Kaç Eski Türk Ünvani Hakkinda", Belleten 9/35 (1945): 319-340. Kr§. için bkz. Peter B. Golden, Türk Halklari Tarihine Girig, çev. Osman Karatay (istanbul: Ötüken, 2017), 84-85.
6 Bkz. Letopis Nestora, 10.
bozkirlarinin en yüksek yöneticisine ait olan kagan/hakan unvani oldugu dügüncesindedirler.7
Bu noktadan itibaren konuya dair asil mesele, gayet hakan bir özel isim degil de bir unvansa, söz konusu Rüs yöneticisinin Avrasya bozkirlarina ve bilhassa Türklere ait olan kagan/hakan unvanini kullanmasinin mantikli bir agiklamaya ihtiyag duymasidir. Viking ^agi'ndan itibaren Ruslarin erken tarihlerine biraz daha yakindan incelersek böylesine karizmatik bir unvani gergekten de kullanip kullanmadiklarini, kullandilarsa da bunun ne türden gartlar altinda gergeklegmig oldugunu anlama imkäni bulabiliriz.
Eski Ruslar: "Dogu'nun Vikingleri"
Kuzey Germenlerinden8 bir grubun, sembolik baglangici Britannia'nin Northumbria sahilindeki Lindisfarne Manastiri'nin 793 yilindaki meghur yagmalanmasi kabul edilen, VIII. yüzyil sonundan XI. yüzyil ortalari civarina kadar devam eden agresif yayilma dönemine "Viking ^agi" denilir. Elbette bu tanimlama, onlarin bilhassa bati yönündeki -yani Britannia, Hispania ve Gallia'ya- faaliyetleriyle alakadar olarak yapilir.9 Bu yayilmaalarin dogudaki isimleriyse, muhataplarinin kaynaklarina yansidigi gekliyle gogunlukla Rüs'tur. Burada unutulmamasi gereken ve gok önemli olan husus, "Dogu'nun Vikingleri" olan Rüs'larin yani Eski Ruslarin iskandinav kimliklerini bir gekilde X. yüzyila kadar muhafaza etmeyi bagarmig olmalaridir. Nihayetinde söz konusu Rüs'lar; henüz Hiristiyanlagmamig ve Slavlagmamig aksine Iskandinavya ile siki baglari bulunan topluluklardi.10
7 Konu hakkindaki görügler ve bibliyografya igin bkz. Golden, "The Question of the Rus' Qaganate", 82-83.
8 Hint-Avrupalilarin bir kolu olan ve Germenler diye adlandirilan halk kitleleri, MÖ 500'ler civarinda -aragtirmacilarca ilk Germen anayurdu olarak da betimlenen- Jastorf Kültürü dähilinde ortaya gikmig görünmektedirler. Ilk Germen kültürü veya diger bir deyigle ilk Germen topluluklari, MÖ II. yüzyildan itibaren birbirlerinden ayrilmaya ve anavatanlarini terk etmeye baglarlar. Yüzyillara yayilan bu ayrilig süreci neticesinde dil ve kültür agisindan farklilagmalarin görüldügü üg temel Germen grubu ortaya gikar: Dogu, Bati ve Kuzey Germenleri. Günümüzde Iskandinav diUerinin dähil oldugu grup olan ve MS VI. yüzyilda Bati Germenlerinden dilsel agidan bariz bigimde ayrilan Kuzey Germenleri ise, anavatanlari olarak tanimladigimiz Jastorf ve muhtemelen komgulugundaki Harpstedt kültürlerinin häkim oldugu Ren ve Vistül nehirleri arasindaki bölgeyi en son terk eden veya hig ayrilmayarak orada kalanlardir. Germenlere dair bu konular hakkinda kisaca bkz. James P. Mallory, Hint-Avrupalilarin izinde: Dil, Arkeoloji ve Mit, gev. Müfit Günay (Ankara: Dost Kitabevi, 2002), 104-108; Michael P. Barnes, "Viking Qagmda Iskandinav Dilleri", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (Istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 343.
9 Özet bir gekilde bkz. Stefan Brink, "Vikingler Kimdi?", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 16-18.
10 Bu konuya dair bkz. Brink, "Vikingler Kimdi?", 19-20.
"Dogu'nun Vikingleri" diye tanimladigimiz erken dönem Ruslarinin ilk yayilma alanlari Baltik'in dogu yakasiydi. Aragtirmacilarin tespitlerine göre bu Eski Ruslar, henüz VIII. yüzyilda ve hatta daha da öncesinde Finlandiya Körfezi'nin hemen dogusunda bulunan Ladoga gölünün güneyinde yerlegmeye baglamiglardi.11 Elbette burada sözü edilenler isimleri belli olan tarihi gahsiyetler degildi; bu noktada en fazla maceraci iskandinav gruplardan söz edilebilir. Baglarinda tarihi gahsiyetler bulunan Ruslara dair ilk haberler ise, ilk hanedanin kurucusu olan Rürik (ö. 870-879) ile ilgili olarak yazili kaynaklara yansimaya baglar. Rürik'in faaliyetleri münasebetiyle adi gegen ilk gehirse Ladoga'dir.12 Burasi büyük ihtimalle Rürik'in ilk ikametgähi da olmugtu. Rürik liderligindeki bu Ruslar, hemen sonrasinda häkimiyetlerini ilmen gölü civarina dogru genigletmigler; Povest Vremennih Let'e göre de Rürik, 862'de Sloven gehri Novgorod'u ele gegirerek Rus Knezligi'ni kurmugtu.13
ibn Rüste'nin er-Rüsiyye bagligi altinda aktardigi ve Hakanü Rüs'tan bahsettigi pasaj, Rürik'in söz konusu faaliyetlerinin en az geyrek asir öncesine dair olmalidir. Bu dügüncemizi destekleyen ve yine bir "Rus Kagani"ndan bahsedilen bagka bir haber ise, IX. yüzyilda Latince kaleme alinmig olan Annales Bertiniani isimli anonim kronikte bulunur. Burada 839 yili olaylari aktarilirken, Dogu Roma imparatoru Theophilus'un (829-842) sarayina elgilerini göndermig olan kuzeyli bir hükümdardan bahsedilir. Theophilus, Constantinopolis'e gidig amaglari hakkinda herhangi agik bir kayit bulunmayan bu elgilik heyetini, ülkelerine dönme konusunda yardim ve kolaylik saglanmasini rica ettigi bir mektupla Ingelheim'da bulunan Frank
11 Samuel H. Cross, "The Scandinavian Infiltration into Early Russia", Speculum 21/4 (1946): 505. Charlotte Hedenstierna-Jonson, bunu miladi VI. yüzyila kadar geri geker. Bkz. "Rus', Varangians and Birka Warriors", The Martial Society: Aspect of Warriors, Fortifications and Social Change in Scandinavia, ed. Lena Holmquist Olausson - Michael Olausson, (Stockholm: Archaeological Research Laboratory, Stockholm University, 2009), 159.
12 Tatjana N. Jackson, Staraya Ladoga (Eski Ladoga) olarak bilinen Aldeigjuborg'un 750'lerdeki ilk sakinlerinin iskandinavlar oldugunu; Slavlarin Ladoga'ya biraz sonrasinda yani 760'larda geldiklerini dügünür. Bkz. "Aldeigjuborg of the Sagas in the Light of Archaeological Data", A austrvega: Saga and East Scandinavia, I, ed. Agneta Ney - Henrik Williams - Fredrik C. Ljungqvist, (Gävle: Gävle University, 2009), 438-442.
13 Letopis Nestora, 8-9. Söz konusu Novgorod gehri, aragtirmacilarca Rürikovo Gorodigge geklinde adlandirilir ve bu gehrin kalintilari ilmen gölü kuzeyinde, ona dökülen Volhov'un agzina yakin konumda bir yerde bulunur. Nitekim Peter B. Golden, bildigimiz Novgorod gehrinin aslinda 930'larda kurulmug oldugunu; bu haberde kastedilen gehrin ise Rürikovo Gorodigge olmasi gerektigini bilhassa vurgular. Bkz. "Rus", 622. Charlotte Hedenstierna-Jonson da Rürikovo Gorodigge'nin kurulugunu IX. yüzyl baglarina tarihler. Bkz. "Rus', Varangians and Birka Warriors", 160.
Krali Ludovicus Pius'a (814-840) yönlendirmigtir.14 Bu elçiligi ilginç kilan husus ise, Annales Bertiniani'deki kaydin devaminda, Sueonia'dan yani isveç civarindan15 gelmig olan bu Rhoslarin rexine yani kralina da chacanus denildigi bilgisinin bulunmasidir: "Rhos... quos rex illorum chacanus."16
Annales Bertiniani'de chacanus ifadesiyle kastedilenin de yine hakan yani kagan unvani olup olmadigi konusunda tam bir mutabakat oldugu söylenemez.17 Açikça görülecegi gibi, Annales Bertiniani'de aktarilanla el-A'lâku'n-nefise'de aktarilan bilgiler birbirlerinin aynisidir. Elbette burada da bir benzerlikten veya karigikliktan söz etmek mümkün olmasina ragmen Ortaçag islâm cografyacilarinin bazilari tarafindan aktarilan benzer mahiyetteki bagkaca bilgileri de göz önünde bulundurdugumuzda hem Annales Bertiniani'deki Rhos chacanus ile hem de el-A'lâku'n-nefise'de Hâkanû Rûs ile kastedilenin gerçekten de bir "Rus Kagani" veya "Rus Hakani" oldugu dügünülebilir.18 Çu da var ki bu bilgi sadece el-A'lâku'n-nefise'de veya sadece Annales Bertiniani'de bulunmug olsaydi, bunu kolayca bir karigikliga yormak mümkün olabilirdi. Ne var ki hemen hemen ayni dönemlere ait olan hemen hemen ayni bilginin birbirlerinden haberdar olmasi imkânsiz iki eserde birden bulunmasi, bir "Rus Kagani"ndan bahsedilmesi hadisesinin Rûs'larin tasarladigi bir senaryonun parçasiymig gibi gözükmesine de neden olmaktadir.
Jonathan Shepard ve Mihail I. Artamonov gibi bazi aragtirmacilar, hükümdarlari hakan veya kagan unvani tagiyan Ruslar ile Hazarlarin dogrudan veya dolayli bir baglantisi bulunmug oldugu kanisindadirlar; en basitinden söz konusu Ruslar Hazarlarin idarî gemasini kopyalamig
14 I§in aslina bakilirsa Theophilus'un bu donemlerde ugra§masi gereken çok daha bûyûk sorunlari bulunuyordu. Bkz. Erman §an, "Mu'tasim-Billâh'm 223/838 YiLindaki Asia Minor Seferinin Hedefi: Kûçûk Constantinopolis", CEDRUS 8 (2020): 547-561.
15 Sueonia için bkz. Vilhelm Ludvig Peter Thomsen, The Relations between Ancient Russia and Scandinavia and The Origin of the Russian State, (Oxford - London: James Parker and Co., 1877), 4144.
16 Annales Bertiniani, 19-20. Anlati ve Annales Bertiniani'de geçen tammlamanrn en gûncel tarti§masi, yakinda yayinlanacak olan çali§masmda Altay Tayfun Ozcan tarafindan yapilmi§tir. Bkz. "Karolenj Sarayindaki Rus Elçilerinin Kagani: Rus Kagani mi Hazar Kagani mi?" (yakinda çikacak). Henuz basilmami§ olmasina ragmen faydalanmam için bu degerli çali§masirn bana gonderip kullanmama izin veren degerli agabeyim Prof. Dr. Altay Tayfun Ozcan'a bu vesileyle te§ekkûr ederim. Vilhelm Ludvig Peter Thomsen'in onemli tespitleri için bkz. The Relations between Ancient Russia and Scandinavia and The Origin of the Russian State, 37-43.
17 Altay Tayfun Ozcan'in çali§masma ilaveten bkz. Ildar Garipzanov, "The Annals of St. Bertin (839) and Chacanus of the Rhos", Ruthenica 5 (2006): 7-11.
18 Altay Tayfun Ozcan, bunun Hazar Kagani §eklinde anla§ilmasi gerektigini du§ûnûr. Bkz. "Karolenj Sarayindaki Rus Elçilerinin Kagani: Rus Kagani mi Hazar Kagani mi?" (yakinda çikacak).
olmaliydilar.19 Bu gayet makul bir gikarimdir; günkü miladi IX. yüzyilda Dogu Avrupa'da bir kaganliktan bahsedilecekse, elbette burada ilk akla gelenler Hazarlar olacaktir. Her ne kadar Hazarlardan bir etkilenme veya bir yakigtirma söz konusu olabilirse de, ibn Rüste'nin bahsettigi Hakanü Rüs'un veya onun temsilcilerinin bu unvani kullanmalarinin tamamen farkli bir gerekgesi varmig gibidir. En nihayetinde verilmek istenen mesaj kendilerinin de Hazarlar gibi olduklariyken; asil istedikleriyse kendilerine de tipki Hazarlar gibi ticaret yapma imkäni taninmasiydi. Bu noktadan itibaren hükümdarlari igin kagan/hakan unvanini kullanan ve olasilikla Hazarlarla bir gekilde baglantisi bulunan Hakanü Rüs'un kim olduguna ilaveten gayet mevcut idiyse "Rus Kaganligi"nin nerede bulunmug oldugu gibi meselelerle kargi kargiya kaliriz.
Yukarida gayet bir "Rus Kagani"ndan ve bir "Rus Kaganligi"ndan söz edilecekse, bunun Hazarlarla veya hig olmazsa Hazarlarin idari yapilanmasiyla bir ilgisinin bulundugunun dügünülmesinin oldukga dogal oldugunu belirtmigtik. Ne var ki Ruslarin erken tarihinin en önemli yazili kaynaklari olma özelligine sahip Ortagag isläm tarih ve cografya literatüründe bulunan bagkaca bilgiler, bu konu özelindeki Rüs-Hazar baglantisini daha bagka bir gekilde yorumlama imkäni tanidiklari gibi bir "Rus Kagani"nin varligi meselesine de agiklik getirecek türdendir.
Hazarlar ve "Dogu'nun Vikingleri"
Müslümanlar ile Hazarlar arasindaki münasebetler, Hazarlarin isläm topraklarina 183/798-799 yilinda gergeklegtirdikleri son seferlerine20 kadar pek de dostane degildi.21 Bu tarihten itibaren Hazarlar ile Abbäsiler arasinda her iki tarafin da gikarina olan ticari faaliyetler gözle görülür bir bigimde
19 Jonathan Shepard, Rhos chacanus'un merkezinin yukarida sözünü ettigimiz Rürikovo Gorodigge oldugunu ve Hazarlardan etkilenmeleri nedeniyle böyle bir unvan kullandiklarini belirtir. Bkz. "Viking Rus ve Bizans", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 626-627. Mihail i. Artamonov ise, Hazarlardan bu unvani alarak kendilerine uyarlayanlarin Kievli knezler olduklarini ve bu unvani Hazarlardan bagimsizliklarinin bir göstergesi olarak kullandiklarini dügünür. Bkz. Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler ve Ruslar, gev. D. Ahsen Batur (istanbul: Selenge Yayinlari, 2004), 470. Ayrica krg. igin bkz. Douglas Morton Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, gev. Zahide Ay (istanbul: Selenge Yayinlari, 2008), 256.
20 Hazarlarin gergeklegtirdikleri söz konusu son sefere dair bkz. Taberi, Tarihu'l-ümem ve'l-mülük, VIII, 270; ibn Miskeveyh, Tecaribü'l-ümem ve te'akibü'l-himem, III, 225-226.
21 Müslümanlar ile Hazar Kaganligi arasinda mücadelelerin genel seyri hakkinda bkz. Michael Kmosko, "Araplar ve Hazarlar", gev. A. Cemal Köprülü, TM 3 (1926-1933): 133-155; Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, 57-103, 193-200; Artamonov, Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler ve Ruslar, 269306; Peter B. Golden, Hazar Qahgmalari, gev. Egemen Mizrak (istanbul: Selenge Yayinlari, 2006), 73-79.
artmigti. ilaveten Hazarlar, iskandinavya gibi kuzey memleketlerinin degerli ürünlerinin güneydeki islam diyarlarina taginmasi konusundaki en önemli aracilar haline de gelmiglerdi.22 Hatta Ortagag islam tarihgilerinin ve cografyacilarinin da belirttigi gibi, Hazar Kaganligi'nin gelirlerinin neredeyse tamami söz konusu ticarette oynadiklari aracilik sayesinde elde ettiklerinden oluguyordu. Örnegin ibn Hurdazbih (ö. 300/912-913), Rüs tüccarlarinin itil'e getirdikleri mallarindan onda birini Hazar hükümdarina vergi olarak verdiklerini belirtir.23 istahri (ö. 340/951-952 sonrasi) de gok benzer bigimde Hazar hükümdarinin gelirinin en önemli kisminin; yollarin gözetimine ilaveten tüm yollar, tüm denizler ve tüm nehirler üzerinden taginan ticari ürünlerden alinan vergilerden olugtugunu ifade eder.24 istahri'nin, Hazarlarin ticaretinin dogasina dair bagka bilgiler de aktarmasina ragmen konumuz özelinde vurguladigi en önemli husus, Hazar ülkesinden islam diyarlarina taginan ticari egyalarin, aslinda Hazarlara da bagka memleketlerden getirildigini belirtmesidir.25 Ne var ki bu araciligi sadece islam memleketleri igin degil ayni zamanda Dogu Roma imparatorlugu igin de ifa etmekteydiler.26 Yani, Omeljan Pritsak'in deyimiyle ifade etmek gerekirse, Hazarlarin yaptiklari aslinda "yeniden ihracat"tan fazlasi degildi.27
Birka'nin Häkänü Rus'u
Miladi VIII. yüzyil sonunda gergeklegen Hazar-Abbasi bariginin ardindan bir ticari gekim merkezi haline gelen Hazar memleketine28 ürünlerini getirenler arasinda ibn Rüste'nin meliklerine häkan denildigini belirttigi Rüs'larin da bulunmasi gok önemlidir. ilaveten pasajdan anlagildigi kadariyla bunlarin memleketi gergekten de iskandinavya idi:29
22 Ele aldigimiz dönemde Hazarlarin uluslararasi ticarette oynadiklari aracilik rolüne ve bunun aktörlerine dair bkz. Ali Ahmetbeyoglu, "Avrupa Hun ve Hazar Devletlerinin iktisadi Gelir Kaynaklari", Belleten 69/254 (2005): 123-126; Ulag Töre Sivrioglu, "8-11. Yüzyillarda Müslüman -Viking Ticareti ve Kuzey Avrupa'da Bulunan islam Dirhemleri", Arkeoloji ve Sanat 155 (2017): 202. Egil Mikkelsen'e göre de, sikke akigi miladi VIII. yüzyil sonunda baglayip en genig hacmine de X. yüzyilda ulagmigtir. Bkz. "Vikingler ve islam", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 688.
23 ibn Hurdazbih, Kitäbü'l-Mesälik ve'l-memälik, 154.
24 istahri, Kitäbü'l-Mesälik ve'l-memälik, 221.
25 istahri, Kitäbü'l-Mesälik ve'l-memälik, 223-224.
26 Bkz. Shepard, "Viking Rus ve Bizans", 626-627.
27 Omeljan Pritsak, "Türk-Slav Ortak Yagami: Güneydogu Avrupa'nin Türk Gögebeleri", gev. Osman Karatay, Türkler, II, ed. Hasan Celal Güzel - Kemal Qgek - Salim Koca (Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002), 517.
28 ibrahim Kafesoglu, bu baglamda Hazar memleketinin oynadigi rolü Pax Hazarica (Hazar Barigi) olarak tanimlamigtir. Bkz. Türk Milli Kültürü, (istanbul: Ötüken Negriyat, 2007), 172.
29 ibn Rüste, el-A'läku'n-nefise, 129.
"Rûs memleketine (er-Rûsiyye) (^jj^) gelince... Orasi [er-Rûsiyye] etrafi denizle çevrili bir adadadir. Onlarin [Rûs'larin] oturduklari bu ada, ormanliklar ve agaçliklar arasindan uç gunluk yol mesafesi [genigligi]ndedir... Onlarin [Rûs'larin] Hâkanu Rûs (ojj geklinde adlandirilan bir melikleri vardir. Ve onlar [Rûs'lar], Sakalibe30'ye hucum ederler. Onlarin [Sakalibe'nin] yaninda karaya çikana kadar gemilerle giderler ve onlari [Sakalibe'yi] esir ederek Hazarân'a [itil gehrine] ve Bulkâr'a [Bulgar gehrine] satmak için gotururler..." ibn Ruste'nin tarifinin oldukça muglâkmig gibi gozukmesine ragmen, soz konusu donem iskandinavya'sinda bu tarife uygun sadece tek bir gehrin bulunmasi igimizi oldukça kolaylagtirir. Soz konusu gehir de, Viking Çagi'nin ilk gehri31 olarak VIII. yuzyil ortalarinda kurulmug olan Birka'ydi.
Birka, tipki ibn Ruste'nin pasajindaki gibi bir ada olan Bjorko uzerinde kuruluydu. Zaten Erken Viking Çagi'nin dort gehri arasinda Birka haricindekiler bir ada uzerinde konumlanmig da degildi. Soz konusu dort gehir arasinda yine sadece Birka isveç'te yani Sueonia' da bulunur32 ki, islâm cografya literaturunun onde gelen uzmanlarindan Ramazan Çegen'in ve Viking Çagi uzmanlarindan Stefan Brink'in de belirttikleri gibi, burasi Ortaçag islâm kaynaklarinda Vikinglerin yani Rûs'larin memleketi olarak tanimlanir.33
Gerçekten de bu iki aragtirmacinin belirttigi gibi, Ortaçag'in diger Musluman cografyacilarinin miladî IX. ve X. yuzyillara dair haberlerinde Rûs'larin memleketi olarak tarif ettikleri yer de tam olarak iskandinavya'ydi. Ornegin, ibn Hurdâzbih'in tarifini verdigi Rûs (^jj^) tuccarlarinin guney yonunde takip ettikleri guzergâhla ilgili pasaj, ibn Ruste'nin yukaridaki pasajiyla birlikte degerlendirildiginde -ki hemen hemen ayni donemden bahsederler- "Dogu'nun Vikingleri" geklinde tanimladigimiz Rûs'larin guneye iniglerinde hangi yollari kullandiklari konusuna açiklik getirir:34
30 Burada gözden kagirilmamasi gereken en önemli husus, Sakälibe nin dügünülenin aksine sadece Slavlari kastetmedigi; ayni zamanda Dogu Avrupa ve iskandinavya'nin Slav digi halklarini da kapsayan genel bir tanimlama oldugudur. Bu konuya dair bkz. Erman §an, "Besiüs el-Melik ve Sakalibe'nin Hiristiyan Olmasi (Basileus Symeon ve Tuna Bulgaryasi'nin Hiristiyanlagmasi)", TDA 114/224 (2016): 201-203.
31 Dagfinn Skre, "iskandinavya'da Kentlegmenin Geligmesi", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink -Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 112.
32 VIII. yüzyil ortalarinda kurulan Birka isveg'te; 790'larda kurulan Kaupang Norveg'te; yine 790'larda kurulan Ribe ve 808'de kurulan Hedeby ise Danimarka'dadir. Bu gehirlerin kuruluglarina dair bkz. Skre, "iskandinavya'da Kentlegmenin Geligmesi", 112-113.
33 Ramazan §egen, islam Cografyacilarina Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, (Ankara: TTK, 2001), 39, dn. 70; Brink, "Vikingler Kimdi?", 16.
34 ibn Hurdäzbih, Kitabü'l-Mesalik ve'l-memalik, 154.
"Rüs (ojjJl) tüccarlarinin güzergahina gelince... Onlar [Rüs'lar], Sakalibe'nin bir koludur ve hazz derilerini, siyah tilki derilerini ve kiliglari, en uzaktaki Saklebe'den Bahrü'r-Rümi'ye [Karadeniz35] götürmektedirler. Sähibü'r-Rüm'a [Dogu Roma imparatoruna] onda bir verirler. Eger Sakalibe'nin nehri Tinis'ten [Don'dan] giderlerse Hazar gehri Hamlic'e ugrarlar ve oranin sähibine [hükümdarina da] onda bir verirler. Sonra Bahrü Cürcän'a [Hazar denizine] varirlar ve istedikleri herhangi bir sahile gikarlar. Bu deniz [Hazar denizi ise] 500 fersah genigligindedir. [Rüs'lar] Bazen ticari mallarini Cürcän'dan [Cürcan eyaletinden] develer üzerinde Bagdad'a götürürler.36 Yanlarindaki Sakalibe hizmetgileri [de onlar igin] tercüme yaparlar. Bunlar [tercümanlik yapan Sakalibe hizmetgileri], onlarin [Rüs'larin] Hiristiyan olduklarini ileri sürerler ve onlar da [Rüs'lar] cizye öderler..."37 Pasajda ilk dikkati geken husus, degerli hayvan kürklerinin Karadeniz civarina taginmasinda bizim Birkali olarak teghis ettigimiz Rüs'larin tüccarlarinin oynadigi roldür. Birka'da yapilan arkeolojik kazilarda, miladi X. yüzyila tarihlenen gok miktarda söz konusu degerli kürke sahip hayvan kemigine rastlanmigtir. Bu nedenle aragtirmacilar, kuruldugu andan itibaren Birka gehri igin kürk ticaretinin -tipki ibn Hurdazbih'in pasajinda da betimlendigi gibi- gok önemli oldugunu dügünürler.38
Konumuz özelinde önemli olan bir diger husus da, ibn Hurdazbih tarafindan tarifi yapilan bu güzergahin gok büyük ihtimalle eserine ilk geklini verdigi dönem olan miladi IX. yüzyil ortalarina dair durumu betimlemesidir.39 Björn Ambrosiani ve Egil Mikkelsen de bu dügüncededirler
35 Bahrü'r-Rümi yani "Roma Denizi" ile kastedilenin Akdeniz degil de Karadeniz olmasina dair bkz. Semen Rapoport, "Mohemmedan Writers on Slavs and Russians", SEER 8/22 (1929): 81.
36 Guy F. Isitt, Basra Körfezi'ndeki bazi batiklarin iskandinavlara ait oldugunu ve iskandinav yani Rüs tüccarlarinin gergekten de bu derece güneye inmig olduklarini dügünür. Bkz. "Vikings in the Persian Gulf", JRAS 17/4 (2007): 389-406.
37 Haberde Rüs'larin Hiristiyan olduklari ifade edilmesinden sonra kendilerinden cizye alinmasi, bunlarin ticareten zimmi olarak kabul edildigini gösterebilir. Böylelikle de harbi tüccarlarin ödemek zorunda olduklari onda bir yerine yirmide bir ödemig olmalidirlar. Buna dair bkz. Ebu Yusuf, Kitäbü'l-Haräc, 215 vd. Nihayetinde ticaretlerini daha da karli bir hale getiren bir durum söz konusudur.
38 Björn Ambrosiani, "Birka and Scandinavia's Trade with the East", Russian History 32/3-4 (2005): 288.
39 Peter B. Golden, ibn Hurdazbih'in eserinde aktarilan bagkaca bilgileri de analiz ederek söz konusu haberin muhtemelen miladi 840 yilina ait oldugunu tespit etmigtir. Bkz. "The Question of the Rus' Qaganate", 83. James E. Montgomery de bunun Arapga kaynaklardaki Rüs'a dair ilk betimleme oldugunu vurgular. Bkz. "Arapga Kaynaklarda Vikingler", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 695. ibn Hurdazbih'in eserini kaleme aligina dair bkz. ignatiy Yulianovig Kragkovskiy, Arabskaya Geografigeskaya Literatura,
ki, Viking ^agi uzmanlarinin da söz konusu bilgileri miladi IX. yüzyil ortasina ait kabul etmeleri40 gok önemlidir. Yani kabaca ibn Rüste'nin bahsettigi Häkanü Rüs ile faaliyetlerini tespit edebildigimiz ilk knez Rürik arasinda, kabaca 840-860 yillari arasi, bir dönem söz konusudur. Hem söz konusu güzergah üzerinde hem de iskandinavya'da gün yüzüne gikarilmig Müslüman dirhemleri de ibn Hurdazbih'in verdigi rotanin söz konusu tarihteki iglerligini teyit eder.41 Anlagildigi kadariyla bu ticaret Rüs'lar agisindan oldukga karliydi. Belki de Hazarlar gibi aracilar olmasaydi daha da karli olabilirdi. VIII. yüzyil ortalarinda Birka'nin yöneticileri de kendilerine bu soruyu sormug olmalilar ki birbirine yakin tarihli iki haberde, yani el-A'läku'n-nefise'nin ve Annales Bertiniani'nin haberlerinde, bu girigimin yansimalarini görebiliyoruz.
Büyük ihtimalle güneydeki büyük ekonomiler olan Dogu Roma'ya ve Abbasilere, Hazarlarin yeniden ihracati yerine kendilerinin dogrudan ihracati teklifini götürmüglerdi. Amaglari da bilhassa Hazarlari saf digi birakmak ve daha fazla gümüg elde etmek olarak dügünülebilir.42 Bu Rüs tüccarlari veya elgileri de bilhassa Müslümanlar ve Dogu Roma imparatorlugu nezdinde kendilerini tanitmanin en kestirme yolu olarak, tipki Hazarlar gibi kagana sahip bir kaganlik olduklarini belirtmig olmalidirlar. Ayni zamanda Birka'nin, itil ve Bulgar gehirlerinin daha kuzeyindeki bir benzeri oldugu vurgusu da yapilmak istenmig gibidir. O halde, gergekten de söz konusu dönem araliginda Birka ile ilgisi bulunan bir Häkanü Rüs'tan yani bir kraldan söz etmek mümkün müydü?
865 yilindaki ölümüne degin misyonerlik faaliyetleri igin 829-830 ve 851852 yillarinda Birka'da bulunan Anskar'in hayatinin anlatildigi Vita Anskarii' de43 (yakl. 870); Birka'ya ilk gidiginde Biörn isimli, ikinci gidiginde de Olef isimli krallardan bahsedilmig olmasi gok önemlidir.44 Yukarida isimlerini
(Moskva - Leningrad: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1957), 148; Ramazan §egen, Müslümanlarda Tarih-Cografya Yazialigi, (istanbul: iSAR Vakfi Yayinlari, 2016), 141; Sayyid Maqbul Ahmad, "ibn Hurdazbih", DiA, XX, 79.
40 Mikkelsen, "Vikingler ve islam", 685; Ambrosiani, "Birka and Scandinavia's Trade with the East", 290.
41 ibn Hurdazbih'in tarifini verdigi yolun bilhassa Müslümanlara ait dirhem buluntulari üzerinden yorumlanmasi igin bkz. Roman K. Kovalev - Alexis C. Kaelin, "Circulation of Arab Silver in Medieval Afro-Eurasia", History Compass 5/2 (2007): 568-569.
42 Vikingler ve islam sikkeleri hakkinda bkz. Sivrioglu, "8-11. Yüzyillarda Müslüman - Viking Ticareti ve Kuzey Avrupa'da Bulunan islam Dirhemleri", 197-208.
43 Anskar ve Vita Anskarii igin bkz. Stefan Brink, "iskandinavya'nin Hiristiyanlagmasi ve ilk Kiliselerin Dogugu", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 780-781.
44 Bkz. Rimbert, Vita Anskarii, 45, 48-49, 89-100.
zikrettigimiz Erken Viking ^agi gehirlerinin (Birka, Kaupang, Ribe ve Hedeby) kurulugu ve geligimi üzerine önemli tespitlerde bulundugu galigmasinda Dagfinn Skre de, söz konusu gehirlerin krallar veya kügük krallar tarafindan kurulmug oldugunun altini gizer.45 Birka özelinde bunun göstergesi olarak da, Birka'nin üzerinde bulundugu Björkö adasinin komgulugundaki Adelsö'da bir kraliyet ikametgähi oldugu kabul edilen Alsnö hus'un kalintilari gün yüzüne gikarilmigtir.46 Bu yapinin inga tarihiyle ibn Rüste'nin pasajinda bahsettigi tarihlerin zamansal olarak uyumlu olmasi, Hakanü Rüs'un gergekten de Birka ile bir baglantisi oldugu görügünü kuvvetlendirir.47
Vita Anskarii' de tam olarak ele aldigimiz döneme dair bir betimlemede de Birka'nin zengin tüccarlarla, pek gok emtia ve parayla dolu bir gehir oldugu belirtilir.48 Bu zengin gehrin doguyla bilhassa Müslümanlarla ticaretine ve hatta Müslümanlarin burada bulunmug olabilecegine dair olarak da yalnizca dirhemlerden olugmayan gokga arkeolojik buluntu da ele gegirilmigtir.49
Birkali Rüs'lar, dogrudan ticari baglantilar kurmak ve Hazarlari aradan gikarmak amaciyla güneydeki ilk girigimlerinden olumlu netice alamamig olmalilar ki güzergählari üzerinde bulunan50 ve o dönemlerde Hazarlara bagli oldugu anlagilan Kiev'i51 ele gegirmeye karar vermiglerdi.52 Mes'üdi (ö. 345/956) ise, Kiev'deki Rüs häkimiyetini göyle bir haberle aktarir: "Sakalibe
45 Skre, "iskandinavya'da Kentlegmenin Geligmesi", 116.
46 Björn Ambrosiani, "Birka", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 125.
47 Zaten 970'ler gibi Birka, biraz daha kuzeyinde kurulan Sigtuna'nin geligmesiyle önemini yitirecek ve terk edilecektir. Bkz. Jonas Ros, "Sigtuna", Viking Dünyasi, ed. Stefan Brink - Neil Price, gev. Ebru Kilig (istanbul: Alfa Yayincilik, 2015), 178. Bununla birlikte Birka, zenginliginin baglica temeli gibi gözüken güneyle ticareti de Gotland'a kaptirmig gibidir. Bkz. Ambrosiani, "Birka and Scandinavia's Trade with the East", 292.
48 Rimbert, Vita Anskarii, 65.
49 Bruno Kisch, "Weights and Scales in Mediaeval Scandinavia: A New Proof of Arabic Influence on Northern Europe in Viking Times", JHMAS 14/2 (1959): 162, 164, 166; Mikkelsen, "Vikingler ve islam", 691. Björn Ambrosiani, söz konusu baglantinin Staraya Ladoga ve Rürikovo Gorodigge üzerinden kuruldugunu dügünür. Bkz. "Birka and Scandinavia's Trade with the East", 289.
50 ibn Hurdäzbih'ten yukarida aktardigimiz güzergähta zikredilmemesine ragmen Kiev gehri, Povest Vremennih Let'teki tarife nazaran Dogu Roma'ya dogru giden yolun üzerindeki önemli bir noktaydi. Bkz. Shepard, "Viking Rus ve Bizans", 629 vd. Güzergäha dair bkz. Letopis Nestora, 2; Kurat, Rusya Tarihi, 15.
51 Julius Brutzkus, makalesinin isminden anlagilacagi gibi Kiev gehrinin "Dogu'nun Vikingleri" diye tanimladigimiz Rüs'lar tarafindan häkimiyet altina alinmasindan evvel Hazar Kaganligi'nin bir gehri oldugunu ifade eder. Kiev'in kökenlerine, kuruluguna ve önemine dair bkz. "The Khazar Origin of Ancient Kiev", SEER 3/1 (1944): 108-124.
52 Björn Ambrosiani de Kiev'i ele gegirme hedeflerinin Dogu Roma ve Abbäsiler ile dogrudan temas kurma isteginden kaynaklandigini vurgular. Bkz. "Birka", 130.
meliklerinin ilki Dir'dir (j^)... Bundan sonra Sakalibe meliklerinden Ufrag (tjsVI) gelir..."53 Buradaki Dir ile Povets Vremennih Let'te Kiev'in Rürik Hänedam öncesi yöneticilerinden biri olarak betimlenen Dir'in (^npt)54 ayni kigiler olduklari agiktir. Mes'üdi'nin Dir'den sonraki Sakalibe hükümdari olarak zikrettigi Ufrag da kolayca tahmin edilecegi gibi, 882 yilinda Dir'in elinden Kiev gehrini zorla almig olan Rürik'in halefi Knez Oleg (880-912) idi.55 Qzdigimiz Erken Rus tarihinin gergevesini dogrulayan gok önemli bir diger pasaj da Istahri tarafindan miladi X. yüzyilin baglarina dair olarak aktarilir:56
"Rüs'lar (ojjil) üg siniftir. Bir sinifi Bulgar'a yakindir ve melikleri, Bulgar' dan daha büyük olan Küyäbe (^.jS) [Kiev] denilen gehirde ikamet eder. Onlardan [Kiev'dekilerden] daha uzaktaki sinif, Saläviyye (faj^Ul) [Novgorod'daki Sloveni] diye isimlendirilir. Diger siniflari Ersäniyye (•^■oVI) diye isimlendirilir ve onlarin melikleri Birka'da57 oturur..."
Agikga anlagilacagi gibi, X. yüzyil baglarinda Birkalilarin girigimleriyle güneye yönelen Rüs'larin Novgorod ve Kiev'e häkim olmalarindan bir gekilde Müslümanlar da haberdar olmuglardi. Bu noktada Istvan Vasary'nin, Müslüman cografya eserlerindeki bu türden bilgilerin bizzat Müslüman tüccarlarindan kaynaklandigini ve bu nedenle kaynak degerlerinin oldukga yüksek oldugunu belirttigini hatirlatmak gerekir.58 Nihayetinde Müslüman cografyaalarinin Müslüman tüccarlarindan elde ettikleri bu ve benzeri bilgiler neticesinde "Dogu'nun Vikingleri" diye adlandirdigimiz Rüs'larin güneye yayilma tarihlerine dair gok önemli ayrintilara vakif olabildigimiz ortadadir.
53 Mes'ûdî, Mürücü'z-zeheb, I, 324.
54 Letopis Nestora, 10-11.
55 Alexander A. Vasiliev de Mes'ûdî tarafindan aktarilan haberdeki kigilerin gerçekten de Dir ve Oleg olduklarini dügünmektedir. Bkz. "The Second Russian Attack on Constantinople", DOP 6 (1951): 178-179.
56 Istahrî, Kitâbû'l-Mesâlik ve'l-memâlik, 221. Biraz degigtirilmig hâliyle ayni haber için bkz. Ibn Havkal, Sûretû'l-arz, II, 397.
57 Her ne kadar aragtirmacilar, Jan Michael de Goeje tahkikinden dolayi bu gehrin adini Ersâ geklinde degerlendirmiglerse de biz Berlin ve Bologna elyazmalarindaki Bâbârkâ (täj^), Abârkâ (lijU < UjU), Ârkâ (Isjl), Bâbârkâ (VSjUj < IsjIjIi), Âbârfâ (IsjIjI < làjU) Ârfâ (làjl) gekillerine dayanilarak Birka geklinde okunmasi gerektigi gösterilmigti. Bkz. Erman §an, "Istahrî'ye Göre "Rûslarin Uç Sinifi" ve Bunlarin Ûç Çehrinin Yeniden Degerlendirilmesi: Kiev, Novgorod, Birka", TDA 112/221 (2016): 128. Konuya dair çaligmasinda Peter B. Golden ise, "Rus Kaganligi"nin Idil ve Oka Havzasi'nda bulunmug olabilecegini ve söz konusu Rûs'larin da Istahrî'nin pasajinda ûçûncû sinif olarak anlatilanlar oldugunu dügünmektedir. Bkz. "The Question of the Rus' Qaganate": 7797.
58 Istvân Vasary, Eski iç Aya'mn Tarihi, çev. Ismail Dogan (Istanbul: Ötüken Negriyat, 2007), 227.
Yayilmanin baglangig anina dair olan ve Birka ile ilgisi bulunan ilk bilgiler ise, yazimizda da üzerinde durdugumuz ibn Rüste'nin er-Rüsiyye bagligi altinda aktardigi ve Hakanü Rüs'tan bahsettigi pasajda aktarilmigtir. Bu agidan el-A'laku'n-nefise'deki ilgili pasajin, Birka'nin Erken Viking ^agi'ndaki önemi, Viking ^agi'nin iskandinavlari ve onlarin Avrupa'nin dogusuna dogru yayilan kolu olan Rüs'lar hususunda egsiz bilgiler barindirdiklarini agikga söyleyebiliriz.
Sonug
Bu galigmamizda ibn Rüste'nin el-A'läku'n-nefise isimli eserinde er-Rüsiyye bagligi altinda Erken dönem Ruslarinin yöneticilerinin kullandigi belirtilen ve tam olarak kargiligi "Rus Hakani" veya "Rus Kagani" olan Hakanü Rüs unvanini degerlendirildi. Ortagag isläm cografyacilarinin bazilari tarafindan aktarilan benzer mahiyetteki bagkaca bilgileri de göz önünde bulundurdugumuzda el-A'laku'n-nefise'de Hakanü Rüs ile kastedilenin gergekten de bir "Rus Kagani" veya "Rus Hakani" oldugunu görüldü. Her ne kadar bazi aragtirmacilar Hazarlardan bir etkilenme veya bir yakigtirmayi söz konusu etmiglerse de, ibn Rüste'nin bahsettigi Hakanü Rüs'un veya onun temsildlerinin bu unvani kullanmaktaki esas gerekgeleri, Hazarlarin uluslararasi ticarette oynadiklari rolle ilgiliydi. ^ünkü Hazarlar, iskandinavya gibi kuzey memleketlerinin degerli ürünlerinin güneydeki büyük ekonomiler Dogu Roma ve Abbäsilere taginmasi konusundaki en önemli aracilardi. Miladi VIII. yüzyil sonunda gergeklegen Hazar-Abbäsi bariginin ardindan bir ticari gekim merkezi häline gelen Hazar memleketine ürünlerini getirenler arasinda, ibn Rüste'nin meliklerine hakan denildigini belirttigi Rüs'lar da bulunuyordu. Bu unvani kullanarak kendilerinin de Hazarlar gibi olduklarini vurgulamaya galigirlarken; asil istedikleriyse kendilerine de tipki Hazarlar gibi ticaret yapma imkäni taninmasiydi.
ibn Rüste'nin pasajinda bahsettigi dönem iskandinavya'sinda Hakanü Rüs'un häkim oldugu adanin tarifine uyan sadece tek bir gehir oldugu da görülmügtür. Burasi da Viking ^agi'nin ilk gehri olarak VIII. yüzyil ortalarinda kurulmug olan Birka'ydi. Birka, tipki ibn Rüste'nin pasajindaki gibi Björkö adasi üzerinde bulunuyordu. 865 yilindaki ölümüne degin misyonerlik faaliyetleri igin 829-830 ve 851-852 yillarinda Birka'da bulunan Anskar'in hayatinin anlatildigi Vita Anskarii' de, Birka'ya ilk gidiginde Biörn isimli, ikinci gidiginde de Olef isimli krallardan bahsedilmig olmasi da bu gehirde ibn Rüste'nin bahsettigi gibi bir "Hakanü Rüs"un varligini dogrular.
Anlagildigi kadariyla güneyle ve bilhassa Müslümanlarla olan ticaret Birkali Rüs'lar agisindan oldukga kärliydi. Vita Anskarii'de tam olarak ele
aldigimiz döneme dair, Birka'nin zengin tüccarlar, pek çok mal ve parayla dolu bir gehir olarak betimlenmesinde de bu ticaretin payi varmig gibidir. Belki de Hazarlar gibi aracilar olmasaydi daha da kârli olabilirdi. IX. yüzyil ortalarinda Birka'nin yöneticileri de kendilerine bu soruyu sormug olmalilar. Büyük ihtimalle güneydeki büyük ekonomiler olan Dogu Roma'ya ve Abbâsîlere, Hazarlarin yeniden ihracati yerine kendilerinin dogrudan ihracati teklifini götürmüglerdi. Amaçlari da bilhassa Hazarlari saf digi birakmak ve daha fazla gümüg elde etmek olarak dügünülebilir. Bu Birkali Rûs tüccarlari veya elçileri de Dogu Roma ve bilhassa Müslümanlar nezdinde kendilerini tanitmanin en kestirme yolu olarak tipki Hazarlar gibi kagana sahip bir kaganlik olduklarini belirtmig olmalidirlar. Kagan unvaninin aslinda augustus'un ve §ehin§âh'in bozkirdaki mukabili oldugu dügünülünce, buradaki asil vurgunun çok da cihangümullük kaygisi tagimadigi dügünülebilir. Yalnizca bir hükümdarlari oldugunu ve tipki Hazarlarla yaptiklari gibi kendileriyle de dogrudan siyasî ve bilhassa da ticarî münasebetler kurabileceklerini vurgulamak istemig olmalidirlar. Özetle burada bir rol çalma girigimi söz konusudur.
Kaynakga
Ahmad, Sayyid Maqbul. "ibn Hurdäzbih." DiA. XX. 78-79.
Ahmetbeyoglu, Ali. "Avrupa Hun ve Hazar Devletlerinin iktisadi Gelir Kaynaklari." Belleten 69/254 (2005): 117-129.
Androshchuk, Fjodor. "Vikingler Doguda." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink -Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 653-684.
Ambrosiani, Björn. "Birka and Scandinavia's Trade with the East." Russian History 32/3-4 (2005): 287-296.
Ambrosiani, Björn. "Birka." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 125-132.
Annales Bertiniani. ed. Georg Waitz. Hannoverae 1883.
Artamonov, Mihail i. Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler ve Ruslar. gev. D. Ahsen Batur. istanbul: Selenge Yayinlari, 2004.
Barnes, Michael P. "Viking ^aginda iskandinav Dilleri." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 343-352.
Brink, Stefan. "Vikingler Kimdi?" Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 16-20.
Brink, Stefan. "iskandinavya'nin Hiristiyanlagmasi ve ilk Kiliselerin Dogugu." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 777-786.
Brutzkus, Julius. "The Khazar Origin of Ancient Kiev." The Slavonic and East European Review 3/1 (1944): 108-124.
Cross, Samuel H. "The Scandinavian Infiltration into Early Russia." Speculum 21/4 (1946): 505-514.
Dunlop, Douglas Morton. Hazar Yahudi Tarihi. gev. Zahide Ay. istanbul: Selenge Yayinlari, 2008.
Eberhard, Wolfram. "Bir Kag Eski Türk Ünvani Hakkinda." Belleten 9/35 (1945): 319-340.
Ebü Ubeyd el-Bekri. el-Mesalik ve'l-memalik, II. thk. Cemäl Tulbe. Beyrut 2003.
Ebü Yüsuf. KitabWl-Harac. gev. Ali Özek. istanbul 1973.
Garipzanov, Ildar. "The Annals of St. Bertin (839) and Chacanus of the Rhos." Ruthenica 5 (2006): 7-11.
Golden, Peter B. Türk Halklari Tarihine Girig. gev. Osman Karatay. istanbul: Ötüken, 2017.
Golden, Peter B. "Rüs." EI2. VIII. 618-623.
Golden, Peter B. "The Question of the Rus' Qaganate." Archivum Eurasiae Medii Aevi 2 (1982): 77-97.
Golden, Peter B. Hazar Qali§malari. gev. Egemen Q Mizrak. istanbul: Selenge Yayinlari, 2006.
Hedenstierna-Jonson, Charlotte. "Rus', Varangians and Birka Warriors." The Martial Society: Aspect of Warriors, Fortifications and Social Change in Scandinavia. ed. Lena Holmquist Olausson - Michael Olausson. Stockholm: Archaeological Research Laboratory, Stockholm University, 2009, 159-178.
Hudüdü'l-'älem. Eng. trans. Vladimir F. Minorsky. London 1937.
Isitt, Guy F. "Vikings in the Persian Gulf." Journal of the Royal Asiatic Society 17/4 (2007): 389-406.
ibn Havkal. Süretü'l-arz, II. ed. Johannes Heindrik Kramers. Lugduni Batavorum 1939.
ibn Hurdazbih. Kitäbü'l-Mesälik ve'l-memälik. ed. Michael Jan de Goeje. Lugduni Batavorum 1889.
ibn Miskeveyh. Tecäribü'l-ümem ve te'äkibü'l-himem, III. thk. Seyyid Kesrevi Hasan. Beyrut 2003.
ibn Rüste. el-A'läku'n-nefise. thk. Halil el-Mansür. Beyrut 1998.
istahri. Kitäbü'l-Mesälik ve'l-memälik. ed. Michael Jan de Goeje. Lugduni Batavorum 1927.
Jackson, Tatjana N. "Aldeigjuborg of the Sagas in the Light of Archaeological Data." A austrvega: Saga and East Scandinavia, I. ed. Agneta Ney - Henrik Williams - Fredrik C. Ljungqvist. Gävle: Gävle University, 2009, 438-442.
Kafesoglu, ibrahim. Türk Milli Kültürü. istanbul: Ötüken Negriyat, 2007.
Kisch, Bruno. "Weights and Scales in Mediaeval Scandinavia: A New Proof of Arabic Influence on Northern Europe in Viking Times." Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 14/2 (1959): 160-168.
Kmosko, Michael. "Araplar ve Hazarlar." gev. A. Cemal Köprülü. TM 3 (19261933): 133-155.
Kovalev, Roman K. - Alexis C. Kaelin. "Circulation of Arab Silver in Medieval Afro-Eurasia." History Compass 5/2 (2007): 560-580.
Kragkovskiy, ignatiy Yulianovig. Arabskaya Geografigeskaya Literatura. Moskva - Leningrad: izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1957.
Kurat, Akdes Nimet. Rusya Tarihi: Ba§langigtan 1917'ye Kadar. Ankara: TTK, 1999.
Letopis Nestora. ed. i. Glazunova. Sankt Peterburg 1903.
Mallory, James P. Hint-Avrupalilarin izinde: Dil, Arkeoloji ve Mit. gev. Müfit Günay. Ankara: Dost Kitabevi, 2002.
Mes'üdi. Mürücü'z-zeheb, I. thk. 'Afif Naif Hatum. Beyrut 2010.
Mikkelsen, Egil. "Vikingler ve islam." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 685-693.
Pritsak, Omeljan. "The Origin of Rus'." Russian Review 36/3 (1947): 249-273.
Montgomery, James E. "Arapga Kaynaklarda Vikingler." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 694-707.
Özcan, Altay Tayfun. "Karolenj Sarayindaki Rus Elgilerinin Kagani: Rus Kagani mi Hazar Kagani mi?" (yakinda gikacak).
Pritsak, Omeljan. "Türk-Slav Ortak Yagami: Güneydogu Avrupa'nin Türk Gögebeleri." gev. Osman Karatay. Türkler, II. ed. Hasan Celal Güzel -Kemal Qgek - Salim Koca. Ankara: Yeni Türkiye Yayinlari, 2002, 509-520.
Rapoport, Semen. "Mohemmedan Writers on Slavs and Russians." The Slavonic and East European Review 8/22 (1929): 80-98.
Rimbert. Vita Anskarii. Eng. trans. Charles H. Robinson. 1921.
Ros, Jonas. "Sigtuna." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 178-183.
Shepard, Jonathan. "Viking Rus ve Bizans." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink -Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 626-652.
Sivrioglu, Ulag Töre. "8-11. Yüzyillarda Müslüman - Viking Ticareti ve Kuzey Avrupa'da Bulunan isläm Dirhemleri." Arkeoloji ve Sanat 155 (2017): 197214.
Skre, Dagfinn. "iskandinavya'da Kentlegmenin Geligmesi." Viking Dünyasi. ed. Stefan Brink - Neil Price. gev. Ebru Kilig. istanbul: Alfa Yayincilik, 2015, 111-124.
§an, Erman. "Mu'tasim-Billäh'in 223/838 Yilindaki Asia Minor Seferinin Hedefi: Kügük Constantinopolis." Akdeniz Uygarliklari Aragtirma Dergisi 8 (2020): 547-561.
§an, Erman. "ibn Rüste'nin el-Aiaku'n-nefise'yi Ne Zaman Yazdigina Dair Yeni Tespitler." Belleten 83/296 (2019): 65-88.
§an, Erman. "Eski Ruslar ve Erken Tarihleri Baglaminda Köle istihsäl Süregleri Üzerine (IX.-X. Yüzyillar)." Tarihin Peginde Bir Ömür Abdülkadir Özcan'a Armagan. ed. Hayrunnisa Alan - Ömer igbilir - Zeynep Aycibin -Muhammet Ali Kilig. istanbul: Kronik, 2018, 711-735.
§an, Erman. "Besiüs el-Melik ve Sakalibe'nin Hiristiyan Olmasi (Basileus Symeon ve Tuna Bulgaryasi'nin Hiristiyanlagmasi)." Türk Dünyasi Aragtirmalari 114/224 (2016): 191-208.
§an, Erman. "istahri'ye Göre "Rüslarin Üg Sinifi" ve Bunlarin Üg §ehrinin Yeniden Degerlendirilmesi: Kiev, Novgorod, Birka." Türk Dünyasi Aragtirmalari 112/221 (2016): 117-134.
§egen, Ramazan. islam Cografyacilarina Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: TTK, 2001.
§e§en, Ramazan. Muslumanlarda Tarih-Cografya Yaziciligi. istanbul: iSAR Vakfi Yayinlari, 2016.
Taberi. Tarihu'l-umem ve'l-muluk, VIII. thk. Muhammed Ebu'l-Fazl ibrahim. Kahire 1976.
Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter. The Relations between Ancient Russia and Scandinavia and The Origin of the Russian State. Oxford - London: James Parker and Co., 1877. Vasary, Istvan. Eski ig Asya'nin Tarihi. gev. ismail Dogan. istanbul: Otuken Negriyat, 2007.
Vasiliev, Alexander A. "The Second Russian Attack on Constantinople." Dumbarton Oaks Papers 6 (1951): 163-225.
