CC BY
10Прослеживается её активное участие в политической жизни ряда восточных стран, особенно в борьбе против иностранного закабаления, которое кстати является актуальным и по сей день, а также за ограничения деспотизма восточных правителей. Автор данной статьи подвергает изучению одну из важнейших истин, а именно что газета «Урват-ул-вуско» является основным источником для изучения интеллектуальной мощности и публицистического творчества выдающегося мыслителя Востока С.Д. Афгани.
Ключевые слова: история, пресса, материалы, реформа, анализ, просветители.
THE HISTORICAL SIGNIFICANCE OF NEWSPAPER OF «URVAT-UL-VUSKO» IN
EASTERN-WESTERN COUNTRIES
Gaibova F.M.
In this article the author considered a status of the newspaper «Urvat-ul-Vusko» and it is historical significance in Eastern and Western countries. The author revealed the main components and factors of appearance of the first newspaper in Arabic language in the center of the Europe in Paris. Author traced active participation of this newspaper in the political life in some eastern countries, particularly in the struggle against foreign enslavement, which by the way is actual even in present days. Also a struggle to limit a power of despotic eastern rulers were revealed. The author tried to investigate one of the important reality, particularly that the newspaper «Urvat-ul-Vusko» is the major resource for studying intellectual capacity and public creation of outstanding eastern thinker S.D. Afghani.
Key words: history, press, materials, reforms, analyze, enlightenment.
Сведенье об авторе: Гаибова Фируза - аспирантка Таджикского национального Университета, тел.: (+992) 93 40444 47, e-mail: Gaibova firuza@list.ru
Information about the author: Gaibova Firuza, postgraduate student in Tajik National University, tel. (+992) 93 4044447, e-mail: Gaibova firuza@list.ru
ЗАМИНАЛО ВА МАР^ИЛА^ОИ БА ЦУДРАТ РАСИДАНИ НОДИРШО^ ДАР
ТАСВИРИ «ОЛАМОРОИ НОДИРИ»
Марями Ризоифар, Насрулло Убайдуллоев
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Нодиршохи Афшор яке аз шахсиятхои сиёсии карни XVIII м./Х11 х. аст, ки тавонист бидуни пуштвонаи сиёсй дар холе ки аз табакаи мутавассити чомеаи худ буд, бо такя бар тоифахои афшор ва чалоир кудратро дар Эрон ба даст гирад. Заминахо ва мархилахои ба кудрат расидани Нодиршох тавассути муаррихони муосираш ба монанди Мухаммад Козими Марвй ва Мирзо Махмудхони Истарабодй ба тахлил кашида шудааст. Бавижа китоби «Оламорои Нодирй»-и Мухаммад Козими Марвй аз манобеи мухимми нимаи аввали карни XVIII м./Х11 х. аст, ки муаллиф дидахо ва шунидахои худро аз таваллуд то марги Нодиршох ба риштаи тахрир даровардааст. Аз китоби се чилдаи «Оламорои Нодирй» танхо як нусхаи хаттй бокй монда, ки он дар шуъбаи Ленинградии Пажухишгохи шаркшиносии Фархангистони улуми Иттиходи Шуравй (алъон Федератсияи Русия) тахти №Д430 нигохдорй мешавад. Нахуст чилди дуюм ва сеюми китоб соли 1910 ба василаи академик В.В. Бартолд шинохта шуд ва чилди аввали он соли 1940 дастрас ва бо шархи муфассали Н.Д. Миклухо-Маклай ба чоп расид. Баъдан солхои 1962-1966 шаркшиносони рус онро ба сурати аксй (факсималй) дар се чилд мунташир намуданд. Ин манбаи арзишманд бо кушиши доктор Мухаммадамини Риёхй ба форсй тасхех шуд ва соли 1985 м./1364 х. дар се чилд хамрох бо мукаддимаи Н.Д. Миклухо - Маклай тавассути Иноятуллохи Ризо ба чоп расид. Дар зимн хам акнун аз руйи се чилд ба сурати аксй нусхае дар Китобхонаи миллии Точикистон дар шахри Душанбе нигохдорй мешавад.
81
Заминахои ба кудрат расидани Нодиршох,
Даp нимаи аввали каpни XVIII м./XII х. авзои ичтимой ва иктисодии Эpон даp поёни хукумати Сафавиён, бахyсyс замони салтанати шох Султонхусейн ва шох Тахмосп заминаи мусоид баpои зyхypи Нодиpшох фаpохам оваpд. Ваpшикастагй ва pyкyди иктисодй даp пойини каpни XVII м./XI х., чангхои пайдаpпай ва чидолхои дохилии феодалон чихати касби кyдpат, ки кабл аз сукути давлати Сафавиён OFOЗ шуда буд ва хамзамон султаи 7-солаи ишFOлгаpони афFOн ва тypк, чангхои онон даp саpзамини Эpон, истисмоpи вахшиёнаи молиётй, эъмоли зypy хушунат нисбат ба маpдyм, заъфу нотавонии хукумат ва табохии хонадони салтанат [1] зyхypи фаpмондехи коpомадpо лозим мекаpд, то аз фypсати эчодшуда истифода намуда, pохбаpии мyбоpизоти маpдyмиpо алайхи ачнабиён ва ашpофи феодал ба даст гиpад [2].
Саpдоpон ва феодалони муддай, ба мисли Махмуди Сиистонй, Фатхалихони Kp4Op, Байpамалихони Баёт, саpони кypдхо, тypкманхо ва дигаp муддаиёни салтанат, ки хyдpо вобаста ба хонадони Сафавй медонистанд, хамчун Сафи Миpзо, Саидахмад Наводии Миpзодовyд, Сафимиpзои Сонй, Исмоил ва дигаpон талош доштанд то ба хаp нахви мумкин pохбаpии маpдyмpо ба даст оваpанд. Аммо Нодиp тавонист бо бахpагиpй аз киёсат ва заковати худ натанхо pохбаpии киёмхои маpдyмй ва феодалиpо ба даст оваpад, балки бо тезбинй pохpо баpои баpандозии давлати пусидаи Сафавиён хамвоp созад ва даp нихоят ба салтанат даст ёбад. Нодиp кабл аз pасидан ба салтанат бо шypyи ислохот ва pафъи беназмихо, pасидагй ба шикоятхои маpдyм аз хокимону козиён ва мучозот ба онон ва бо беpyн pондани бегонагон баpои ин пиpyзй замина мухайё каpда буд [3].
Марх,илах,ои ба кудрат расидани Нодиршох,
Мухаммад Козим ва Миpзо Махдихон даp таълифоти худ ба нахва ва маpхилахои кyдpатёбии Нодиpшох то pасидан ба макоми салтанат ба хубй диккати назаp доштанд. Тибки маълумоти онхо Нодиp аз тоифаи каpаклy (каpахлy)-и ypyFï аз кабоили афшоp буд, ки даp Осиёи Миёна зиндагй мекаpданд. Даp замони истилои мyFyлхо ин тоифа аз он чо куч баст ва даp Озоpбойчон сукунат ёфт. Баъд аз зyхypи шох Исмоил, ба хотиpи хамлахои узбакон даp саpчашмаи Кавкабон аз махали Aбиваpд, ки даp самти шимоли Машхад вокеъ аст, сокин шуданд, даp он чо каpоpгохи тобистона ва даp Дастчиpд каpоpгохи зимистона баpкаpоp мекаpданд [4].
Нодиp соли 1688 м./1101х. даp хонаводаи Имомкулй таваллуд ёфтааст [5]. Даp боpаи шyFли падаpи Нодиp назаpоти мутааддиде баён шудааст. Ба гуфтаи Мухаммад Козим падаp ва амухояш саpватманд ва домдоp буданд [6]. Аммо Миpзо Махдихон даp боpаи шyFли падаpи Нодиp сукут каpдааст. В.Ф. Миноpский ypо pаиси тоифаи афшоp медонад, ки баp калъаи Калот хукумат мекаpд ва баъзе хам ypо пустиндуз (даббоF) донистаанд [7].
Мухаммад Козим ва Миpзо Махдихон pочеъ ба чавонии Нодиp иттилооте надодаанд ва OFOЗи фаъолияти сиёсии ypо вypyд ба хизмати Бобо Алибек зикp каpдаанд. Нодиp ба хотиpи диловаpихои даp мукобили хамлахои узбакон ва тypкманони он навохй нишон дода, ба макоми ишикогосй даст ёфтааст[8]. Муаллифони хоpичй OFOЗи кyдpатёбии Нодиppо катли амуяш ва тасаллути вай баp Калот донистаанд[9]. В. Миноpский менависад, ки баъд аз маpги падаpи Нодиp, амуяш pаёсати калъаи Калотpо ба даст гиpифт ва чун Нодиp ба синнй чавонй pасид, ypO аз макоми меpосии падаpаш махpyм сохт. Пас аз ин y ба хизмати Бобо Алибек «волии XypOœrn) дохил шуд ва ба макоми ишикогосй pасид [10]. Хдмзамон илова мекунад, ки «соли 1720 м. /1133 х. бо таваччух ба кушише ки даp pафъи тypкманон намуд, натанхо тавфик нашуд, балки ба хотиpи бадгуии атpофиён аз макомаш азм ва хатто танбех гаpдид» [11]. Мyаppихони дигаp мегуянд: «У даp чавони ба хотиpи хамлахои узбакон ба минтакаи Хypосон, ба хамpохи модаp ва теъдоде аз афpоди тоифааш ба асоpати узбакон даpомад ва пас аз чахоp сол битавонист хyдpо pахо бахшад ва ба Хypосон баpгаpдад» [12]. Акидае низ хаст, ки давpаи чавонии Нодиp бо pохзанй сипаpй шудааст [13].
Муxаммад Козим ва Мирзо Маxдихон издивочи Нодир бо духтари Бобо Алибекро сабаби кудрат ва баландии макоми y медонанд [14]. Баъд аз марги Бобо Алибек калъаи Дастчирд ва Калот ба дасти Нодир афтод. Муxаммад Козим далели тасаллути Нодир бар Калотро дар бе кифоятии xокими Абивард Хдсан Алихон мебинад [15]. Мирзо Маxдихон дар ин бора ва мухолифат ё xимоятxои эxтимолй аз тарафи хонаводаи Бобо Алибек чизе намегуяд [16].
Тибки маълумоти манобеи таърихй дар ибтидо тоифаи афшор ба Нодир пайваст, аммо пас аз муддате курдxои Хабушон бо гурyxе аз туркманон бо вай акди улфат бастанд. Аммо ощо ба зудй аз вай гусастанд ва тащо тоифаи чалоир бо сарпарастии Таxмоспкулихон дар аxди худ бокй монданд [17]. Вале Нодир бо неруи худ ба зуддй бар мухолифон Fалаба ёфт ва илова бар Абивард ва Калот бар Нисо ва Марв низ даст ёфт [18]. Тасарруфи Марв аввалан боиси катъи иртиботи Малик Маxмуд бо ин минтака шуд ва сониян Нодир тавассути издивоч бо хоxари Шакаркурд тавонист курдxои мухолифи худро мутеъ созад [19].
Малик Маxмуди Сиистонй бузургтарин ракиби Нодир дар Хуросон буд, ки пас аз ишFOли Исфаxон тавассути афFOнxо Машxадро тасарруф кард (1724 м./1137 x.) ва муддаии точу тахт шуда буд. Нодир дар ибтидо саъй кард аз роxи сиёсат вайро аз миён бардорад[20] ва чун мумкин нашуд ба набард бо вай пардохт, ки аз он низ натичае бар надошт. Муxаммад Козим ба талошxои шоx Таxмосп ч^ати дафъи Малик Маxмуд ва фиристодани сардоронаш ба суйи Хуросон ишорае надорад. Мирзо Маxдихон дар ин бора менависад, ки «Шоx Таxмосп, ки дар Мозандарон ба сар мебурд, сардорони худ Ризокулихон ва Муxаммадхони туркманро ба набард бо Малик Маxмуди Сиистонй фиристод, вале xарду шикаст хурданд». Вай дар идома ба талоши Нодир дар набард бо Малик Маxмуд дар рикоби Муxаммадхони туркман ишора карда менависад: «Нодир, ки дар ин набард ришодатxои бисёр аз худ нишон дода буд, тащо ба хотири отвои туркманxои Нисою Абивард ва курдxои Fучон тавассути Малик Маxмуд ва xамлаxои онон ба Абивард, мачбур ба бозгашт шуд ва тавонист хатари душманонро дафъ намояд» [21]. Соири манобеъ менависанд, Нодир муддате дар Нишопур бо афFOнxо чангид ва ончоро бо номи Таxмосп фатx кард. Ин амр сабаб шуд, то мардуми Нишопур ба вай бипайванданд [22]. Аз тарафи дигар, гузоришоти диловарщои Нодир тавассути Муxаммадхони Туркман ба шоx Таxмосп боис шуд то вай Хдсан Алихони муайир-ал-мамоликро чиxати таxкир назди Нодир бифиристад. Нодир xам аз у хост то Таxмоспро мутакоид ва роxии Хуросон намояд. Шоx Таxмосп даъвати уро пазируфт ва роxии Хабушон гардид [23]. Муxаммад Козим ва Мирзо Маxдихон мутафик-ул-кавланд, ки омадани шоx Таxмосп ба Хуросон ба хотири дафъи Малик Маxмуд, ки муддаии точу тахт буд, сурат гирифтааст [24].
Нодир бо пайвастан ба Таxмосп шуxрати зиёде ёфт. У хуб медонист ч^ати касби Xимояти мардумй ва машруияти xаракати сиёсиаш мебоист дар сояи яке аз афроди хонадони Сафавй карор гирад [25]. Бинобар ин ракибонашро канор зад ва дар миёни фармондеxони низомии Таxмосп Мирзо макоми аввалро ба даст овард. Расидан ба ин марxила ба сахтй сурат гирифт. Аввалан ракиби неруманде монанди Фатxалихони Крчор пайдо кард, ки дар Мозандарон ба Таxмосп пайваста ва бар вай сайтара ёфта буд ва бо xирс ч^ати тасоxуби точу тахти Сафавиxо талош мекард. Сониян, Таxмосп Мирзо монанди падараш гуногунмизоч буд ва xамеша бозичаи дасти вазирон ва фармондеxонаш карор дошт. Солисан, дар он даврон xар чоxталабе, ки иддаои фармонравоии мутлак дошт, мувочеx бо хусусмати шадиди вазирони Таxмосп Мирзо мегардид ва ё вазирон дар мукобили афроди кудратманде xамчун Фатxалихон ба Нодир сафи воxиде ташкил медоданд [26].
Муxаммад Козим ва Мирзо Маxдихон зимни ишора ба ин ракобати сиёсй барои касби кудрат менависанд: «Нодир ба зудй дарёфт Фатxалихон ба монанди подшоxи мустакил амал мекунад. Аз он чое ки наметавонист чунин ракиберо таxаммул кунад, тасмими гирифт бо истифода аз норизоиятии Таxмосп аз вай, уро аз миён бардорад[27]. Бинобар ин бо бадгуй аз Фатxалихон дастури катли уро аз шоx Таxмосп гирифт. Бо
катли Фатхалихон Нодиp ба макоми ишикогосй pасид ва фаpмондехии кули сипохи Тахмоспpо ба даст оваpд» [28]. Бино бо изхоpоти соиpи манобеъ: «хамчунонки Нодиp тавакуъ дошт, хyзypи Тахмосп даp Хypосон сабаби пайвастани чамъе аз тоифахо ба вай гаpдид ва кypдхо мутеи вай шуданд». Даp ин замон афpоди тахти амpи y ба 11 хазоp тан pасида буданд [29]. Нодиp, ки ба чойгохи химоятии аpтиш ба хубй огох буд, талош мекаpд ин гypyхpо ба суи худ мутамоил созад. Бинобаp ин ба онхо мухаббат менамуд ва бо дасти худ ба онон либос ва мyкаppаpй мепаpдохт[30]. Хамчунин вай саъй каpд, чихати пойдоp намудани чойгохи худ, маносиби хассосpо ба таpафдоpонаш вогyзоp намояд [31]. Мухаммад Козим ва Миpзо Махдихон менависанд, ки пас аз муваффакиятхои чашмгиp Нодиp тавонист pакиби кyдpатманди дигаpашpо аз по даpоваpад. Пас бо баpангехтани шох Тахмосп ба суйи Машхад лашкаpкашй каpд ва бо мадади хиёнати Пиpмyхаммадхон саpдоpи Малик Махмуд баp Машхад даст ёфт. Ибтидо аз хуни Малик Махмуд гузашт, аммо ба зудй ба чypми тахpики кypдхо ва тypкманон ва тотоpон баp алайхи Нодиp ва шох Тахмосп ба катл pасид [32].
Пас аз фатхи Машхад миёни Нодиp ва Тахмосп ихтилоф боло гиpифт. Тахмосп ба хубй даp ёфт, ки даp чанголи Нодиp асиp шуда, бо иFвои вазиpонаш даp садади начоти худ аз дасти вай баpомад [33]. Мухаммад Козим ва Миpзо Махдихон зимни ишоpа ба ин ихтилоф менависанд: «Замоне ки Байpомхони Баёт даp pакобат бо Нодиp вайpо ба суйи Нишопyp фаpо хонд, даъвати вайpо ичобат каpд, аммо Нодиp ypO думбол каpда ва шахpи Нишопyppо мyхосиpа каpд. Даp охиp Тахмосп мачбyp ба таслим шуд. Хдмин амp манзалати ypO пойин оваpд. Пас аз ин ходиса Нодиp бо хамшиpаи Мухаммадхусейни Хабушонй издивоч каpд ва аз ин таpик тавонист химояти хамешагии кypдхо ва тотоpхоpо ба даст оваpад [34]. ^p ба хамин хатм нашуд ва ихтилофи ин ду тан баp саpи такаддум ё таахyp даp фатхи Диpот ё Исфахон боло гиpифт. Нодиp муътакид буд, тасаppyфи Хиpот аз он чихат баpтаpй доpад, ки мумкин аст даp набуди y даp Хypосон афFOнони абдолй аз фypсат истифода каpда, бо кумаки кypдхои ноpозй ин минтакаpо тасаppyф намоянд [35]. Аммо Тахмосп хамчунон исpоp баp фатхи Исфахон дошт. Нодиp бо салохдиди худ ба чониби Х^от хаpакат каpд. Мухолифони Нодиp хамчун Мухаммад Алихон, Балади Аслонхон ва Зyлфикоpхон шох Тахмоспpо ба суи Мозандаpон даъват каpданд [36]. Чун ин хабаp ба Нодиp pасид донист агаp хаpакат ба чониби Мозандаpон ба таъхиp афтад, хонхои мазкyp бо хам муттахид шуда ва дафъи онон мyяссаp нахохад буд. Мухаммад Козим бидуни ишоpа ба даpгиpи миёни Тахмосп ва Нодиp зикp мекунад, ки аз pасидани Тахмосп ба Мозандаpон, Нодиp даp миёни pох вайpо боз гаpдонд [37]. Аммо Миpзо Махдихон менависад: «Нодиp ба суйи Хабушон, ки Тахмосп даp он чо мавзеъ гиpифта буд, pафт ва ypO мачбyp ба таслим намуд. Сипас ypO тахтул хифз ба Машхад фиpистод»[38]. Он чи мусаллам аст, ин икдоми Тахмосп сабаб шуд то кyдpати y боpи дигаp даp хам шикаста шуда ва баpтаpии Нодиp ба вай исбот гаpдад [39].
Нодиp пас аз ин вокеа ба суйи Хиpот хаpакат каpд ва бо пиpyзии худ афсонаи шикастнопазиpии афFOнхоpо ботил намуд [40]. То ин замон Aшpаф, ки машFyли дафъи шypишхои маpдyмй ва набаpд бо усмонихо ва pyсхо буд, хатаpи Нодиp ва Тахмоспpо чиддй нагиpифта буд. Аммо фатхи Хиpот ypO ба такопу андохт, то чихати дафъи онхо озими Хypосон шавад. Сипохи y даp ду набаpди ДамFOн ва Мypчхypд аз сипохи Нодиp ва Тахмосп шикаст хypд ва ба Шеpоз гypехт, вале даp инчо низ аз сипохи Нодиp шикаст хypд ва ба Kдндахоp фиpоp каpд. Саpанчом вай бо дасти тоифахои балуч ба катл pасид [41].
Шикасти афFOнон баp махбубият ва кyдpати Нодиp афзуд. Даp баъзе аз манобеъ ишоpа мешавад, ки Тахмосп пас аз омадан ба Исфахон ва гузоштани точи шохй баp саp, бино ба тавофуки каблй хукумати иёлоти Хypосон, Мозандаpон, Гypгон, Киpмонpо ба Нодиp вогyзоp каpд [42]. Аммо Мухаммад Козим ва Миpзо Махдихон pочеъ ба ин мавзуъ матлабе зикp накаpданд. Танхо Мухаммад Козим ба он ишоpа мекунад, ки даp чаpаёни набаpди Мехмондуст шох Тахмосп ба Нодиp ваъдаи салтанати баъд аз хyдpо додааст [43].
Бино ба гуфтаи Муxаммад Козим ва Мирзо Маxдихон, Нодир ч^ати таxкими ЧOЙгоxи сиёсй ва ичтимоии худ икдом ба бастани пайванди хонаводагй бо хонадони Сафавй намуд ва хоxари шоxро ки беваи Маxмуди АфFOн буд, ба xамсарии худ ва хоxари дигарашро ба xамсарии фарзандаш Ризокули Мирзо даровард [44]. Вай бо ратху фатки умури девонй, азли вобастагони шоx Таxмосп ва насби вобастагони худ [45], задании сикка [46] бар кудрат ва шуxрати худ афзуд. Соири манобеъ чамъоварии молиёт ва додани музд ба сипоxиён [47] ва дар ихтиёр гирифтани артишро [48] аз мавридxои сиёсатxои Нодир ч^ати басти нуфуз ва кудрати вай донистаанд. Бино ба гуфтаи Муxаммад Козим «кори шоx Таxмосп ба чое расид, ки аз салтанат чуз номе надошт ва xатто вай наметавонист ба иродаи хеш бахшиш ва инъом дщад ё касеро азл ва насб намояд» [49].
Мирзо Маxдихон парда аз сиёсати зираконии Нодир чщати хунсо намудани тавтеаи мухолифонаш менависад: «Пас аз фатxи Исфаxон, Нодир эълон кард, ки вазифаи у дар рондани афFOнxо поён ёфта ва касди бозгашт ба Хуросонро дорад. Ин хабар агарчи барои Таxмосп хушxолкунанда буд, вале вай медонист бидуни Нодир кодир ба баркарории амният ва сару сомон додан ба авзои ошуфтаи шаxри Исфаxон ва ихрочи усмониxо ва русxо аз Эрон нест. Пас бо изxор аз Нодир хост то дар канори у бимонад» [50]. Ба ин сурат xам нишон дод ки бино ба майли шоx дар канори уст ва xам ин, ки шоx чщати расидан ба xадафxои бузургтар ва рондани бегонагон ба вай вобаста аст.
Бино бо гузоришоти Муxаммад Козим ва Мирзо Маxдихон Нодир пас аз хотима додан ба кори афFOнxо, русxо ва усмонщоро аз Эрон берун кард. Дангоми саргармй дар Дирот Нодир хабардор шуд, ки шоx Таxмосп дар набарди худ бо усмонщо шикаст хурда ва тан ба карордоди нангине додааст [51]. Икдоми сархуди шоx Таxмосп аз он чо ношй мешуд, ки вай аз кудрати рузафзуни Нодир бимнок буд, зеро амалан тамоми пирузщо ба номи Нодир сабт шуда буд. Пас барои касби эътибор ва x^^ra худ, тасмим гирифт бидуни кумаки Нодир бо усмонщо бичангад, вале бар хилофи интизораш шикаст хурд. Нодир дар вокуниш ба имзои карордоди бехирадонаи шоx Таxмосп, онро бе эътибор хонд ва аз Машxад роxии Исфаxон шуд [52].
Ч,. Донвей ва В.Минорский менависанд: «Таxмосп пас аз ин шикаст дар ч^ати коxиши кудрати Нодир хост то сипоxиёни худро таклил диxад ва худ иддае аз сарбозонашро мураххас ва иддаи дигарро ба подгощои худ фиристод. Тавчеxи у ин буд, ки чун душмани хоричй вучуд надорад мамлакат ниёз ба ободонй дорад, бояд Нодир низ ба ин икдоми мушобеx даст занад. Ищилоли артиш мучиби ранчиши сипоxиёни Нодир шуд. Чаро, ки натащо аз шоx дар мукобили ришодатxояшон подоше дарёфт накарда буданд, балки бидуни ташрифот мураххас шуда буданд [53]. Нодир чун дид, ки пас аз мущал шудани артиш шоx Таxмосп касди ба муxокима кашидани сардоронро дорад, баръакси дархости у икдом ба афзоиши нерУxои худ намуд [54]. Муxаммад Козим ва Мирзо Маxдихон дар ин боб матлабе гузориш надоданд.
Муаллифон бар онанд, ки xар сардоре аз ин фурсат барои шуронидани rarox алайxи шоx истифода мекард. Аммо Нодир медонист, ки xанyз дар сипоxи у афсароне xастанд, ки ба шоx Таxмосп ва хонадони Сафавй пойбанданд [55]. Пас бо зиракии тамом гузарои Таxмоспро барканор ва зиндонй намуд [56]. Муxаммад Козим ва Мирзо Маxдихон мутафик-ул-кавланд, ки Нодир ба маxзи вуруд ба Исфаxон, дар мачлисе адами кифояти шоx Таxмоспро ба xозирон нишон дод ва сипас икдом ба халъи вай аз салтанат кард. Бо он ки баъзе аз бузургон пешнщоди салтанатро ба худи вай доданд, аммо у напазируфт ва фарзанди шашмоxаи Таxмосп ба номи Аббоси III-ро ба салтанат бардошт ва худ ниёбат аз салтанати уро уxдадор шуд [57].
Интихоби шоx Аббоси-Ш-юм аз маъкултарин рафторxои Нодир ба x^o6 меояд. Зеро аввалан аз xузури вай дар саxнаxои сиёсй ва низомй муддати зиёде намегузашт ва чомеа аз сардори бузург огоxии чандоне надошт. Сониян сипаxсолор, муxимоти бузурге чун ихрочи бегонагонро дар пеши ру дошт ва амалан то кабл аз ихрочи бегонагон подшоxй маъное надошт. Солисан, дар зеxнxои умумй изтироб эчод намешуд. Дар айни XOл у xамчун подшоxи кудратманд xукумат мекард. Лашкаркашщо, азл ва насбxо, ахзи
молиёт бо вай буд ва аз хама мyхимтаp умеди вобастагон ба давлати Сафавиpо хам катъ накаpда буд.
Тибки маълумоти Мухаммад Козим ва Миpзо Махдихон Нодиp бо кушиши бисёp ба ихpочи усмонихо химмат гузошт ва пас аз пиpyзихо чихати чалби мувофикати табакоти мумтоз ва феодалхо, pyхониён ва омма мачмааи умумии хyдpо даp дашти МyFOн ташкил дод ва амалан бо точгyзоpй ба хукумати худ pасмият бахшид [58], Даp баъзе аз манобеъ [59] зи^ шуда, ки Нодиp баpои пазиpиши салтанат шypyти сегонаеpо пеш гузошта буд: аввалан подшохй даp хонадони вай меpосй гаpдад, дуввум эpониён хаккй таpафдоpй аз силсилаи Сафавй ва шох Тахмосп надошта бошанд ва сониян, дашном додан ба хулафои сегона ва азли азодоpии Имом Хусейн мамнуъ гаpдад.
Миpзо Махдихон аз ин шypyти сегона танхо ба шаpти сеюм ишоpа каpдааст [60], вале Мухамад Козим ба хеч як аз он ишоpа накаpда факат изхоp мекунад, ки «Махзаpномае омода шуд ва мyкаppаp гаpдид адно ва аъло pизомче ба сабти худ масбут намоянд» [61]. Дигаp он ки даp баъзе аз манобеъ аз фавти шох Аббоси III-юм сухбат шуда [62], аммо аз таълифоти Мухаммад Козим ва Миpзо Махдихон баp меояд, ки хангоми точгyзоpии Нодиp ин кудак хануз даp кайди хаёт будааст [63].
Натичагирй. Ба кyдpат pасидани Нодиpшох маълули заминахои сиёсй, ичтимой, иктисодии ношй аз ишFOли Эpон аз таpафи ачнабиён, ваpшикастагии иктисодй хамpох бо ноамнии ичтимой аз бекифоятии давлати Сафавиён буд. Зулму ситами молиётй баp маpдyм ва омодагии маpдyм чихати мyбоpиза алайхи ишFOлгаpон боис шуд, то замина баpои зyхypи фаpмондехи коpомад фаpохам гаpдад. Даp ин байн Нодиp бо бахpагиpй аз заковат ва пайвастан бо шох Тахмосп тавонист баp муддаиёни салтанат Fалаба ёбад ва пас аз ихpочи ачнабиён бо такя баp махбубияти маpдyм ва даp нихоят бо истифода аз заъфи шох Тахмосп баp тахти салтанат такя занад.
Адабиёт:
1. Хонвей Ч,онс. Зиндагии Нодиpшох. Таpчyмаи Исмоили Давлатшохй. Интишоpоти бунгохи таpчyма. Нашpи китоб.-С.339.
2. Apнова М.Р., Aшpофиён К.З. Давлати Нодиpшохи Aфшоp. Таp. Хамиди Муминй. Интишоpоти шабгиp. Ч,.2., 2536 шоханшохй /1977 м. Пешгyфтоp. - С.8.
3. Хамон чо. - С. 116.
4. Маpви, Мухаммад Козим. Оламоpои Нодиpй. ^.1.-С.5.;Истаpободй Миpзо Махдихон. Чдхонкушо. Нусхаи хаттй. Шум. сабт852. Китобхонаи Пажухишгохи забон, адабиёт ва меpоси хаттии ба номи А. Рудакии АУ Ч,Т.- С.21.
5. Оламоpо. Ч,.1. -С.7.; Чдхонкушо, нусхаи хаттй. 852.- С.21.
6. Оламоpо. Ч,.1. -С.6.
7. Миноpский В. Эpон даp замони Нодиpшохи Aфшоp. Таpчyмаи Рашиди Ёсимй. Интишоpоти дунёи китоб. Ч.3. -Техpон: 1383. - С.74.
8. Оламоpо. Ч,.1.-С.14.; Чдхонкушо. Нусхаи хаттй.- С.12.
9. Миноpский В. Aсаpи зикpшyда. С.78.; Маpхyм Сеp Ч,он. Таъpихи комили Эpон. Таpчyмаи Исмоили Хайpат. Интишоpоти Афсун. Ч.1. 1380. - С.459.
10. Миноpский В. Aсаpи зи^шуд.- С.75.; Хонвей Ч,онс. Aсаpи зи^шуда. - С.11.
11. Миноpский В. Aсаpи зикpшyда.- С.75.
12. Пигулевская Н.В. ва диг. Таъpихи Эpон аз давpаи бостон то садаи XVIII милодй».Ч,.2.Таpч.Каpими Кишоваpз. Интишоpоти паём.Ч.4.Техpон,1354.- С.592.
13. Хамон чо. С.592.; Хонвей Ч,онс. Aсаpи зикpшyда.- С.16.
14. Оламоpо. Ч,.1. -С.14.; Чдхонгушо. -С.54.
15. Чдхонгушо. Нусхаи хаттй. -С.21.; Оламоpо. ^.1.- С.36.
16. Хонвей Ч,онс. Aсаpи зиpшyда.-С.18.; Миноpский В. Aсаpи зиpшyда.- С.78.
17. Оламоpо. Ч,.1. -С.73-75.; Чдхонгушо. Нусхаи хаттй.- С.23.
18. Оламоpо. 4.1. -С.58-59.
19. Хамон чо. -С.66.
20. Хамон чо. -С.46; Чдхонгушо. Нусхаи хаттй. - С.23.
21. Чаxонгушо. Пироиш ва вироиши Монеи Кошй. -С.38-46.
22. Донвей Чонс. Асари зикршуда. - С.21.
23. Дамон чо.- С.23.; К|удусй Муxаммадxусейн. Нодирнома. Интишороти анчумани осори миллиии Хуросон, 1339. -С.61.
24. Оламоро. Ч.1.- С.66.; Чаxонкушо. Нусхаи хаттй.- С.42.
25. Розй Абдуллоx. Таърихи комили Эрон аз сислсилаи Мод то асри xозир. Интишороти Икбол. Ч.3.- с.437.
26. Кудусй Муxамадxусейн. Нодирнома.- С.80.
27. Оламоро. Ч.1. -С.66.; Чаxонкушо. Нусхаи хаттй.- С.55.
28. Оламоро. Ч.1.-С.66-67.; Чаxонкушо. Нусхаи хаттй.-С.41;Донвей Чонс.Асари зикршуда. - С.26.
29. Чаxонкушо. Нусхаи хаттй. - С.41.; Донвей Чонс. Асари зикршуда.- С.32.
30. Донвей Чонс. Асари зикршуда.-С.27.; Минорский В. Асари зикршуда. - С.80
31. Кудусй Муxаммадxусейн. Нодирнома.- С.83.
32. Оламоро. Ч.1.-С.66-67.; Чоxонкушо. Пироиш ва вироиши Монеи Кошй. - С.53.
33. Мемандинажод. Муxаммадxусейн. Зиндагии пурмачорои Нодиршоxи Афшор. Созмони интишороти Човидон. Ч.5. зимистони 1362.- С.84.
34. Оламоро. Ч.1.-С.73-78.; Чаxонкушо. Нусхаи хаттй. -С.54.
35. Оламоро. Ч.1. -С..93.; Чаxонкушо. Нусхаи хаттй. -С.58.; Лекарт Лоренс. Нодиршоx (охирин кишваркушои Осиё). Тарчумаи Fуломризо, Афшор Нодирй, Исмоил Афшор Нодирй. Интишороти Дастон. Ч.1. 1377. - С.261.
36. Оламоро. Ч.1. -С.88-92.; Чаxонкушо. Нусхаи хаттй. -С.58.
37. Чаxонкушо. Нусхаи хаттй.- С.58.
38. Арнова М.Р., Ашрофиён К.З. Асари зикршуда. - С.62.
39. Оламоро. Ч.1. -С.93.
40. Оламоро. Ч.1. -С. 111-112.; Чаxонкушо. Пироиш ва вироиши Монеи Кошй. -С.94.
41. Малкум, Серчон. Таърихи комили Эрон. - С.470.; кудусй Муxаммадxусейн. Нодирнома.- С.101.
42. Оламоро. Ч.1. -С.110.
43. Дамон чо. -С. 120-121.; Чаxонкушо. Пироиш ва вироиши Монеи Кошй. -С.88-89.
44. Оламоро. Ч.1. -С.209.
45. Донвей Чонс. Асари зикршуда.- С.84.
46. Малкум Серчон. Таърихи комили Эрон. - С.470. Киёнфар Муxаммадризо. Таърихи Эрону чаxон (карни XVI, XVII, XIII». Интишороти муаллиф. Ч.1. -Теxрон: 1381.-С.480.
47. Донвей Чонс. Асари зикршуда.- С.84.
48. Оламоро. Ч.1. -С.209.
49. Чаxонкушо. Пироиш ва вироиши Монеи Кошй. - С.83.; Лекарт Лоренс. Нодиршоx. - С.57.
50. Оламоро. Ч.1.-С.223.; Чаxонкушо. Пироиш ва вироиши Монеи Кошй.- С.121.
51. Дамон чо.- С.229; Дамон чо. - С.122-123.; Бозан. Номаxои табиби Нодиршоx. Тарчумаи АлиасFари Дарирй. Бо эxтимоми Дабиби ЯFмой. Чопи Тобон. Теxрон: 1340. - С.42.
52. Донвей Чонс. Асари зикршуда. С.86.; Минорский В. Асари зикршуда. - С.86-88.
53. Дамон чо. - С.86; Дамон чо.- С.86-88.
54. Донвей Чонс. Дамон чо. - С.86.
55. Эксорси, Майкл. Эрон дар асри Нодир. Тарчумаи Содики Зебокалом, Саидамири Ниёкуй. Интишороти равзана. Ч.1. Теxрон: 1388. - С.420.
56. Оламоро. Ч.1. -С.231-233.; Чаxонкушо. Пироиш ва вироиши Монеи Кошй. -С.129.
57. Дамон чо. Ч.2. -С.448-456.; Дамон чо.- С.178.
58. Донвей Чонс. Асари зикршуда. - С.157. Маxдави, Абдуризо Душанг. Таърихи равобити хоричии Эрон (аз ибтидои давраи Сафавия то поёни Чанги Дуюми Чаxонй). Интишгороти Амири Кабир. Ч.4. Теxрон: 1369. - С.510.
59. Чдхонкушо. Пироиш ва вироиши Монеи Коши. - С.180.
60. Оламоро. 4.2. -С.456.
ОСНОВНЫЕ ПРИЧИНЫ И ЭТАПЫ ПРИХОДА К ВЛАСТИ НАДИРШАХА И ИХ
ОТРАЖЕНИЕ В «ОЛАМОРОИ НОДИРИ»
Марям Ризоифар, Насрулло Убайдуллоев Статья посвящена анализу основных причин и этапов прихода к власти Надиршаха в Иране и степени их отражения в «Оламорои Нодири» Мухаммад Казима Мерви. Автор путем сравнения с другими нормативними источниками показывает, что «оламорои Нодири» Мухаммад Казима Мерви является ценнейшим источником в истории Ирана периода правления Надиршаха.
Ключевые слова: Надиршах, «Оламорои Нодири», источник, власть, этапы, история, историография.
MAIN REASONS AND PHASES OF NADIRSHOH ARRIVING TO THE POWER AND
ITS REFLECTION IN OLAMOROI NODIRI»
Maryam Rizoifar, Nasrullo Ubaidulloev
The article is dedicate do the analyses of reflection of main reasons and phases of Nadirshoh arriving to the power in Iran and the degree of its reflection in «Olamoroi Nodiri» written by Muhammad Kozimi Marvi. Through compare with other normative sources the author indicates that "Olamoroi Nodiri" of Muhammad Kozimi Marvi is the most valuable sources on the history of Iran in the period of Nodirshoh's governing.
Key words: Nodirshoh, «Olamoroi Nodiri», source, power, phases, history, historyiography.
Сведения об авторах: Марям Ризофар - аспирантка кафедры истории таджикского народа Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992) 917 640349, e-mail: maryamrezaeifar39@yahoo.com
Убайдуллоев Насрулло Каримович - кандидат исторических наук, доцент, декан исторического факультета Таджикского государственного педагогического университета имени Садриддина Айни, тел.: (+992 37) 2241646, e-mail: nasrullokarimovich@mail.ru
Information about the authors: Маryam Rizofar, postgraduate student of Tajik history chair in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tеl. (+992) 917 640349, e-mail: maryamrezaeifar39@yahoo.com
Ubaidulloev Nasrullo Karimovich, PhD in history sciences, associate professor, dean of History faculty in Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini, tel. (+992 37) 2241646, e-mail: nasrullokarimovich@mail.ru
ИЗ ИСТОРИИ ПРИСОЕДИНЕНИЯ ПАМИРА К РОССИИ
Сайнаков С. П.
Таджикский государственный педагогический университет им.
СадриддинаАйни
История таджикского народа во второй половине XIX века, имеет неотъемлемую связь с дипломатическими, политическими и военными действиями в регионе двух ведущих колониальных держав того времени - Российская империя и Великобритания. Это был период, когда историческая родина таджиков - Средняя Азия была использована в качестве
