Научная статья на тему 'НАСЛЕДИЕ МЫСЛИТЕЛЯ XVI-XVII ВВ. ШЕЙХА БАХОИ'

НАСЛЕДИЕ МЫСЛИТЕЛЯ XVI-XVII ВВ. ШЕЙХА БАХОИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
81
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БАХАУДДИН АМУЛИ ТАДЖИКСКИЙ УЧЁННЫЙ / МАТЕМАТИКА / ПОЭЗИЯ / ПЕДОГОГИКА / МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ / ПЕРИОД СРЕДНОВЕКОВЬЯ

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Давлатова Малохат Хабибулоевна

Настоящая статья посвящена жизни и творчеству таджикского математика, проживавшего в средние века, инженера, философа, теолога, поэта и педогога Бахауддина Амули (1547-1622), внесшего заметный вклад в развитие математических наук своей эпохи. Он также уделял значительное внимание воспитанию и обучению своих учеников, некоторые из них также стали известными учеными своего времени. В статье акцентируется внимание на том, что всестороннее изучение наследия ученого с точки зрения истории науки и методики преподавания математики оказывает заметное влияние на общее мировоззрение и математическое творчество студентов современности.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EVERLASTING CREATOR OF HERITAGE XVI-XVII CT SHEIKH BAHOI

This article is devoted to the life and work of medieval Tajik mathematician, engineer, philosopher, theologian, poet, and teacher of Bahauddin Amuli (1547-1622), who made a notable contribution to the development of the mathematical sciences of his time. He also paid special attention to the education and training of many disciples, some of them have also become well-known scientists of his time. The article emphasizes that a thorough atudy of the heritage of the scientist from the point of view of the science history and the teaching of mathematics has a significant impact on the overall philosophy and mathematical creativity of students present.

Текст научной работы на тему «НАСЛЕДИЕ МЫСЛИТЕЛЯ XVI-XVII ВВ. ШЕЙХА БАХОИ»

«2. Л.С.Метлина "Машгулятхои математика дар кудакистон" Душанбе с. 1990.

3. Ю.Н. Хижняк, Л.А. Фролова. "Амали ороиш дар асоси на^шу нигори точик" Душанбе с. 1986

РОЛЬ НАРОДНОГО ТВОРЧЕСТВА В ФОРМИРОВАНИИ МАТЕМАТИЧЕСКИХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ ДЕТЕЙ

Таджикский народ имеет богатое и разнообразное творчество, широко применяющееся в быту. С целью ознокомления детей дошкольного возраста с геометрическими фигурами, воспитатели часто применяют материалы народного творчества в процессе занятий. Ознакомление с материалами народного творчества способствует укреплению знаний и представлений о геометрических фигурах, формах, о правильном подборе цветовых оттенков, а также воспитывает в детях патриотическое чувство и любовь к Родине.

Наряду с этим, применение материалов народного творчества на занятиях, относится к активным формам обучения.

Ключевые слова: элементарные математические представления, материалы народного творчества,геометрические фигуры, квадрат, прямоугольник, овал, предметы быта, арнамент, узоры, чувство патриотизма, любовь к Родине.

THE ROLE OF FOLK CREATIVITY IN FORMATION OF MATHEMATICAL REPRESENTATIONS OF CHILDREN

The Tajik people have a rich and diverse creativity, widely used in everyday life. In order to familiarize preschool children with geometric shapes, educators often use folk art materials in the classroom. Acquaintance with the materials of folk art helps to strengthen knowledge and ideas about geometric shapes, shapes, the correct selection of color shades, and also educates children in a patriotic feeling and love for the motherland.

Along with this, the use of materials of folk art in the classroom refers to active forms of learning.

Keywords: elementary mathematical representations, folk art materials, geometric shapes, square, rectangle, oval, household items, ornament, patterns, patriotism, love of the motherland.

Сведения об авторе:

Бобиева Сабрина - аспирант кафедры теории и методики дошкольного образования Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни тел: (+992) 987146166

About the autor:

Bobieva Sabrina - postgraduate student of the Department of Theory and Methodology of Preschool Education, Tajik State Pedagogical University named after S.Ayni Phone: (+992) 987146166 '

ОСОРИ МОНДАГОРИ МУТАФАККИРИ АСРДОИ XVI-XVII ШАЙХ БАДОЙ

Давлатова М.%.

Донишгоуи давлатии Кулоб ба номи А. Рудаки

Маколаи мазкур ба хаёт ва фаъолияти математик, мухандис (инженер), файласуф, диншинос, шоир ва педагоги асримиёнагии точик Бахоуддини Омулй (1547-1622) бахшида шудааст, ки дар пешрафти илмхои замони худ сахми намоён дорад. Вай боз ба таълиму тарбияи шогирдони зиёд диккати махсус чудо намудааст, ки бисёри аз онхо мутафаккирони машхури замони худ гаштаанд. Дар макола диктат ба омузиши хамачонибаи осори мутафаккир аз нигохи таърихи илм, назария ва акидахои педагогй, философй ва назмй дода мешавад, ки дар чахонбинии умумй ва эчодиёти педагогии донишчуёни муосир таъсири намоён мерасонад.

Бахоуддини Омули ибни Иззоддин Шайх Дусайн ал-Ом машхур бо лакаби шоирии Бахой соли 1547 дар наздикии шахри Омул дар оилаи шахси маорифпарвар (маърифатнок) Шайх Дусайни Омулй таваллуд шудааст. Такдир уро дар кудакй аз модар чудо мекунад ва дар соли 1556 вай бо падари худ ба шахри Исфахони Эрон куч мебандад. Дар ин шахр маскан гирифта (сокин шуда) кисми зиёди хаёти худро дар ин чо мегузаронад. Маълумоти ибтидоии худро аз падар гирифта баъдан дар мадраса дар назди мутафаккирони машхури он давра тахсил менамояд. Масалан у илмхои табитшиносй физика, математика ва астрономияро (нучум, ситорашиносй) аз Афзалии Кази ва Алии Музаххаб, фалсафаро аз Абдулло Яздй, тибро аз Даким Имомуддин омухтааст. Бахоуддин Омулй бисёр шогирди бо махорат, боистеъдод буд ва дар

муддати кутох тавонист хамчун мутафаккири фозил (пурдон, аллома) ва хаматарафа машхур гардад.

Ба монанди дигар мутафаккирони асримиёнагии форсу точик (Сино, Берунй, Умари Хайём, Насриддини Тусй) у донишманди хакикй: риёзидони машхур (математик), хандасадон (геометрия), мухандис, физик, ситорашинос, табиб, файласуф, диншинос, факих (конуншинос) буд. Хдмин тавр дар бораи у мухакики бузурги эронй Саид Нафисй менависад: «Бахой яке аз мутафаккирони машхури замони худ буд ва мунтазам машгули таълим буда бахзу мунозарахои илмй мегузаронд, доимо барои таълими шогирдон тайёр буд» [3, с.76]. Баъд аз сафархои дуру дароз (Ирок, Шом, Осиёи Миёна) у ба Эрон баргашта соли 1622 дар Исфахон аз олам гузашт.

Аз Бахоуддини Омулй то имруз ба дасти мо 88 асар дар бахшхои гуногуни илму дониш боки мондааст. Номгуи баъзеи онхо чунин аст: «Ал-Камшкул» («Ч,оми (паймона) дарвеш (гушанишин)»)-тазкираи (антология) асари фалсафй-теологй ва педагогй, «Мачмуаи Аббоси» - (конуншиносии мусулмонии равияи шиа), «Нону халво» ва «Ширу шакар»-хардуи ин асархои назмианд (Маснавй). Дар сохаи илмхои риёзй ва табиатшиносй рисолахои дигари у: «Рисола фи-л-каваид ал-хисабиййа ва-далил ал-хандасия» («Рисола дар бораи коидахои арифметикй ва далелхои геометрй»), «Рисолаи манзум дар илми хайъат (астрономия)» (Хдйъат-ситорашиносй, нучум, астрономия). Масаил филхайа» («Суолхои астрономй»), «Бахр ал хисаб» («Дарёи арифметикй»), «Ташрех-ул-афлок», «Манзума ашкал ат-тасисйа урджуза фи-л-хандаса (Асоси (ё таъсиси) фигурахои геометрй дар шеър ва ё достон ё манзумаи хандаса)»), «Хдфтод боб дар устурлоб» («Рисола дар илми масохат», «Рисола дар нисбати иртифоъи джибол» («Трактат относительно высоты горы», Рисола нисбати иртифоъи ё баландии кух) ва гайрахо машхур буданд, ки шумораи онхо ба 88 номгуй мерасад. Баъзе рисолахои дастинависи Бахоуддини Омули дар Китобхонаи Миллии Ч,умхурии Точикистон тахти ракамхои (№931; 1239; 1788; 1260/2; 1836/2) инчунин дар фонди дастнависии Донишкадаи (институти) забон, адабиёт, шаркшиносй ва мероси хаттии ба номи Рудакии Академияи илмхои Ч,умхурии Точикистон тахти ракамхои (№1611/3 ва № 1611/4) нигох дошта мешаванд. Албатта, нусхаи баъзе асархои Бахоуддини Омули дар китобхонахои калони (чои китоб нигохдории) мамлакатхои наздик ва дури хоричи нигох дошта мешаванд. Дар рисолаи геометрии худ «Рисола дар илми масохат», ки аз мукаддима ва 3 фасл иборат аст Бахоуддини Омулй шаклхои гуногуни геометрй: хати рост ва кач, камонак, сектор (дасткола), доира, секунча, квадрат (мураббаъ), росткунча, ромб, трапетсия, бисёркунча ва гайрахоро муайян намудааст. [1, с. 66-71]. Барои хисоб кардани масохати фигурахои геометрй аз методхои муаллимони машхури худ Еиёсиддин Чдмшеди Кошонй (Ал-Кошонй 1380-1429) ва Алй Кушчй Самаркандй (14031474) истифода мебарад. Бахоуддини Омули барои хисоб кардани масохати бисёркунча онро ба секунчахо таксим намуда баъд масохати хар кадоми онро алохида муайян мекунад...

Бояд кайд кард, ки «Хулосат-ул-хисоб»-и Бахоуддини Омулй дар эчодиёти математикии шогирди худ Мухаммад Начмуддинхон математик ва шоири машхури асрхои XVI-XVII, муаллифи «Рисола дар алгебра» («Рисола дар чабр ва мукабала»), ки ба забони точикй дар шакли назмй навишта шудааст таъсири мухим расонид. Дар навбати худ «Хулосат-ул-хисоб»-и Бахоуддини Омулй ба рисолаи «Мухаммадия»-и Алй Кушчй Самркандй бисёр наздикй дорад, осори у бошад аз руи услуби (сабк) худ бештар наздикй ба осори машхури Еиёсиддин Чдмшеди Кошонй «Калид ба арифметика (Рох ба суи арифметика)» дорад.

Пахлухои дигари фаъолияти илмй ва педагогии Бахоуддини Омулй- ро кайд кардан зарур аст: аввалан у тавонист эчодиёти илмии устодони худ Еиёсиддин Чдмшеди Кошонй ва Алй Кушки Самаркандиро нигох дорад; дуюмин анъанахои асримиёнагии мактаби математикии илмии точикро бо муваффакият идома дод; сеюм бо хар рох ба пахншавии илми математикии асримиёнагй дар Осиеи Миёна ва Эрон мусоидат кард; чорум тачрибаи таълимй педагогиро дар мадрасаи Мовароунахр ва Хуросон, яъне Осиёи Миёна ва Эрон чамъбаст намуда, дастурхои таълимии математики таълиф намуд ва дар охир шогирдони зиёдеро, ки дар боло баъзеи онхоро ба ёд овардем тарбия ва таълим дод.

Бояд кайд кард, ки, бисёре аз рисолахои у то замони мо нарасидаанд ва хатто аз рисолахои дастрасшуда низ ба таври зарурй омухта нашудаанд бо истиснои маълумотхои нопурра ва амалхои Г. Собиров, Г.П. Матвиевская, И. Ходжиева ва И. Мухаммадиев, ки сахми муайянро дар омузиши рисолахои «Хулосат-ул-хисоб»,

«Рисола даp илми масохат гyзоштаанд. Бешyбxа аз хама pисолаи машxypи y даp pиëзиëт ин «Хулосат-ул-хисоб» мебошад, ки ба эчоддати математикони наслхои минбаъда таъсиpи мухим pасонидааст.

Имpyзxо бисëp кашфиëтxои (ихтиpооти, тахкикхои) Бахоуддини Омулй олимонpо ба xайpат медаpоpанд. Махсусан «Маноpаxои даp алвончбудаи» даp Исфахон сохташуда (Эpон), ки то хол хусусиятхои хyдpо гум накаpдаанд. Бисëpе аз мухакикони шаxpи Исфахон бо шодй мехоханд ин маноpаxоpо мушохида(тамошо) кунанд. Боз хам як эчоддати Бахоуддини Омулй, ки ба y бисëp шаpафи калон оваpд: аз pyи лоихаи (накшаи) вай хамом сохта шуда буд, ки бо як шамъ гаpм мешуд ва то хол даp боpаи он pивоятxо мавчуданд. Ин хамом такдиpи фочиабоppо аз саp гyзаpонидааст. Соли 1790 куввахои муайяни беpyна баpои омyхтани механизми (мохияти) коpи хамом таххонаи онpо хаpоб сохта механизми гаpмидиxии онpо мyсодиpа каpда ба Англия бypданд. Даp натичаи ин системаи гаpмидиxии хамом аз ^p монд.

Аз pyи гуфтахои маpдyмй Бахоуддини Омули шамpо даp зеpи анбоpи (махзан) об (кахазна) ном дошт гузошташа буд pyз месyхт ва обpо пyppа даp хазна гаpм мекаpд. Табиист, ки ба таpзи оддй ва содда набуд. Даp хамом системаи мypаккаби ба конунхои физикй ва химияви такякунанда сохта шуда буд. Оддист, ки одамони он давpа инpо намедонистанд, махз баpои хамин xаp гуна киссахо эчод каpданд.

Даp назди хамом коpхонаи коpкаpди pавFан чойгиp буд, ки бо ташаббуси Бахоуддини Омули сохта шуда буд ва даp он pавFан баpои максадхои гуногун истехсол мешуд.

Бахоуддини Омули мyтафаккиp ва донишманди бyзypги замони худ буд. Ба калами y ^prá 100 осоp, ки даp амалия тамоми сохахои илмхои он замонаpо даp баp мегиpад таълук доpад. Oсоpи y (бахусус даp pиëзиëт ва фалсафа) здада аз ду асp хамчун асос даp илмхо даp Хypосон ва Моваpоyнаxpи асpимиëнагй буданд.

Aгаp акидахои теологй-фалсафии Бахоуддини Омули гypyxои муайяни файласуфон таpафдоpй ва таpаккй дода бошанд, он гох афкоpи математики ва осоpи ypо тамоми pиëзидонони насли минбаъда давом дода вусъат бахшиданд. Мушохида ва омузишхо собит намуданд, ки мутаасифона акидахои педагогии ин маpди фозил то xозиp мавpиди тадкикот каpоp нагиpифтааст. "Акидахои педагогии Бахоуддини Омулй ва ахамияти он даp таpбияи насли навpас" даp системаи илмхои педагогикаи мyосиp боpи аввал мавpиди пажух иши pисолаи илмй-тадкикотй каpоp гиpифтааст.

Акидахои педагогии Бахоуддини Омулй асосан даp ду чанбаи xаëт ва эчоджти y:

а) даp эчодиëти назмии адабй ва теологй-фалсафии y;

б) даp тачpибаи эчодиëти педагогии y, махз даp тайëp намудани шо^дони зиëд тачасум меëбад. Хизматхои шоистаи y на танхо ба таpбияи насли навpас, балки баpои pасидан ба куллахои баланди дониш бо pоxи pисолаxои фалсафй, табии-илмй ва хатто тиббй pавона шудаанд.

То шамъи цаландарй Ба^ой афрyхm,

Аз ришmаи 3ymop дy сад хирца 6ucyxm.

Ди* пири MyeoH гирифm mаълим аз y,

В-имруз ду сад масъала муфтй омухт.

Аз pyи маълумотхои Саид Нафисй гypyxи олимони асpи XI x^pï (асpxои XVI-XVII) даp назди Бахоуддини Омули тахсил намуданд ва номхои онхое, ки даp китобхои гуногун оваpда шудаанд ба 33 баpобаpанд. Номхои баъзе аз онхо: Шайх Чдвод ибни Саъдуллох ибни Чдвод ал-БаFдодй машxyp бо номи Ч,авод-хиpадманд; Мулло Мухаммад Мухсин ибни Мypтазо ибни Махмуд Файзи Кошонй (вафоташ 1091); Мулло Мyxаммадшаpиф ибн Шамсиддин Мухаммад Исфахонй (вафоташ 1087); Мулло Халил ибни Гази Казвинй (вафоташ 1089); Мулло Мухаммад Солех ибни Ахмад Мозандаpани (вафоташ 1081); Шайх Зайниддин Мухаммад ибни Дасан ибни Зайнулобиддин Алй ибни Ахмади Омулй (вафоташ 1030); Шайх Мухаммад ибни Алии Омулй; Шайх Алии бинни Махмуди Омулй; Низомиддин Мухаммад ибни Дусайн ^аpшй (ин баъди маpги Бахоуддини Омули бо фаpмони шох Аббос pисолаи устоди хyдpо бо номи «Ч,оми Аббосй» ба охиp pасонид); Сайид Изиддин Aбyабдyллох Дусайн ибни Дайдаp ибни Kдмаpи Дусайни Омулй; Aмиp Мухаммад ^осим ибни Aмиp Мухаммад Таботабой; Начмиддин Алй ибни Шамсиддин Мухаммад Aшpаф Исфахонй; Садpиддин Мухаммад ибни Ибpоxим Ш^озй машxyp хамчун мулло Садpо (вафоташ 1050); Мулло Мухаммад Бокиp ибни Мухаммад Муин Хypосонии Сабзавоpй, (вафоташ 1090); Мухаммадамини

ад-корй (эхтимод Myхаммадамин ад-Myъминабоди математики машхypи точик, ки эчоддати математикии y дар мадpаcахои гуногуни аcpи XVIII таъдим дода мешyданд); Бахоyддин Myхаммади Омудй (хамном ва хамшахри мутафаккир) ва дигарон буданд.

Ба тарики мжод ду рубоии фадcафии y, ки мохияти панди-ахдокй доранд овардан мумкин ает:

Эй, соуиби масъала ту бишнав зи мо, Таукиц бидон, ки ломакон аст Худо. Хоуи, ки туро кашф шавад ин маъно, Цон дар тани ту бигу куцо дорад цо? Ва ë

Эй ацл хицил аз цаулу нодонии мо,

Дар^ам шуда халце зи парешонии мо.

Бут дар багалу ба сацда пешонии мо,

Кофар зада ханда бар мусалмонии мо [3, с. 138].

Дамин тарик, метавон кайд кард, ки акидахои педагогй, табии - математикй, фалcафй, шоирии (назми, шоирона) Бахоуддини Омудй, ки дар эчоддати настхои дигари одимони аcpимиëнагии накши а^шро бозиданд, то имруз ахамияти худро гум накарда то ход ба таври амик мавриди омузиш карор нагирифтаанд. Омузиш ва таъдими онхо ба насти чавон фикр мекунем хам аз нуктаи назари таърихи идм ва хам аз нуктаи назари методикаи таъдими педагогика ва фалcафа умумй мухим ва фоиданок ает.

Дар маеталаи химмат ва химматбаландй низ Шайх Бахой дар акидаи дypycт бyдааcт. Вай дар ин хycyc фикри ycтодони бузурги гузашта, аз чумда Абдурахмони Ч,омиро давом дода иcтода, бохиммату назарбаданд буданро зебу зиннати марди хакикй шуморидааст. Дамин аcт, ки шоир аз одамони беирода ва кохилу пает cоFаp гирифтанро ба шаъну шарафи «химматбаландон» мyноcиб надониcта, як бор хам бошад, аз даети Сокй бода нушиданро тавcия кардаает, ки мурод аз он тавшфи инcони хакикй, мехнатдycтy боирода ает

Социё, бидеу цоме з-он шароби ру^онй, То даме баросоям з-ин уицоби цисмонй, Бевафо нигори ман мекунад ба кори ман, Хандауои зери лаб, ишвауои пин^онй. Дину дил ба як дидан бохтему хурсандем, Дар цимори ишц, эй дил, кай бувад пушаймонй. Мо зи дуст гайр аз дуст мацсаде намехоуем, Хуру цаннат, эй зоуид, бар ту бод арзонй. Расму одати риндист аз русум бигзаштан, Остини ин жанда меканад гиребоне. Зоуиде ба майхона сурхру зи май дидам, Гуфтамаш: муборак бод в-армании мусулмонй.

Ё худ ба рубоии зайд, ки фикри бодоро таквият дода, боз хам пурратар ме^зад, як назар меафканем:

Дар майкада душ зоуиде* дидам маст, Тасбеу ба гардану суро^й* бар даст. Гуфтам: Зи чй дар майкада цо кардй? Гуфт: Аз майкада %ам ба суи Хац ро^е уаст.

Назар ба акидаи Шайх Бахой шахш химматбаланд, боирода ва бомулохиза хамеша дар зиндагй cаpбаланд ает, номи у вирди забони мардумон мебошад. Аз ин чихат вай талкин мекунад: тавре зиндагй кун, ки дигарон низ туро зинда хжобаанд, на ин ки чун шамъ cаpафкандаат хоханд. Кдноатмандиро пеш намо, шукргузорй аз зиндагй намо, хавою хаваcpо гузор ба канор:

Аз уавас бегзар рауои кун кашшу фаш, По зи домони цаноат дар макан.

Гар набошад цомаи аmлас myро, Кууна далци соmири mан бас myро. В-ар мyзафар набyвад бо цанду мушк, Хуш бувад дугу пиё'зу нони хушк. В-ар набошад машраба аз зарри ноб, Бо кафи худ меmавонй хурд об. В-ар набошад маркаби заррин лигом, Меmавонй зад ба пойи хеш гом. В-ар набошад дур бош аз пешу пас, Дур бош нафраmи халц аз my бас. В-ар набошад хонауои зарнигор, Меmавон бурдан ба сар дар кущи гор. В-ар набошад фарши абрешим mароз, Бо уасири куунае масцид бисоз. В-ар набошад шонае аз баури риш, Шона биmвон кард бо ангyшmи хеш. Х,ар чи бини дар цауон дорад иваз, Дар иваз гардад myро уосил гараз. Бе иваз бошад дони чй бошад дар цауон? Умр бошад, умр цадри он бидон.

Пандxои дигаpи Бахоуддини Омулй аз хусуси одоб, хулку атвоpy pафтоp ва дигаp мyносибатxои ахлокии шахсию чамъиятй баxс мекунанд. Мyтафаккиp кибpy rypyp, худписандй, ман-манй, хyдpо аз дигаpон боло шyмоpидан, бешyypона, сабyксаpона амал каpда, ба иззати нафси одамони бофазлу хиpад pасидан ва дигаp хислатxои нолоики инсонpо танкиду мазаммат каpдааст. Масалан, вай даp бобати хислати бад ва нолоики шахс, ки окибат ба худи y заpаp меоваpад, навиштааст:

Дар чеура надорам аз мусулмонй ранг, Бар ман дорад шараф саги аули фаруанг. Он русияуам, ки бошад аз будани ман, Дузахро нангу аули дузахро нанг.

Шайх Бахой шахсеpо, ки кибpy rypyp доpад, лекин бемаъpифат буда, бо вучуди ин хyдpо доно ва аз дигаpон боло мешyмоpад, xypмат намекаpдааст. Мyтафаккиp ин гуна шахсxоpо на тащо намеписандад, балки бо назаp таxкиp ва сyханxои пичингомезу нешдоp саpзаниш менамояд. Маpдyмpо ба илму донишандyзи даъват ба амал меоpад. Ба акидаи y олим бояд pанчy азоб ва азияти беохиpи донишомyзиpо тачpyба кунад.

Илми расме сар ба сар цил а^у цол, На аз у кайфияmи уосил на уол. Табъро афсурдаге бахшад мудом, Мавлаве бовар надорад ин калом....

Гар касе гуяд ки: аз yмраm уамин, Хафm рузе монда в-он гардад яцин. Ту дар ин як уафmа машгули кадом, Илм хоуи гашm, эй марди mамом. Фалсафа ë наув ë mиб ë нуцум, Хандаса ëрамл ëадоди шум...

Ва ë даp чойи дигаp баъзан ахли донишмандон даp машакати pyзFоpдоpию зиндагианд, оваpдааст:

Эй чарх, ки бо мардуми нодон ëрй, Хар лауза бар аули фазл гам мебори. Пайва^а зи my бар дили ман бори гаме Гуё', ки зи аули донишам пиндори.

Бахоуддини Омулй даp боби одоби сухан ва сухан^й низ махсусан таваккуф каpдааст. Вай одами xаpзагyй ва œpra^ беxyдагyйpо саpзаниш намуда даp айни замон таъкид каpдааст, ки ëвагyй коpи хуб нест ва окибати вай баpбод додани саp аст:

Ба ин маънй шоир шахот ëвагyй ва кагеро, ки cyханpо дар мизони акл ноcанчида мегуяд, ба аблах ниcбат додаcт.

Дамин тарика, Бахоуддини Омудй дар чанд чои ашъораш як навъ ба тарики чамъбаcт мефармояд, ки иинcон барои он, ки дар охир аз кардаи хеш пушаймон нашавад, афcyc нахурад ва хичолатманд нагардад, бояд аз о/озу cаpшавии хар кор аз руи акл ва хирад кор кунад, зеро пушаймони cyд надорад. Ё худ ба хар коре, ки даст задан мехохад, нахуст онро хуб биcанчад, otmc барои ичрояш камар бибандад:

Шайх Бахой дуруст кайд каpдааcт, ки дар OFOзи хар коре андеша бояд кард, зеро аз афcycy надомат rac фоидае ба даст оварда наметавонад:

Эй дил, цадаме ба роуи %ац нан^одй,

Шармат бодо, ки сахт дур афтоди.

Сад бор аруси тавбаро басти ацд,

Ноёфта ком аз у, талоцаш додй.

Дар баробари ин, хангоми мутодиаи о^ри пургановати Бахоуддини Омудй ба хикоятхо, порча ва байтхои здаде дучор омадем, ки онхо мавзухои гуногуни зиндагй-рафтору кирдори ботинии ижон, pаcмy одат, рузгор, тарзи кабули мехмон, баъзе шартхои зарурии он ва Fайpаpо дар бар гиpифтааcт. Аз мазмуни хамин гуна порчахои назмй диккатназарии Шайх Бахой ба хаëтy зиндагй, муноотбатхои зохирию ботинии инcон, ки то хозир ва минбаъд хам ахамияти этикию эcтетикии худро нигох медоранд, равшан мегардад. Чунончи дар хамин кабил байту порчахои шеъри ба ороиши зохири бештар машFyл будани баъзе одамон, хамеша ба ашëхои номуътадид шyFд варзидани онхо, аз хадди эътидод ва Fyнчоиши зарфашон бештар иcтифода намудани машрубот, ба корхои даcтноpаc даcт задании шахини адохида ва монанди онхо, ки дар чаpаëни доимии зиндагй вомехурад, дар дибоcи зебои назмию наcpй таcвиp шyдааcт.

Дамон навъе, ки ишоракарда будем, дар баробари байт ва порчахои чудогонаи шеърй дар ашъори Бахоуддини Омудй ба шеърхои пуррае хам дучор мешавем, ки махз дар хамин мавзyъ гуфта шудаанд. Mаcалан, дар маотавии назмии «Нон ва халво»-и мутафаккир каотда, порчахои шеърие омадааcт, ки дар мазуи панду наcихат cypyда шудаанд.

Бояд гуфт, ки ду маотавии Бахоуддини Омудй инхо «Нон ва халво» ва «Ширу шакар», ки пурра дар мавзyхои панду наотхат cypyда шудаанд, чи аз чихати хачм, чи аз чихати дарбаргирии мавзyю тарзи ифода диккатчалбкунанда мебошанд. Оcоpхои номбурда дар мавзуи панд кадамдод шуда маcъадахои гуногун дар бар кардааст. Дар онхо чунин рафтор, кору кирдор ва амаддати ижон дар назар дошта шудааст, ки мохиятан пешкадам буда аз мутодиаи он хамешабахравар шудан мумкин аст. Чунончи аз дуруягй, хабаркашй, cyханчинй, айбчуй пархез доштан, дар дустию cадокат мyноcибатy амаддати худ ботааммуд, боандеша ва бомулохиза будан, cиppо нигох дошта тавонистан, Fайбати дигаронро накардан, дар гуфтор маданй будан, дар дустию рафокат ва ишку мухаббат ycтyвоp будан, хурмати одамони бузургро ба чо овардан ва амcоди ин бо cанъатхои баданди шеърй, бо шеваи зебою ифодаи ширин ва забони тодаю равон пеш ронда шудааст, ки то алхол ахамияти тарбиявию маърифатдихии худро аз даcт надодаанд.

Он кас, ки бадам гуфт, бадй сирати уст,

В-он кас, ки маро гуфт наку, худ накуст,

Холи мутакаллим * аз каломаш пайдост,

Аз куза уамон бурун таровад, ки дар уст.

Тахлилхо ва мушохидахои мо нишон медиханд, ки оид ба хаëт ва о^ри ин марди фозид ба як ë ду макода андешахо анчом анчом намеëбанд. Дар анчоми андешахо мо таcмим гирифтем рочеъ ба рихилати ин марди фозид ба хонандаи закй аpзëбй намоем.

Mавpиди рихидат ëфтани Шайх Бахой андешахои гуногун омадааст: Myаллифи «Амаду амад»[1, c.27] гуяд, аз шайхони он давр шунидам, ки дар толи 1030 даргузашт. Myаллифи «Каcаcyл удамо»[2, c.183] дар 12-уми мохи шавводи cоди 1032 дар 78 ^лагИ навиштааcт, муаддифи «Фиpдавcy таворих» гуяд 81 cод умр дид ва чун гузашт дар рузи дафн наздики 50000 rac бар y намоз гузориданд. Myаллифи «Лудутид Бахрайн» оваpдааcт, 12 руз монда аз мохи шавводи толи 1031 ва оваpдааcт, ки толи 1030.

Myаддифи «Mатдаъy шамc»[3, c.331] гуяд, дар чахоруми мохи шавводи толи 1030 мариз гашт ва дар гешанбеи 12-ум рехдат намуд ва чаcади шарифашро ба Mашхад бурданд ва дар хонаи худ наздики кабри Имом ба хок cyпypданд, оромгохи y машхур

аст ва зиёратгохи хосу ом карор дорад. Вазири аввали шох Аббоси-1 Мирзо Абутолиб Ардубадй овардааст, ки дар 12-уми мохи шавволи соли 1031 ва дар хонаи хеш мадфун гашт. Вазир Мирзо Абутолиб Ардубадй нисбат ба марги ин марди ориф чор мисраъ шеър навиштааст:

Рафт чу Шайх зи дори фони,

Гашт айвони цунунаш маъвои.

Дусте чуст зи ман таърихаш,

Гуфтамаш «Шайх Бауоуддин вой!»

Хулоса, хадафи асосии тахкикоту зикри маколаи мазкур, тахлили осори ганию камомухташудаи донишманди асримиёнагии форсу точик Бахоуддини Омулй мебошад, ки тавассути осору ашъораш ва таълими шогирдонаш ба омузишу парвариши насли наврас диккати махсус додааст. Инчунин муайян кардани накши акидахои педагогии Бахоуддини Омулй дар чараёни омузишу парвариши насли наврас дар чомеаи муосир ва роххои чустучую татбики он дар илми педагогика ба шумор меравад.

АДАБИЁТ

1. Саид Нафисй. Ашъор ва ахволи Бахоуддини Омулй / Нафисй С. Техрон "Икбол". 1316 с. (хичрй) -146 с.

2. Собиров Г. Инкишофи математика дар Осиёи Миёна (асрхои XVI-XVII) / Г. Собиров. Душанбе: Ирфон, 1966-16-18 с.

3. Методика проходки корезов в математическом трактате Бахоуддина Омули (солхои 1547-1621). Душанбе, 1987-127 с.

4. Собиров Г. Способы умножения в трактате "Хулосат ул-хисоб"-и Бахоуддини Омулй / Г. Собиров. Мактаби советй. №2. Соли 1988-44-46 с.

5. Зиндагии шох Аббоси аввал. Ч,илди 3. Техрон, 1962- 28 с.

6. Энсиклопедияи миллии точик. Ч,илди 2. Асос-боз. 2013. С.427-429

НАСЛЕДИЕ МЫСЛИТЕЛЯ XVI-XVII ВВ. ШЕЙХА БАХОИ

Настоящая статья посвящена жизни и творчеству таджикского математика, проживавшего в средние века, инженера, философа, теолога, поэта и педогога Бахауддина Амули (1547-1622), внесшего заметный вклад в развитие математических наук своей эпохи. Он также уделял значительное внимание воспитанию и обучению своих учеников, некоторые из них также стали известными учеными своего времени. В статье акцентируется внимание на том, что всестороннее изучение наследия ученого с точки зрения истории науки и методики преподавания математики оказывает заметное влияние на общее мировоззрение и математическое творчество студентов современности.

Ключевые слова: Бахауддин Амули таджикский ученный, математика, поэзия, педогогика, методика преподавания, период средновековья.

EVERLASTING CREATOR OF HERITAGE XVI-XVII CT SHEIKH BAHOI

This article is devoted to the life and work of medieval Tajik mathematician, engineer, philosopher, theologian, poet, and teacher of Bahauddin Amuli (1547-1622), who made a notable contribution to the development of the mathematical sciences of his time. He also paid special attention to the education and training of many disciples, some of them have also become well-known scientists of his time. The article emphasizes that a thorough atudy of the heritage of the scientist from the point of view of the science history and the teaching of mathematics has a significant impact on the overall philosophy and mathematical creativity of students present.

Keywords: Bahauddin Amuli, a Tajik scientist, mathematics, poetry, pedagogy, method of teaching, Middle Age.

Сведения об авторе:

Давлатова Малохат Хабибулоевна - ассистент кафедры психологии Кулябского государственного университета имени Абуабдуллох Рудаки. Адрес: РТ, 735360, г.Куляб, улица С.Сафарова -16. Тел.: (+992) 988280985

About the author:

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Davlatova Malohat - Assistant, Chair of Psychology of the Kuhb State University named after Abuabdulloh Rudaki. Address: RT, 735360, Kulob town st.Safarov -16. Тел.: (+992) 988280985

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.