Научная статья на тему 'ҚОСИМ ШАЙХ АЗИЗОН ВА ЖЎЙБОР ХОЖАЛАРИНИНГ ҚАРИНДОШЛИК РИШТАЛАРИ'

ҚОСИМ ШАЙХ АЗИЗОН ВА ЖЎЙБОР ХОЖАЛАРИНИНГ ҚАРИНДОШЛИК РИШТАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Кандахаров А.Х.

Яссавия тариқатининг XVI асрдаги йирик вакилларидан бири бўлган, Шайбоний Абдуллахон II нинг (1533-1598) пири Ҳазрат Қосим Шайх Азизон (тахм. 1500-1578) бўлиб, у киши давлат тинчлиги ва барқарорлигини таъминлаш, ички зиддиятларга барҳам бериш мақсадида Абдуллахон II нинг давлат тепасига келишини қўллаб-қувватлади. Бунинг натижаси у қудратли давлат тузиб, Яссавия шайхлари жамиятда ўз сиёсий мавқеларини мустаҳкамлаб олишга замин яратди. Ўз даврининг буюк намоёндаларидан бири сифатида тарихда ўчмас из қолдирди. Жумладан, бу пири комил яссавия тариқатини ривожлантириш, тариқатлар ўртасидаги муносабатларни яхшилаш, давлатни ободонлаштириш каби улкан ишларни амалга оширишга катта ҳисса қўшган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚОСИМ ШАЙХ АЗИЗОН ВА ЖЎЙБОР ХОЖАЛАРИНИНГ ҚАРИНДОШЛИК РИШТАЛАРИ»

КОСИМ ШАЙХ АЗИЗОН ВА ЖУЙБОР ХОЖАЛАРИНИНГ КАРИНДОШЛИК РИШТАЛАРИ

Кандахаров А.Х.

т.ф.ф.д.(РИО), доцент, Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11173964

Яссавия тарикатининг XVI асрдаги йирик вакилларидан бири булган, Шайбоний Абдуллахон II нинг (1533-1598) пири Х,азрат Косим Шайх Азизон (тахм. 1500-1578) булиб, у киши давлат тинчлиги ва баркарорлигини таъминлаш, ички зиддиятларга бардам бериш максадида Абдуллахон II нинг давлат тепасига келишини куллаб-кувватлади. Бунинг натижаси у кудратли давлат тузиб, Яссавия шайхлари жамиятда уз сиёсий мавкеларини мус-тахкамлаб олишга замин яратди. Уз даврининг буюк намоёндаларидан бири сифатида тарихда учмас из колдирди. Жумладан, бу пири комил яссавия тарикатини ривожлантириш, тарикатлар уртасидаги муносабатларни яхшилаш, давлатни ободонлаштириш каби улкан ишларни амалга оширишга катта хисса кушган.

Косим Шайх Азизоннинг насаб шажараси, яъни фарзандлари хакидаги маълумотлар кам булиб, баъзи кейинги адабиётларда унинг бир угил ва икки кизи булганини ва углининг исми Х,азрат Хожа Хурд булиб, Косим Шайхнинг тарикатдаги фаолиятини давом эттирган деб айтиб утади. Аммо, уша давр манбаларидан булган "Ламахот" асарида келтирилган маълумотларга асосла-надиган булсак, Хожа Хурд аслида Х,азрат Шайх Худойдоднинг Биби Х,адия исмли кизидан тугилган Х,ожа Абдулбосит деган углининг фарзанди булиб, у Х,азрат Косим Шайхнинг муриди хисобланган. Кармана ва унинг атрофида Косим Шайх авлоди ва унга мансублик хакида огзаки баёнлар хам учрамайди

[3, - С. 187.].

Бухоронинг Жуйбор хожаларидан Накшбандия тарикати пешвоси булган Хожа Саъд ва Яссавия тарикатининг етук пири Косим Шайх куда-анда тутинганлари тугрисида баъзи манбаларда маълумотлар келтирилади. Яъни, Хожа Саъднинг угли Хожа Тожиддин Хдсан (Хожа Ахсан номи билан машхур булган, тахм.1574-1646 йилларда яшаб утган) Косим Шайхнинг кизига унаштирилади. Аммо туйларини Хожа Саъд хам, хазрати Косим Шайх хам кура олишмайди. Уларнинг вафотидан кейин бу унаштирувдан хабардор Бухоро хони Абдуллахоннинг узи бош булиб, 1592 йилда туй тантаналарини утказиб беради. Бу никохдан Косим Шайх ва Хожа Саъдларга набира Хожа Юсуф (1593-1651) тугилади. (Яна уч нафар укалари булган: Мухаммадхожа, Тоййибхожа ва Абул Мухаммад Аббос Толиб ("Матлаб ат-толиб"нинг

муаллифи). Аммо улар Косим Шайх кизининг фарзандлари эканлиги маълум эмас). Хожа Юсуф илму хулкда муътабар сиймолардан булган. Йигирма туккиз ёшида отасининг ижозати билан бобоси Косим Шайх хонакосига бориб, диний маърифат ишлари билан шугулланади. Ишратий тахаллусида чиройли газаллар битган. Бухоро хукмдорларидан Нодир Мухаммадхон ва Абдулазизхонлар Хожа Юсуфхожанинг муриди булгани уз давридаги мавкеи ва даражасини англатади. У киши 1651 йилда оламдан утган, муборак кабри

Бухородаги Чор Бакр кабристонида [1, - С. 87].

Косим Шайх Азизоннинг яна бир кизи Хожа Миёнколий деб аталган зотнинг углига никохланган. Хожа Миёнколий "Ламахот"да номлари эътироф этилган Мавлоно Шох Хусайн Миёнколий булиши эхтимолдан холи эмас. Бу зот Яссавия силсиласининг мухлисларидан ва хазрати Азизонга пайваста булган. Бу никохдан тугилган фарзанд эртарок оламдан утгач, унга тегишли молу мулк тасарруфи Юсуфхожа ихтиёрига расмий йул билан утказилганига караганда улар уртасида кариндошчилик ришталари булган.

XVI асрнинг 70-йилларида Косим Шайх жахрия тарихати пешвоси сифатида анча муридлар орттирган эди. Хонадонига узок якиндан куплаб муридлар ташриф буюриб, садокат билан хизматга хозиру нозир туришар эди. Бухоро хони Абдуллахон эса марказлашган давлат тузиш борасидаги жанговор юришларини давом эттирарди. Абдуллахоннниг Бухорога келаётганлиги хабарини эшитган Хожа Саъд хон билан мулокот килиш максадида Бухородан Самаркандга отланади. Бораверишда Карманада тухтаб, Косим Шайх билан дийдор куришиш ва сухбат куриш учун Шайх хонакохига йул олади. Косим Шайх Хожазодани жуда катта эхтиром билан кутиб олиб, илтифотлар курсатади. Сухбат давомида Хожа Саъд уз угли Ахсан (тулик исми Хожа Тожиддин Хасан (1574-1646) бобида суз юритиб, уни келажакда Косим Шайхнинг кизига уйлантирмокчи эканлигини билдиради. Ахсан шу даврда турт ёшда эди. Икки зоти азизнинг орзу истаклари кейинчалик амалга ошган булсада, уз зурриёдлари никох туйини куриш иккаласига хам насиб этмади. Шу вокеадан бир мунча вакт утгач Косим Шайх оламдан утди (1578), ун бир йилдан сунг эса (1589) Хожа Саъд вафот этади. Хожа Саъддан уч угил колган булиб, улар Хожа Тожиддин Хасан, Хожа Абдурахим ва Абду Хожа

[6, - С. 32].

Косим Шайх Азизоннинг куёви Тожиддин Хасан Хожа Носириддин Саъднинг катта угли булиб, отаси вафотидан кейин тарикат ишлари давомчиси сифатида танилган. Укалари Абдурахим Хожа ва Абду Хожалар хам хон даргохида хизматда булганлар. Икки бузрукворнинг хаётлик даврларида

килган ахдларидан Бухоро хони Абдуллахон вокиф эди. У бу икки хонадонга булган юксак хурмати боис, Хожа Саъднинг угли Хожа Тожиддин Хасан билан Косим Шайхнинг кизи никох туйларига шахсан узи бошчилик килган 1592 йили булиб утган бу никох туйидан бир йил утгач, яъни 1593 йил Хожа Юсуф тугилди (1593-1653). Тарихий китобларда Тожиддин Хасан тугрисида анча маълумот бор. Бунга Тожиддин Хасан иктисодий ва маънавий даражасининг юкорилиги сабаб булган булса, ажаб эмас. Тожиддин Хасан табобат, меъморчилик санъати, илми гайбдан хабардор киши булган. Абдул Аббос Мухаммад Толибнинг «Матлаб ут-толибин» китобида катта-катта кишлокларни бунёд этишда биноларнинг тархини узи чизганлигини айтиб утилади. Икки хонадоннинг маънавий рухоний якинлашуви ва улар уртасидаги кариндошчилик ишлари богланиши икки тарикат - яссавия ва накшбандия тарикати асосларини янада мустахкамлашга хизмат килиб

келган [1, - С. 18.].

Косим Шайх халифаларига Хива хонлигида хам муносабат жуда яхши булган. Буни Хива хони Оллокулихон томонидан хижрий 1259 (милодий 1843) йили Косим Шайх халифаларидан 26 кишига доимий фойдаланиш учун ер хадия этилгани хам тасдиклайди. Узбекистон Марказий давлат архивида сакланаётган хужжатларда Косим Шайх авлодларига тегишли булган ерларнинг вакф хужжатлари сакланади. Хижрий 1288, милодий 1871 йилда тузилган мазкур хужжатларда Косим Шайхнинг Бухородаги авдлодларидан Мир Солих валад Мир Мумин, Абдулгаффор валад Абдуллаларга тегишли Ширбудун мавзеидаги вакфи авлодий ерларининг чегаралари курсатилган.

Юкорида айтиб утилган Косим Шайхнинг Жуйбор хожаларидан Хожа Саъднинг углига никохланган кизидан тугилган Хожа Юсуф (1593-1651)дан колган авлодлар бугунги кунда Бухоро атрофларида яшамокда. Шунингдек, айрим огзаки маълумотларга караганда Хазрат Косим Шайх авлодлари бугунги кунда Тожикистон худудида хам мавжуд деган карашлар бор. Бу маълумотларнинг канчалик илмий асосга эга эканлиги кейинги тадкикотлар давомида аникланиши мумкин. Шунингдек, аник манбаларда учрамаса-да, Бухоро хонлиги даврида Карманада яшаган табиб шайхлардан бири Темир Шайх тугрисидаги улкашуносларнинг маълумотларида огзаки ривоятларда уни Хазрат Косим Шайхнинг укаси булганлиги тахмин килинади. Темир Шайх эл уртасида авлиёлиги ва шайхлигидан ташкари, зукко табиблиги билан хам ном чикарган. Кармана атрофидаги ахолини турли касалликлардан даволагани тадкикотчилар асарларида эслатиб утилади. Шунингдек, Косим Шайх Хазрат-ларининг Чуян Шайх ва Норман Шайх каби укалари хам булганлиги тугрисида

маълумотлар мавжуд. Чуян Шайх Косим Шайхнинг кенжа укаси булиб, у хам XVI асрда Карманада яшаб эл орасида узининг авлиёлиги ва кароматлилиги билан танилган. Чуян Шайх кадамжоси Карманадан 5 км гарбда, Кармана -Бухоро йулининг унг томонида, Навоий ГРЭС ёнида жойлашган. Шуролар даврида кадамжо каровсиз ахволда колиб кетган ва хозиргача шу холатда сакданади. Ушбу кадамжо ободонлаштирилиб, кабр устига макбара тикланса

халкимиз учун яна бир зиёратгох ташкил этилган буларди [2, - С. 52].

Х,азрат Косим Шайх Азизоннинг давлатчилигимиз тарихида тутган урни шундаки, у Абдуллахон II нинг хокимиятни эгаллашида хамда Марказий Осиёда темурийлардан сунг марказлашган улкан давлатнинг вужудга келишида мухим роль уйнади. Шайх Худойдод Валий хамда Косим Шайх Азизонларнинг хаёти ва фаолияти, илмий-маънавий меросини урганиш Яссавия тарикатининг хам назарий, хам амалий масалаларини ёритишда мухим урин тутади. Шу билан бирга ушбу тадкикот Шайбонийлар давлати ижтимоий, иктисодий, сиёсий ва маданий хаётини чукуррок урганиш ва илмий тахлил килишга ёрдам беради. Урта асрлар давлатчилиги учун хос булган диний уламоларнинг сиёсатга кучли таъсири XVI асрда хам давом этди ва бу холат, айникса, Шайх Худойдод Валий, Косим Шайх Азизон ва Жуйбор шайх-лари фаолиятида яккол кузга ташланди. Абдуллахон II хукмдорлиги Мовароуннахр улкасида сиёсий яхлитликни саклаб колишга охирги уриниш булди ва ана шундай сиёсий тахликали даврда Карманада яшаб фаолият юритган аксарият шайхлар уз карашларида бир максадни, яъни юрт тинчлиги ва осойишталигини, халкнинг бахту-саодатини ва замона хукмдорларини

инсоф ва адолатга чорлашни ифода килди [5, - С. 156].

Адабиётлар:

1. Абулаббос Мухаммад Толиб ибн Тожиддин Хдсанхожа ал-Х,усайний ас-Сиддикий. Матлаб ут-толибин. Форс тилидан Г.Каримий ва Э.Миркомилов таржимаси. Тошкент.: Мовароуннахр, 2016. - 384 б.

2. Хусайин ас-Сарахсий. Манокиби Саъдийа. Хужа Ислом макомотлари. Форсчадан Х.Тураев таржимаси. Бухоро, 2002. - 52 Б.

3. Мухаммад Олим Шайх Азизон. Ламахот. Яссавия тарикати пирлари макомоти. Форсчадан К.Каттаев ва А.Нарзуллаевлар таржимаси. Самарканд, 2007. - 192 Б.

4. Комилов Н. Тасаввуф. Т.: Мовароуннахр - Узбекистон, 2009. - Б. 94.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.