Научная статья на тему 'НАВОИЙ ВИЛОЯТИ ТАРИХИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ (ҚАДИМГИ КАРМАНА МИСОЛИДА)'

НАВОИЙ ВИЛОЯТИ ТАРИХИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ (ҚАДИМГИ КАРМАНА МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
603
39
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Кармана / археологик тадқиқотлар / бозор / савдо / ҳаммом. / Karmana / archeological research / market / trade / bath.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Жасур Фахриддинович Савриев

Ушбу мақолада қадимги Кармана тарихий ёдгорлигининг ўрганилиш тарихи илмий манба ва адабиётлар асосида таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STUDY OF HISTORICAL MONUMENTS OF NAVOI REGION

In this article, the history of the study of the historical monument of ancient Karmana is analyzed on the basis of scientific sources and literature.

Текст научной работы на тему «НАВОИЙ ВИЛОЯТИ ТАРИХИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИНГ ЎРГАНИЛИШИ (ҚАДИМГИ КАРМАНА МИСОЛИДА)»

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 1 I ISSUE 2 I 2021

НАВОИЙ ВИЛОЯТИ ТАРИХИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИНГ УРГАНИЛИШИ

(КАДИМГИ КАРМАНА МИСОЛИДА)

Жасур Фахриддинович Савриев

Кармана туман касб-хунар мактаби директори

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада кадимги Кармана тарихий ёдгорлигининг урганилиш тарихи илмий манба ва адабиётлар асосида тахлил килинди.

Калит сузлар: Кармана, археологик тадкикотлар, бозор, савдо, хаммом.

STUDY OF HISTORICAL MONUMENTS OF NAVOI REGION

ABSTRACT

In this article, the history of the study of the historical monument of ancient Karmana is analyzed on the basis of scientific sources and literature.

Keywords: Karmana, archeological research, market, trade, bath.

КИРИШ

Улкамиз тарихини билиш ва унинг очилмаган сиру синоатларига аниклик киритиш тарихимизнинг хамиша долзарб масалаларидан бири булиб келган. Узбекистон тарихида Ватанимиз худудларини ареал тадкик этиш масаласи бугунги куннинг кашфиёти эмас. Устоз тарихчиларимиз ХХ асрнинг бошларидан Ватан тарихини худудлар кесимида монографик тадкик этиш борасида купгина ишларни амалга оширдилар. Хусусан, А.А Семёнов, В.В.Бартольд, Е.А.Бертельс, Р.Г.Мукминова, М.Исомиддинов, А.М.Беленицкий, А.К.Арендс, О.Д.Халидов, О.Д.Чехович каби олимлар Бухоро хонлиги музофоти тарихи борасидаги

текширишлар фанимизнинг илмий назарий хулосалар билан бойишига хизмат килди. В.В.Бартольд асарларида XVI аср Марказий Осиёда юз берган ижтимоий, сиёсий, иктисодий жараёнлар, урта аср мутасаввуфлари ва уларнинг хаёти борасида кизикарли маълумотларни кайд этади. В.В.Бартольд асарларида Кармана тугрисида хам айрим маълумотлари мавжуд[1]. Е.А.Бертельс тадкикотларида хам Бухоро хонлиги худудлари тарихининг суфийлик билан боглик жихатлари ёритилади. Айникса, олимнинг "Суфизм и суфийская литература" номли асарида тасаввуф таълимотининг мазмун ва мохияти, таркибий тузилиши, тасаввуфий окимлар борасида маълумот бериладики, бу урганилган давр маданият тарихи борасида текширишлар олиб бориш учун мухим ахамият касб этади [2]. Олимнинг мазкур тадкикотида Шайх

25

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

Нажмиддин Кубро (1145-1221) фаолияти, Кубровия тарикати гоялари билан боглик тарихий фалсафий карашлар келтирилади.

АСОСИЙ ЦИСМ

Бухоро хонлиги музофоти тарихи ва ундаги тарихий кадамжолар, авлиёлар тарихини урганиш ХХ аср тарихчиларининг диккат марказида булган мухим масалалардан эди. Тарих сиру синоатларини уз гумбазлари остига яшириб ётган кадимий обидалар аждодларимизнинг муайян даврдаги ижтимоий, сиёсий, маданий, иктисодий хаётининг ажралмас бир парчаси сифатида жозибадор булиб колаверди. Маданият тарихи тадкикотчиларидан бири Н.Д.Миклухо-Маклай тадкикотлари Марказий Осиёлик алломалар томонидан яратилган ва юртимиз тарихини акс эттирувчи форс - тожик тилидаги кулёзма ва тошбосма асарлар хамда уларнинг муаллифлари тугрисида мълумотларни урганишга каратилган. Хусусан, тадкикот учун асосий манбалардан бири булган Шайх Азизон (1564-1631)нинг "Ламахот мин нахотул-кудс"(Мукаддас хушбуйликлардан лахзалар) номли асари унинг мазмуни борасида маълумотлар беради[3]. Кармана тарихи ва мазкур жой тарихий обидаларига боглик илмий мулохазалар тарихшунос Е.Г.Некрасова томонидан Бухоро музофоти тарихига доир фундаментал тадкикотларда хам учрайди[4].

Биз Кармана археологик ёдгорликлари, шахар плани, ахоли сонига оид маълумотларни М. Исомиддинов, А.Белиницкий тадкикотларида учратамиз. [5] Филолог олимлар: Э. Рустамов, М. Усмоновларнинг илмий тадкикотларда тасаввуф таълимотининг Яссавия тарикатини тарихий асослари, унинг дидактик хусусиятлари, Урта Осиё халклари маданиятининг ривожланишига курсатган ижобий таъсири масалалари илмий тадкик этилган. Мазкур тадкикотлар асосан филологик йуналишда булганлиги учун уларда ислом маданияти, Яссавия таълимотининг бадиий тафаккурга таъсири борасида мушохадалар юритилади[6]. Карманалик шайхлар тугрисида маълумотларни ^Ражабов, С.Иноятовларнинг айрим тадкикотларида хам учратамиз. Бирок, бу олимларнинг илмий тадкикотлари бевосита Кармана тарихини ёритишга багишланмаган ва уларда XVI аср Бухоро тарихи ва бу даврда яшаган тасаввуф вакиллари хусусида, аникроги, Жуйибори хожаларининг фаолиятини ёритишга багишланган. Мазкур тадкикотларда карманалик шайхлар тугрисида киска умумий маълумотлар кайд этилган холос[7].

К^адимги Кармана бозорлари. Ёзма манбаларнинг, ашёвий ёдгорликларнинг гувохлик беришича, Ватанимиз Узбекистон узок мозийдаёк Шаркнинг моддий маданий жихатдан юксак ривожланган минтакаларидан хисобланади[8]. Буни уч турт минг йиллар аввал шаклланган унлаб шахарлар

тарихи мисолида хам билиб олса булади. Кадимшунос олимларнинг ута изланувчанлик билан олиб борган текширишлари шуни исботладики, Узбекистон худудида хусусан, тарихий шахарлардан бири Зарафшон дарёси сохилида унлаб асрлар давомида салобат билан кад кутариб турган кухна ва навкирон Кармана шахри узининг тарихий обидалари билан Ватанимиз тарихининг олтин сахифаларини шга асос була олади. Шу маьнода бу ердаги хар бир обида, Карвонсарой ва Работ, кадимий савдо марказлари - кухна бозори ва кухна Тош хаммоми халкимиз маданияти тарихидан дарак берувчи мухим манба вазифасини утайди. Уларни асраб авайлашимиз, олдинги жойлашган худудини урганишимиз, улар кечирган тарихий даврлар сиёсий ижтимоий ахволи ва халк хаётининг мухим тарихий боскичлардаги ифодаси борасида текширишлар олиб боришимиз лозим. Тарихий манбаларга таянганимда Кармана хам кадимий Бухоро, Самарканд, Термиз, Тошкент, Хива каби кадимий шахарлардан хисобланади. Агар тарихчи, кадимшунос олимларнинг илмий жамоатчилик томонидан эътироф этилган фикрларига куплаб ашёвий, ёзма далилларга, табиий географик, иктисодий урбаник ва бошка хулосаларга асослансак - Карманада кадимий хозирги Эски шахар деб аталадиган худудда жахон бозорлари билан ракобат кила оладиган катта бозор - савдо маркази шаклланганлигидан далолат беради. Зарафшон дарёсининг жанубий сохилида Самарканд билан Бухорони боглаб турувчи карвон йули чоррахасида кадимий Кармана шахри шаклланганлигининг узи бир далил булса, яна бир эътиборли томони шундаки, бу худудда ахоли шахар пайдо булган даврдан то 1958 йилга кадар яьни янги Навоий шахри шакллангунча ахолининг уйжойлари тигиз жойлашганлиги, дехкончилик, чорвачилик, галлачиллик, хунармандчилик, кулолсозлик, чилангарлик, тунукасозлик, темирга ишлов бериш - темирчилик, сангтарошлик, тегирмон-ягирчоктош ясаш, оркали мехнат килиниб уларнинг тирикчилиги учун бозорга эхтиёж мавжуд булганлигини хисобга олишимиз керак.

Демак, бу ишлаб чикарилган махсулотлар бозорда сотилган ёки эхтиёжга керакли булган товар хом-ашё билан айирбошланган. Кармананинг бундай чексиз ижтимоий имкониятларини факат иктисодий- инфратузилма доирасида мушохада килиш билан чегараласак, худудда хунармандчилик, ишлаб чикаришининг эрта тез ривожланиш товар-пул муамоласига асосланган ички савдони ривожланишига, юксалишига бу эса уз навбатида Буюк ипак йули чоррахасининг кок марказида жойлашгани инобатга олсак, жахон микёсига тенг келадиган бозорнинг шаклланганидан далолат беради. Улкашунос тарихчилар: Ахтам Хотамов ва Шухрат Х,алиловлар "Йиллар Садоси" монографиясида куйидаги тахлил оркали Эски шахар кадимий савдо маркази-бозорини мавжудлиги тугрисида ишора бериб утадилар[9]. Умуман, кадимий аждодларимиз савдо-

сотик масаласига алохида эътибор билан караган, уни фаровон турмуш кечириш мезони деб билишган. Айтишларича, Сугд куйи Зарафшон диёрида яшовчи кишилар оиласида угил бола тугилса, унинг тилига асал ялатар, кулига эса олтин танга бериб, чангаллатар экан. Бола улгайганда кишилар билан муносабатда тили асалдай ширин булсин, кулларидан хамиша пул аримасин,- деган максадда ана шу кадимий удум амалга оширилар экан. Савдо йулининг ривожланиши учун килинган гамхурлик туфайли улкамиз асрлар давомида гуллаб яшнаган[10]. Карманага Абдуллахон II пойкадами текганидан сунг Бухоро хонлигида зироатчилик, хунармандчилик, бозорида савдо-сотик ривожланади, маданий хаёт анча юксалди. Буни Кармана мисолида хам куриш мумкин. Зарафшон дарёсида Кармана куприги ва сувайиргичи, Нурота тогларида Окчоб сув омборларининг курилиши, Абдуллахон II курсатмасига биноан Нуротадаги Чашма мажмуида Тош-Масжид, Карманада ^осим Шайх хонакохи, Тош хаммом (Кармана дехкон бозорининг юкори кисмида жойлашган худуд) курилганлиги шу юрт фарзанди булган Абдуллахон Пнинг Карманага эътибори юксаклигидан далолат беради.

Куринадики, Навоий вилоятининг Кухна ва навкирон Карманадаги савдо нуктаси "Халкимиз тарихи ва маданиятини бир-бири билан боглаган холда кадимий Самарканд, Бухоро, Хива, Тошкент, Фаргона каби гузал шахарлари оркали Буюк Ипак йулининг Осиё билан Европа уртасидаги ишончли маданий ва

W Г-1 W Г-" Т~1 W

савдо куприги булиб хизмат килган. Бу савдо йули оркали алока килинган кадимги турли халкларнинг маданиятлари бойиди, узаро тинчлик ва тараккиёт ривожланди. Буюк Ипак йули халкаро ахамиятга эга эканлигини сохибкирон Амир Темур яхши англаган ва шунинг учун хам доимо гамхурлик килиб келган. Амир Темурнинг француз кироли Карл VI га ёзган мактубидаги куйидаги жумлалар фикримизнинг исботи була олади "...мамлакатимизга савдогарларингизни юбориб туришларингизни истар эдик, биз уларни бу ерда хурмат ва эхтиром билан кутиб оламиз. Бизнинг савдогарларимиз хам (сизнинг) улкангизга боришлари (керак) ва уларга хам ана шундай хурмат курсатилишига ишонамиз. Уларга хеч ким зурлик килмайди ва ортикча хак олмайди, чунки дунё савдогарлар туфайлигина гуллаб яшнамокда..."[11].

Узбекистон худудида кадимги Кармана бу улкан йулнинг чоррахасида жойлашган булиб, бу ерга турли мамлакатлардан савдогарлар, хунармандлар, олимлар ва меъморлар ташриф буюрганлар. Олис Х,индистондан Буюк ипак йулида жойлашган Мирбозор, Дабусия калъаси, Тошкуприк, Султонобод, Карманага куплаб савдо карвонлари келиб турганлиги тугрисида Исмат Санаевнинг "Зиёвуддин Тарихи" асарида хам маълумотлар учрайди[12]. Таникли тарихчи олим Абдукаххор Иброхимовнинг кайд этишича, "Савдогарлик шарафли касблардан булиб, савдо карвонлари тинчлик даракчилари, мамлакатлар ва

халклар уртасида маданият таркатиш ва айирбошлаш воситаларидан бири булган китоблар савдо карвонларидаги энг кимматбахо нарса хисобланиб"[13], кадри олтиндан киммат турган. Шунинг учун хам Кармана оркали утган Буюк Ипак йулини Буюк Маърифат йули дейиш хам мумкин. Бундан ташкари, Буюк ипак йулида жойлашган Робинжонда кизил жун матодан тукилган кишлик чакмонлар, Дабуссийда тукилган ва матолар, Карманада тайёрланган сочиклар, Шаркнинг хам, Гарбнинг хам бозорларида машхур эди.

Академик Бартольдни ёзишича, "бозор" сузи "дарвоза олдида килинадиган иш" деган маънони англатган. Инкилобдан олдин Куйи Зарафшон-Зиёвуддин вохасида олтита катта бозор булган. Савдогар ва харидорларнинг манфаатини кузлаб бозор белгиланган маълум кунларда ахоли хизматида булган. Масалан, душанба куни Зиёвуддинда, сешанба куни Султонободда ва Тошкентда, чоршанба куни Козиёклида, пайшанба куни Мирбозорда, жума куни Кешталида, шанба куни Дабус калъасида, якшанба куни эса Хатирчида бозор булган. Кармана шахридаги бозорга уни атрофидаги уз радиус доирасидаги кишлоклардан ташкари (Жалойир, Обранон, Каловот, Сангбур, Хдракон-хозирги Калконота, Арабсарой, Хончорбог, Дурмон, Киёт, Аргун, Х,азора, Буркут, Туркман, Айрончи, Дулдул, Ижанд) каби катта-катта кишлоклар ва шахарлардан махсулотларни кириб келиши нафакат савдо балки ижтимоий, иктисодий маданий холатлар билан хам бозорни донгини чикаришга албатта таьсир утказган[14]. XVI- асрдан бошлаб Бухоро хонлиги даврида Кармананинг сиёсий- маданий мавкеи юксала борди. Шайбоний султонлардан Искандархон, Абдуллахонлар Карманага алохида эътибор беришган. Албатта бундай эътиборнинг сиёсий жихатлари борлигини эътироф этиш лозим. Зеро, Кармана Шайбонийлар даврида Бухоро вохасига шимол тарафдан буладиган хар кандай харбий тукнашувларни бартараф килиш учун мухим геостратегик худуд хисобланган.

ХУЛОСА

Афсуски, кулимизда эрамизгача ва антик даврга тааллукли бозорлар, савдо иншоотларига оид маълумотлар кам. Купгина мутахассислар Карманадаги кадимий бозорни бу давр бозоргохлари меъморий жихатдан шаклланмаган очик майдон куринишида булган дейишади. Фикримизча, бозоргохлардаги савдо иншооти - айвон шаклида булганлиги хакикатга якиндир. Шундан келиб чиккан холда айтишимиз мумкинки, Карманадаги дастлабки кадимий бозор айвонлар тузилиши жихатидан оддий, курилиши осон ва тежамли, зарурат тугилганда бузиб бошка жойга кайтадан куриш имконияти мавжудлиги хам хисобга олинган булиши мумкин. Бунга мисол сифатида "Х,офиз Таниш Бухороний"нинг "Абдулланома" тарихий асарида куйидаги фикрларни баён этади. "Мамлакат

идтисодий хаётида дехдончилик, хунармандчилик, ички ва ташки савдо асосий уринни эгаллаган. Ички низолар булиб туришига дарамай идтисодиётнинг бу сохалари ривожланишида давом этди. Шайбонийлар даврида, айнидса улардан Убайдуллахон ва Абдуллахон II хукмдорлик дилган йилларда Бухоро хонлиги идтисодий ва маданий хаётида бирмунча узгаришлар руй берди. Хунармандчилик тараддий этди: темир ва чуян дуйиш, дурол ярог, мис ва жез идишлар ясаш, тудимачилик, догоз, совун ишлаб чидариш йулга дуйилди. Адабиёт, тарих, таржимонлик, лугатчилик, меъморлик, наддошлик, тасвирий санъат ва бошдалар равнад топди. Улуг алломаларнинг тарихий асарлари узбек тилига таржима дилинди. Йирик марказлашиб бораётган шахарларда шифохона (дор ушшифо)лар ташкил дилинди. Бу даврда Абдуллахон II хукмронлик пайтида меъморчилик юксак даражага кутарилди. Шайбонийхон мадрасаси, Мир Араб Мадрасаси, Абдуллахон мадрасаси, Кукалдош мадрасалари билан бир даторда бозор-расталар, карвонсаройлар, сув омборлари, сув айиргичлари арид каналлар дазилиб хаммомлар солинди. У дурдирган мадраса, кутубхона, шифохона, хаммом, тим, сардоба ва работ сингари маъмурий, жамоат ва тижорат бинолари ун бир сахифа ёки сони 10 мингтадан ошган. Шу тарихий фактлар асосида фикр юритадиган булсак Карманадаги дадимий бозор 1958 йилда энг охирги долдидлари бузилиб ташланган булсада, 400 йиллик тарихий ахамиятга эга деган тахминий тарихий фикрлар келиб чидади.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Бартольд В.В. Сочинения. Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. Часть II. -Москва. Наука, 1964. - 560 ст.

2. Бертельс Е.А. Суфизм и суфийиская литература. -Москва: Наука, 1965. - 531 С.

3. Миклухо-Маклай. Н.Д. Описание таджикских и персидских рукописей. Институт Народов Азии. Выпуск-2. Москва, 1961. -169 с.

4. Некрасова Е.Г. Позднесредневековые мемориально-культовые комплексы Бухары и Бухарской области по археологическим данным. Автореф. дис... канд. ист. наук.-Т.: 1994.

5. Исомиддинов М., Беленицкий А.М. Археологическое исследование Средней Азии. М.:1968.

6. Ражабов К. Жуйбор хожалари // Хддоят. - 2006. - №2. - Б. 17-18;

7. Ражабов К., Иноятов С. Бухоро тарихи. - Тошкент. Тафаккур, 2016. - 460 Б.

8. Иноятов С. Абдумуминов О., Кармана - Карманаликлар: тарих ва хозирги замон. Тошкент. " Университет" 2005. - Б.8.

9. Хдтамов А, Халилов Ш., Йиллар Садоси "Адолат", 1995 12-13 бетлар

10. Санаев И., Зиёвуддин тарихи. - Тошкент,Шард, 1995.- Б. 384.

11. Самарканд тарихи. I т., Тошкент, Фан, 1971.-Б.181.

12. Санаев И. Зиёвиддин тарихи. - Тошкент. Шарк, 1995.

13. Бури Кодиров. Буюк Ипак йулини богловчи мухим манба//Ижтимои гуманитар фанлар. 4/2017(13).

14. Куйи Зарафшон Вохаси. Тарих ва хозирги замон мавзуида утказилган илмий назарий конференция материаллари. Тошкент:"Фан".2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.