CC BY
0
УДК 821.21
DOI 10.24412/3005-849X-2024-2-84-94
ОШНОИЗУДОИ Урунова Мавцуда Рустамовна, н.и.ф., дотсенти ДАРЭЦОДИЁТИ кафедраи адабиёти классикии тоцикиМДТ «ДДХба СОИБИ ТАБРЕЗИ номи академик Б.Fафуров» (Хуцанд, Тоцикистон)
«ОСТРАНЕНИЕ» В Урунова Мавджуда Рустамовна, канд. филол. наук, ТВОРЧЕСТВЕ СОИБА доцент кафедры таджикской классической ТАБРЕЗИ литературы ГОУ «ХГУ имени академика Б. Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)
"DEFAMILIARIZATION" Urunova Mavjuda Rustamovna, candidate of IN THE WORKS OF philology, associate professor of Tajik classical SOHIB TABREZI literature department under SEI "KhSU named after academician B.Gafurov " (Khujand, Tajikistan) e-mail: umavchuda@mail.ru
Кушиш ба харц дода шудааст, ки ашъори намояндаи барцастаи сабки уиндй Соиби Табрезй марбутан ба уунарсозаи калидии формализми русй "ошноизудой" ("остранение"), ки назарияи онро Виктор Шкловский дар огози царни ХХматрац сохта буд ва он уам дар Fарб ва уам дар Шарц цонибдорони зиёд пайдо кард, ба риштаи тащил кашида шавад. Дар эцодиёти Соиби Табрезй ошноизудой пеш аз уама дар маъниофаринию мазмунсозй зоуир мегардад. Шоир ба калима тобишуои маъноию услубии нав эудо мекунад, тавоноии нав мебахшад ва бо ин роу мазмуни тоза меофарад. Цайд шудааст, ки нисбат ба намояндагони сабкуои хуросониву ироцй, шоирони сабки уиндй бештар ба ошноизудой тамоюл зоуир мекунанд. Соиби Табрезй дар байни шоирони сабки уиндй устоди мумтози уунарсозии ошноизудой ба шумор меравад, зеро у офариниши маънии бегонаро ба авци аъло расонидааст. Соиб дар газалуояш калимауои худсохтеро истифода кардааст, ки заминаи тавлиди мазмуни нав гардидаанд. Аз цумла барои ифодаи мафууми "дунё" кинояуои зиёди гайривоцей, аз цабили "шишахона", "ваушатсаро" ва гайраро ба кор бурдааст. Таъкид шудааст, ки Соиби Тарезй беш аз уама дар санъати талмеу ошноизудой кардааст. Дар офариниши маъниуои бегона нацши асосиро тагйири зовияи дид бозидааст. Пас аз талмеу Соиб аз уама бештар санъатуои бадеии ташбеу ва ташхисро корбаст кардаст.
Калидвожа^о: Виктор Шкловский, формализм, эцодиёти Соиби Табрезй, ошноизудой, санъатуои бадей, талмеу, ташбеу, ташхис
Предпринята попытка проанализировать газели выдающегося представителя индийского стиля Соиба Табрези в связи с сформулированным в начале ХХ столетия Виктором Шкловским ключевым для русского формализма понятием «остранение» (ошноизудои). В творчестве Соиба Табрези «остранение» проявляется прежде всего в создании смыслов (маъниофарини) и тем (мазмунсози). Поэт придает слову новый смысловой и стилистический оттенок, вкладывает в него новый потенциал и создаёт новые мотивы и образы с его участием. Отмечается, что, по сравнению с представителями хорасанского и иракского стилей, поэты индийского стиля проявляют большую склонность к остранению. Соиб Табрези признан выдающимся мастером применения приема отстранения среди поэтов индийского стиля, так как достиг невиданных вершин в создании необычных смыслов (маънии бегона). Подчеркивается, что Соиб использует в газелях нововведения в словосложении, являющиеся предпосылкой для создания новых смыслов. Так, для обозначения понятия «мир» поэт использует
многочисленные и очень необычные аллегории «шишахона» («стеклянный дом»), «вахшатсаро» («дом ужаса»), «нилихисор» («голубая крепость») и др. Подчеркивается, что самой часто употребляемой художественной фигурой, в которой Соиб Табрези с большим мастерством использует «остранение», является фигура реминисценции (талмех). Главную роль в создании необычных смыслов играет изменение угла зрения. После фигуры реминисценции Соиб чаще всего использует фигуры сравнения и олицетворения.
Ключевые слова: Виктор Шкловский, формализм, творчество Соиба Табрези,
«остранение» (ошноизудои), художественные фигуры, реминисценция (талмех),
сравнение и олицетворение
The article makes an attempt to analyze the ghazals of the outstanding representative of the Indian style Sohib Tabrezi in connection with the concept of "defamiliarization" (oshnoizdoi) formulated at the beginning of the twentieth century by Viktor Shklovsky, a key concept for Russian formalism. In the work of Sohib Tabrezi, "defamiliarization" is manifested primarily in the creation of meanings (maniofarini) and themes (mazmunsozi). The poet gives the word a new semantic and stylistic connotation, invests it with new potential and creates new motives and images with his participation. It is noted that in comparison with representatives of the Khorasan and Iraqi styles, poets of the Indian style show a greater tendency to defamiliarize. Soib Tabrezi is recognized as the most outstanding master of using the technique of detachment among the poets of the Indian style, as he reached unprecedented heights in creating unusual meanings (begon mania). It is emphasized that Soib uses innovations in word composition in ghazals, which are a prerequisite for creating new meanings. Thus, to denote the concept of "world", the poet uses numerous, very unusual allegories "shishakhona" ("glass house"), "vakhshatsaro" ("house of horror"), "nilikhisor" ("blue fortress "), etc. It is emphasized that The most frequently used artistic figure, in which Soib Tabrezi uses "defamiliarization" with great skill, is the figure of reminiscence (talmeh). The main role in creating unusual meanings is played by changing the angle of view. After the figure of reminiscence, Soib most often uses the figures of comparison and personification.
Key-words: Victor Shklovsky, formalism, creative work of Soib Tabrezi, "defamiliarization"
(oshnoizdoi), artistic figures, reminiscence (talmekh), comparison and personification
Чашмандозй ба таърихи шеъру шоирй дар адаби форсй равшан месозад, ки баробари тай гардидани мархилахои ташаккулу инкишофи худ шеър торафт такмил ёфтаву шоирон дар паи чустучуи хунарсозахои [6,с.47] тоза афтода, дастёб хам гардидаанд. Агар дар сабки хуросонй содагиву равонй ва баёни во^еияти рузгор мухтассоти асосии шеър дониста шавад, дар сабки иро^й корбасти мусталахоти фаннй, ручуь ба фарханги исломй, рамзгарой вижагихои асосии шеър дониста мешуд. Намояндагони сабки хиндй бошанд, кушиш ба харч доданд, ки шеърро вусьати тоза бахшида, маьнихои бегонаро рохандозй намоянд. "Фасохату содагии баёни устодони Хуросону Иро^у Форс дар гуяндагони сабки хиндй зиёд дида намешавад, вале дар иваз аз хусусиятхои дигаре бахраманданд, ки наметавон онхоро нодида гирифт. Бештар аз се ^арн садхо гуянда, чи дар шибхи ^ора ва Эрон бад-ин шева сухан гуфтаву ба гунаи дигаре сармояи адаби форсиро тавонгар сохтаанд" [1, с.56-57]. Аз ин ну^таи назар, метавон гуфт, ки нисбат ба намояндагони сабкхои хуросониву иро^й, шоирони сабки хиндй бештар барои тагйир додани тархи сухани бадей, хам аз чихати забон ва хам аз хайси маьно, талошхо варзидаанд, то суханашон ма^булияту човидонагй касб карда бошад.
Соли 1917 формалисти рус Виктор Шкловский ма^олаеро тахти унвони "Хунар -хамчун шигард" матрах намуда, дар он вожаи "ошноизудой" ["остранение"]-ро истифода
намуд. Аз назари y хунар идроки миссии моро дyбора сомон медихад ва дар ин масир коидахои ошнову соxторхои ба зохир мондагори вокеиятро дигаргун месозад ва одатхоямонро тагйир медихад ва хама чизи ошноро ба чашми мо бегона мекунад... ва хама чизро аз хокимияти савийяи xyдкор, ки зодаи идроки миссии мост, мерахонад [6,с.60].
Мухаммадризо Шафеии Кадканй дар китоби xyд "Растоxези калимот" тахти унвони "Ошноизудой" маколаеро матрах карда, бо такя ба назарияи формалистон овардааст, ки "ошноизудой дар назари суратгаронёни рус хар навъ навоварй дар каламрави соxтy суратхост ва хар падидаи кухнаеро дар сурате нав даровардан, яъне "хунарсоза"-ро аз нав зиндаву фаъол кардан. Масалан, як ташбехро, ки ба иллати такрор дастмолй шуда ва наметавонад фаъол бошад, аз тарике фаъол кардан" [6,с.62]. Ё xyд Мухаммад Хусайни Мухаммадй перомуни мафхуми "ошноизудой" чунин ибрози назар менамояд: "Ошноизудой дар як таърифи густарда иборат аз тамомии шигардхои фунунй аст, ки нависанда ё шоир аз онхо бахра мебарад, то чахони матнро ба чашми xатобини xyд бегона бинамоёнад. Х^адафи y низ аз ин кор равшан кардани сареъи як маънй ё мафхум нест, балки меxохад дар колаби зебоофаринй мафохиме тоза биёфаринад" (9, с.2). Вакте сари ин макула мулохиза менамоем, мусаллам мегардад, ки хар шоир новобаста ба он ки бо кадом сабки адабй эчод менамояд, кушиш ба xарч медихад, то ба маънии тоза дастёб гардад, вагарна муваффак дар чодаи эчод наxохад шуд. Дар идомаи фикр Кадканй илова менамояд, ки "агар сад бор ман бигуям, ки чехраи маъшуки ман мисли офтоб аст, як ташбехи кадимй, ё хунарсозаи гайрифаьолро ба кор бурдаам" [6,с.62]. Аз ин ру, сyxанварон кушиш намудаанд, ки хар бор сyxанро чилову дyраxши тоза баxшида, зовияи дидро нисбат ба ашёву мафхумоти мавриди тасвир тагйир дода бошанд. Масалан, устод Абдулманнони Насриддин дар маколаи xеш "Тасвири тулуи офтоб дар "Шохнома" чунин овардаанд: "Устод С.Айнй зимни тадкикоти xеш оид ба "Бустон"-и Шайx Саьдй кайдхои зеринро аз гуфтахои адабиётшиноси турк Зиёпошшои Усмониро фаро гирифтаанд: "... Фирдавсй барои ба вучуд овардани "Шохнома" сй сол ранч кашид. Дар хакикат, як асари номурданй ба вучуд овард. Тулуи офтобро дар 120 чой 120 ранг тасвир кард, ки яке бар дигаре монанд нест..." [5,с.80]. Дар идомаи сyxан Абдулманнони Насриддин кайд менамояд, ки "...гуфтахои Зиёпошшо аз руи таxминy такриб бошанд хам, комилан дуруст будаанд, балки тасвири сар барзадани xyршеди гетифуруз аз микдори таьинкардаи он мухаккик xеле бештар ба шумор омад" [5,с.80] - гуфта 225, мавриди тулуи офтобро дар шохасари Хдким Фирдавсии Тусй дарёфт ва дар маколаи xеш сабт намудааст [5,с.81 -104].
Вале чун ба ин тасвироти xyдованди "Шохнома" назар меандозем, хамоно ошкор аст, ки дар аксари абёте, ки ба тулуи офтоб баxшида шудаанд, бештар коргирй аз муродифоти бадеии вожаи мазкур бадеияти абётро таьмин намудаанд, шабехи "ёкути зард", "гетифуруз", "чароги замона", "равшанчарог", "тудаи шанбалид", "шамьи гетифуруз", "сyрxсеб", "чароги зардраxшон", "xанчари руз", "дирафши сапед", "шамьи раxшон".
Аз баррасиву тахлили газалиёти сyxанварони форсу точик мисли Хдким Анвариву Низомии Ганчавй, Шайx Саьдиву Хоча Камол, ^офизи Шерозиву Амир Хусрави Дехлавй ва дигарон метавон натича гирифт, ки онхо низ дар офаридани образхои кахрамонони лирикии газалиёти xеш, xоссатан, тимсоли маъшук аз хунарсозахои мyxталиф суд чустаанд. Барои мисол мегирем ташбехи руи маъшукро ба мох. Анварй мегуяд: Хусни ту бар моу лашкар мекашад, Ишци ту бар ацл ханцар мезанад [2,с.82].
Низомй нигоштааст:
Шудам бар сурате ошиц, ки бар мау мекунад гавго, 4û сурат? Сурати дилбар, чû дилбар? Дилбари зебо [4,с.260].
Камол мефармояд:
Бе мауи pyu ту оуам зи Сурайё бигузашт,
Дида дарё шуду уар цатра зи дарё бигузашт [12,с.219].
Афзyдaн мебояд Камоли Хучандй дар газалиёти xеш бо истифода аз вожаи "Wx" мaъниxои латиф ба xaм оварда, xaр дафъа бо тагйир додани зовияи дид дар андарёфти мазомини тоза муваффа^ xaм гардидаст. Агар дар ^исме аз бaйтxо чеxрaи зебои rçaxрaмони лирикй ба моx шaбоxaт ёфта бошад, дар аксар абёти шоир руи y дар мaлоxaт аз моx имтиёз бaxшидa шyдaaст. ЧУНОНЧИ:
Моуро pавшанû аз pyu ту мебояд цуст, Сарвро pостû аз цадди ту мебояд хост [12,с.198].
Ч,ои дигар гуфта:
Рухсори дuлфуpyзат хуршеди безавол аст,
Пайдост, мау, ки пинуон аз шарми он цамол аст [12,с.271].
Боз гуфта:
Моу дуздû мекунад хубû зи ту,
З-он дарояд уар шабе аз равзанат [12,с.300].
Бо вучуди ин xaмa навчу^о боз xaм xонaндa такрори маъниро эxсос менамояд. Аз ин ру, Шафеии Кадканй илова менамояд, ки "агар шоир чоми шаробро дар зулолй ва равшанй ба офтоб тaшбеx кунад, ки чоми шароб монанди xyршед аст (як xyнaрсозaи аз кор афтодаи дигарро мавриди истифода ^арор додааст), агар сад бор ин "паём"-ро бо ибороте аз xaмин даст мукаррар кунад, чуз xaстa кардану мутанаффир кардани мyxотaб xеч xосиле нaxоxaд дошт, аммо як шоири начандон мaшxyр дар давраи сафавй ё ^очорй гуфтааст: Офтобо, аз сари майхона магзар, к-ин уарифон Ё бuбyсандат, ки ëpû, ё бuнyшандат, ки цомû.
Хамон xaрфи бисёр мубтазал ва мукаррарро, яъне xaмон xyнaрсозaи дастмолишудаву мубтазалро сурате тоза бaxшидa ва аз он ошноизудой кардаву ба он зиндагй бaxшидaaст. Харфи тозаву бадеи ин шоир xaмон пaёмxои мубтазали пешин буд, ки "руйи маъшу^и ман мисли офтоб аст" ва ё "чоми шароб монанди офтоб аст" [6,с.63].
Агар аз ин ну^таи назар ба шеъри шуарои адаби форсй назар афканем, метавон дарёфт, ки бо вучуди тaлошxои axли сyxaн барои дарёфти маонии бикр, xaмоно ба ибораи Кадканй, бо xyнaрсозaxои мубтазал низ бaрxyрд намудан мумкин аст.
Мавлоно Соиби Табрезй низ дар газалиёти ошщонаи xyд руи маъшу^аро ба офтобу моx нисбат додааст, вале дар шеъри y ин тасвири суннатй ранги тоза пайдо кардааст. Чунончи: Pyu y р$зе, ки Соиб аз ницоб омад бурун, Офтобу моу аз тоци дили гардун фитод [3,с.1143/3].
Ч,ои дигар дар тавсифи лаби маьшу^ овардааст:
Ба хун мегалтад аз рашки ацици оташини y,
Сууайле, к-аз фуpyгаш шуд цигаргоуи Яман равшан [3,с.3019/6].
Во^еан, нисбат ба намояндагони саб^ои xyросонивy иро^й шуарои сабки xиндй бештар майл ба ошноизудой доранд, ки байни ощо Соиби Табрезй ангуштнамост. Соиби Табрезй дар тaьриxи адаби форсй ба сифати номоварони равияи ошноизудой эътироф гардидааст. Аз баррасиву тaxлили газалиёти Соиб метавон баръало мyшоxидa кард, ки y xaмворa майл ба ошноизудой дошта, бо ибтикор дар лафзу маьнй барои дарёфти "маьнии бегона" дастёб гардидааст. Муосиронаш, дар ибтидо ин тарзи гуфтори уро ма^бул надоштаанд, аз ин ру, xyд дар байте гуфтааст:
Дилам уамеша ду ним аст чун цалам, Соиб, Зи баски мунфаилам аз сияузабонии хеш [3,с.2426/5].
Сyxанвар "сияхзабонии" xyдро дар андарёфти маьнову мазомини тоза ва шеваи нав дар сyxанофаринии xеш дидааст. Чои дигар мегуяд:
Маро аз харфхои колабй дил танг мегардад, Зи акси тутиён оинаам пурзанг мегардад [3,с.2820/3]
Ба андешаи Соиби Табрезй каломи пешиниён "харфхои колабй" аст, аз ин ру, ин тарз сyxан гуфтан уро дилтанг месозад, дар мисраи дуюм xеле шоирона ин фикрашро собит намуда, мегуяд, ки "оинаам", яьне калбам аз акси "тутиён"- ахли сyxане, ки бо шеваи бостон сyxан менамоянд, "пурзанг" мегардад, яьне тарзи гуфтори пешиниён макбули у нест ва сабабгори дилтангии у гардидаанд.
Бинобар ин, Соиби Табрезй кушиш ба xарч додааст, ки дар гуфтани шеьр тархи тозаеро чустучу намояд, то харфаш обшуставу дилгиркунанда набошад ва ба ин максади xеш ноил хам гаштааст. Зеро ба гуфтаи Мухаммад Хусайни Мухаммадй бо такя ба назарияи соxторгароёни рус "шаклхои тоза мухтавохои тоза меофаринанд" (8,с.91).
Дастовардхои Соибро дар калимабандй, ибораороиву таркибсозй, корбурди воситахои тасвири бадей, забон, шевахои баён ва гайра метавон мушохида кард, ки дар "Фарханги ашьори Соиб" кисме аз онхо шарху тавзехи xyдро ёфтаанд (7).
Мавлоно Соиб бо максади ошноизудой дар газалхояш як катор калимахои xyдсоxтеро истифода кардааст, ки сабабгори тавлиди мазмуни нав гардидаанд. Масалан, шоир дар байти зерин гуфтааст:
Бодпаймоист оцизнолии оуандилон,
Нест дар дилуо сироят нолаи занцирро [3,с.35/1].
Дар "Мyнтаxаботи Соиб" ин байт дар шакли зерин омадааст, ки аз чихати ифодаи маьнй бехтар менамояд:
Бодпаймоист оцизнолû аз оуандилон,
Нест дар дилуо сироят нолаи занцирро (10,с.102).
Дар байти болой се калимаи нодир, яьне "бодпаймой", "очизнолй" ва "охандилон" истифода шудааст. Дар "Фарханги забони точикй" калимаи "бодпаймо (й)" ба маьнии бодрафтор, тезрафтор (сифати асп ё шутур) омадааст ва байти зерини Чунайдуллои Хрзик ба сифати шохид зикр ёфтааст:
Фузунтар ноцауои бодпаймо,
Зи реги дашту зи кууони дунё (11,с.192/1).
Инчунин дар фарханги мазкур калимаи "очизнавозй" ба маьнии мехрубонй кардан ба нотавонон, дастгирии бечорагон зикр ёфта байти зерини Хрфизи Шерозй хамчун шохид оварда шудааст:
Замона чу оцизнавозû кунад,
Ба тунд аждауо мур бозû кунад (11,с.951/1).
Вале калимаи "очизнолй" дар фарханг ба назар намерасад. Инчунин калимаи "охандил" ба маьнии саxтдил; шердил омадааст ва аз Хрфизу Хусрави Дехлавй абёти шохид зикр гардидааст (11,с.948/1). Дар шеьри форсй ва муховараи мардум калимахои "сангдил", "саxтдил", "дили саxт", "дили сангин", "дилсанг" ва гайра зиёд истифода мешаванд, вале Соиби Табрезй калимаи "охандил"-ро бо чамьбандй мавриди истифода карор додааст. Афзудан чоиз аст, ки дар шеьри шуарои сабкхои xyросонивy ирокй вожаи "охандил" истифода шуда бошад хам, вале дар шакли чамь корбаст шудани ин кабил вожахо дар сабки хиндй, xосатан, шеьри Соиби Табрезй бисёр ба назар мерасад мисли "худхисобон", "бечигарон", "хамхаёлон", "нифоколудагон", "бастазабонон", "тозахатон", "болигназарон"... ва ба яке аз шохисахои сабки фардии суханвар табдил ёфтааст. Чунончи: Xудyисобон фориг аз андешаи фардо шуданд,
Мо уисоби хеш аз гафлат ба фардо мондаем [3,с.2636/5].
Дар байти дигар мегуяд:
Аз ранги чеура рози маро шарм ёр ёфт, Донанд хуб бастазабонон забони уам [3, с.2823/5].
Калимаи "очизнолй" низ гайриму^аррарй аст, ки бо калимахои "бодпаймой" ва "охандилон" иртибот пайдо карда, маъниро тозагй бахшидааст. Дар мисраи дуюм бошад, вожаи "сироят" сабабгори ^олабшиканй гардидааст. Одатан, дар ин мазмун лафзи "таъсир" бояд истифода мешуд, вале Соиб бо истифода аз ин калима тархи тоза дар сухан андохтааст.
Масалан, дар байти зерин Соиби Табрезй тавсифи ёрро карда чунин менигорад: Ба азми сайд чин созад чу зулфи сайдбандашро, Рами оуу ба истицбол меояд камандашро [3,с.190/1].
Дар ин байт ибораи "зулфи сайдбанд" ба сари худ во^еан нав аст, зеро то Соиб иборахои "зулфи сиёх", "зулфи мушкин", "зулфи чалипо" ва монанди инхо дар шеър зиёд истифода мешуд. Хамчунин "ба азми сайд чин сохтани зулфи сайдбанд" низ хеле чолиб аст. Дар мисраи дуюм низ "рами оху камандашро ба истицбол меояд" гуфтани шоир бисёр мармуз афтодааст. Аслан, ва^те чашми оху ба сайёд меафтад, аз вай гурезон хохад шуд, вале шоир ^олабшиканй карда, мегуяд, ки "рами оху" "камандашро" барои истицбол меояд, яъне ^ахрамони лирикии шоир - ман аз карашмахои ёр ба вачд омадаву майл суи у дорад.
Агар дар байти болой ибораи "зулфи сайдбанд" сабабгори ошноизудой гардида бошад, дар байти поёнй ибораи "иксири хурсандй" ва таркиби "санчоб гардидани хокистар" ^олабшиканиро таъмин сохтааст. Суханвар ба масъалаи ризо ру оварда, ^аноатпешагиро тал^ин менамояд ва чунин мегуяд:
Ба доди Х,ац цаноат кун, ки бо иксири хурсандй, Ба хокистар агар паулу нщй санцоб мегардад [3,с.1382/3].
Дар ин байт суханвар ба масъалаи цаноат ру оварда, тал^ин менамояд, ки бояд инсон он чй, ки Офаридгор барояш насиб гардонидааст, шукргузор бошад, дар ин сурат у дар зиндагй орому осоиш пайдо менамояд. Хдмин нуктаро шоир бо истифода аз ибораи тозаи "иксири хурсандй" ва таркиби нави "санцоб гардидани хокистар" хеле мохирона ифода кардааст. Суханвар байни ранги муи пусти санцоб, ки хокистарй аст ва хокистар таносуби зебоеро пайдо карда, мазмунсозй кардааст. Дар баробари ин маънии наздикро низ метавон аз мисраи дуюм берун кашид, зеро хокистар, ки нав аз оташ фориг гаштааст, бисёр нарму гарм хам хаст.
Ч,ои дигар мефармояд:
Нест цилу цоли мо чун андалебон баури гул,
Бар сари хори маломат бештар хун мешудем [3,с.1329/3].
Дар мисраи дуюм суханвар аз ифодаи бадеии "хори маломат" (ранчу азоби сарзанишу таъна) ва таркиби "хун шудан бар сари чизе" (риёзат кашидан барои ноил шудан ба чизе) истифода карда, бадеияти байтро таъмин сохтааст. Одатан, барои ба даст овардани чизи фоидаовару манфиатбахш мардум талош меварзанд, ранч мекашанд, вале Соиб ^олабшиканй карда, "бар сари хори маломат" хун хурдани ^ахрамони лирикиро ба ^алам овардааст. Яъне кашмакаши ^ахрамони лирикй - мо шабехи булбулон барои дидани чехраи гул нест, балки у ба сари "хори маломат" "хун мешавад", яъне риёзат мекашад, яъне дар рохи иш^ мубталои сарзаниш гардидан барояш гуворову хушоянд мебошад.
Афзудан чоиз аст, ки бисёр ибораву таркибхое, ки дар газалиёти Соиби Табрезй корбандй шудаанд, бофтаи хаёли худи шоиранду дар муховараи мардум эътибор ёфтаанд ва ё баргирифта аз фарханги мардумист, ки махз ба василаи шеъри шоир тобишхои тозаи маъной пайдо кардаанд.
Соиби Табрезй дар корбурди воситахои тасвири бадей низ ^олабшиканй карда, басо маъниву мазомини зехнрасу бикрро манзури хонанда сохтааст. Тозагуихои суханвар дар корбасти санъати ташбех, киноя, талмех, ташхис ва гайра хеле борваранд. Чунончи, дар байти зерин суханвар мегуяд:
Гули уушёрмагзиуост фарци неку бад аз уам,
Лаби шамшерро маст аз лаби согар намедонад [3,с.1529/3].
Дар ин байт ифодаи худсохти "гули хушёрмагзй" киноя аз натичаи закиву огоху комилй дар расолати инсонист, зеро махз инсоне, ки худогоху худшинос аст, метавонад байни неку бад тафри^а гузорад ва барои исботи андеша суханвар ду ибораи дигарро ба хам му^обил гузошта, мегуяд, ки мастии "лаби шамшер" дигар асту мастии "лаби согар" дигар. Ибораи "лаби шамшер" низ гайриму^аррарист, одатан, "дами шамшер" маъмултар аст, вале Соиб ба чои ин ибораи маъмул, ^олабшиканй карда, "лаби шамшер"-ро истифода бурдааст.
Дар байти дигар мефармояд:
Бе намак натвон цигар хурдан дар ин мотамсаро, Хацци бахти шурро, эй бенамак, манзур дор [3,с.2200/5].
Соиб дар мисраи дуюми ин байт вожаи "бенамак"-ро корбаст кардааст, ки киноя аз инсони бадбахт буда, бори аввал дар ин маънй дар шеъри шоир истифода шудааст. Таркиби "бе намак чигар хурдан" низ ба ду маънй: наздик ва дур истифода шудааст. Маънии наздик ин ки, во^еан, чигарро бидуни намак хурдан наметавон, зеро лаззат надорад, маънии дур ин аст, ки азобу ранч кашидан дар натичаи нодорй ё бадбахтй. "Мотамсаро" киноя аз дунёст, ки бесоби^а нест.
Дар байти дигар Мавлоно Соиби Табрезй ифодаи тозаи "сайдгохи нокомй"-ро истифода кардааст, ки киноя аз дунёст:
Куцо равам, ки дар ин сайдгоуи нокомй, Хазор дом зи мавци сароб мебинам [3,с.2787/5].
Суханвар барои нишон додани бахтбаргаштагии ^ахрамони лирикй - "ман" уро дар холати саргардонй дар ин дунё - "сайдгохи нокомй" нишон додааст. Дар мисраи дуюм низ таркиби "зи мавчи сароб хазор дом дидан" ба сари худ тоза ва хеле мармуз буда, маънии аз хаёлоти хом очиз монданро ифода намудааст.
Соиби Табрезй танхо барои ифодаи мафхуми "дунё" кинояхои зиёдеро истифода кардааст, ки бисёр гайриво^ей афтодаанд, мисли "шишахона", "вахшатсаро", "нилихисор".... ва хоказо аз чумлаи онхоянд.
Пуркорбурдтарин воситаи тасвири бадеие, ки Соиби Табрезй дар он ошноизудой кардааст, ин санъати талмех махсуб меёбад. "Азбаски талмехот баёнгари асотиру бовархо, фархангу таърих ва одобу а^оид ва ба зиндагии инсонхо марбут аст, наметавонад, ки аз такрору дуборагй ичтиноб гирад ва асотиру таърих барои хамаи шоирон хамчун сарчашмаи ишорашаванда яксон хизмат менамояд. Пас, ин чо хунар ба пешвози шоир меояд, то дар такрори талмехот харфи нав эчод кунад ва бо истифода аз вожахои калидии як талмех маънои мачозй офарад ва бо кинояи комилан чадид ба маъно ва дар мачмуъ, ба шеър рангу буи дигар ато бахшад" [13,с.53]. Суханвар дар бисёр байтхо аз ^иссахои асотириву таърихй, иш^иву ирфонй суд бардошта, бо тагйир додани зовияи дид мазомини зехнрас офаридааст. Чунончи, дар байти зерин:
Чун равад берун зи бог он Юсуфи гулпирауан,
Гул ба домангириаш дасти Зулайхо мешавад [3,с.1312/3].
Хадафи шоир аз ин байт бозгуи саргузашти Юсуфу Зулайхо нест, муроди суханвар тавсифи ёр аст, ки бо шеваи тоза онро манзури хонанда менамояд. Яъне гуфтанист, ки "он Юсуфи гулпирахан" - маъшу^а ва^те аз бог берун меравад, гул домани уро мегирад,
мисли он ки Зулайхо домани Юсуфро хангоми ру ба гурез ниходанаш гирифта буд. Ифодаи "дасти Зулайхо шудани гул хангоми домангирй" низ бисёр гариб аст.
Ч,ои дигар суханвар чунин менигорад:
Аз Зулайхои цауон бигрез, то уар цо дарест,
Бе калиди саъй чун Юсуф баруят во шавад [3,с.1297/3].
Дар ин байт ифодаи "аз Зулайхои чахон гурехтан" маънии гайримунтазира аст, шоир ^олабшиканй кардааст ва манзури у аз ибораи "Зулайхои чахон" хамон хушихои зиндагиву тааллу^оти дунявист ва хар касе, ки аз он пархез менамояд, дари ма^суд ба руяш боз хохад шуд, мисли Юсуф, ки аз зиндон ба садорат расид.
Соиби Табрезй дар талмех ба ^иссаи Искандар ва оби хаёт низ ^олабшиканй карда, чунин мегуяд:
Дар сиёуй метавон гул чид аз оби уаёт,
Гиряро бошад асар домони шабуо бештар [3,с.2221/5].
Торикиву зулмот имкон надод, ки Искандар ба оби хаёт дастрасй пайдо намояд, вале дар тасвири суханвар сиёхй, яъне шаб ва^ти мусоид барои ^абули дуост. Хунари шоир дар он зохир гаштааст, ки барои ифодаи матлаб ба ин ^исса аз зовияи дигари дид назар андозад. Таркиби "аз оби хаёт гул чидан" низ "бегона" аст.
Дар байти дигар шоир мефармояд:
Зи улфат хобгоуи ваушиён шуд домани Мацнун,
%амон Лайлй зи шухй унс бо Мацнун намегирад [3,с.1452/3].
Суханвар ^олабшиканй карда, таъна бар Мацнун мезанад, ки махз бо вухуш унсу ошной пайдо карданаш сабабгори он гардид, ки Лайлй бо вай наздикй пайдо карда натавонист. Агар дар шеъри шуарои пешин оханги рахм нисбат ба Мацнун бештар садо дихад, Соиб худи Мачнунро дар фиро^и дустдоштааш гунахгор мехисобад.
Соиби Табрезй таъна бар Хизр мезанад, ки бо вучуди умри абад доштан аз назархо пинхон гаштугузор дорад, вале ^ахрамони лирикии шоир бо "дахруза умр" - киноя аз умри кутохи инсонй, аз будани хеш дар дунё ризост. Чунончи: Хизр бо умри абад пушида цавлон мекунад, Мо ба ин даурузаумр изуори уастй мекунем [3,с.2655/5].
Суханвар дар байти дигар низ нисбат ба тимсоли Хизр ошноизудой намуда, мегуяд, ки агар Хизр "чошнии теги шаходат" мекард, дигар дар чустучуи оби хайвон азият накашида, "ба лаби хушк цаноат мекард":
Хизр агар чошнии теги шауодат мекард,
З-оби уайвон ба лаби хушк цаноат мекард [3,с.1630/3].
Дар тасвири тимсоли Фарход низ Соиби Табрезй ^олабшиканй менамояд ва мегуяд, ки он чашмае, ки дар куху камар "мегиряд", яъне чорист, на об аст, балки гиряи санг аст ба сахтчонии Фарход. Во^еан, тасвири зебову гайриво^еист: Сангро гиря ба цонсахтии Фаруод ояд, Он на чашма-ст, ки дар кууу камар мегиряд [3,с.1759/4].
Соиби Табрезй дар офаридани ташбех низ ошноизудой карда, маънихои латифи шоиронаро пайрезй кардааст. Чунончи, дар байти зерин чунин нигоштааст: Эй чашмат аз гизоли Хутан хушнигоутар, Азрузи ошицон шаби зулфат сиёутар [3,с.2283/5].
Суханвар бо ^олабшиканй чашми маъшу^аро на ба чашми охуи Хутан монанд менамояд, балки аз он "хушнигохтар" медонад ва сиёхии зулфашро низ тавсиф карда, ташбехи гайримунтазира - "аз рузи ошицон сиёхтар" мехисобад. Ибораи "шаби зулф" низ гайриму^аррарист, ки маъниро шукух бахшидааст.
Соиби Табрезй дар шахсиятбахшй низ ^олабшиканихои назаррас дорад. Дар тасвири шоир тамоми мавчудоти олами имкон ба забон омадаву изхори сид^у вафо, шодиву гам, ^аноатмандиву пархезгорй, шукргузориву носипосй кардаанд. Масалан, дар мисраи якуми байти зерин булбулон ташхисонида шуда, мисли одамон оби чашм мерезанд, оинадорй кардани онхо таъкид мегардад. Дар мисраи дуюм бошад шабнам ташхисонида шуда, ичрои амал менамояд, яъне рехтани шабнамро ба руи гул бо ^олабшиканй зикр ёфтааст: Оби чашми булбулон оинадорй мекунанд, Мениуад шабнам абас оина бар зонуи гул [3,с.2526/5].
Дар байти дигар бошад суханвар арраро шахсият бахшида, мазмунсозй кардааст: Арра бо оуандилй бо нахли боровар накард, Он чй бо узлатгузинон мекунад сини салом [3,с.2547/5].
Ч,ои дигар мазмуни хикамиеро тархрезй намуда, гандумро шахсият мебахшад ва чунин мефармояд:
Дар руи хок гурсинаеро бигир даст,
Аз ханда лаб мабанд чу гандум ба зери хок [3,с.2512/5].
Мавлоно Соиби Табрезй на танхо дар маъниофариниву мазмунсозй, балки дар истифодаи забону шеваи баён низ ^олабшиканихои чолибу назаррас дорад. Масалан, дар байти зерин ифодаи "чашм чаронидан" хеле хунармандона корбаст шудааст, зеро фоили "чаронидан" аслан хоси чашм нест. Суханвар ба чои "андохтан"-у "духтан" бо ^олабшиканй аз калимаи "чаронидан" бахрачуй намуда, маънии тозаро дарёфтааст. Чунончи: Чашме начаронидем дар ин бог чу шабнам, Чун сарв фишурдем цадам бар лаби цуе [3,с.3402/6].
Ифодаи "^адам фишурдан" низ ба сари худ гайримунтазира аст, зеро одатан, "^адам мондан", "^адам гузоштан", "^адам ранча кардан" ва гайра маъмултар аст, вале шоир "^адам фишурдан" (мачозан ба маънии пинхон кардан - М.У.)-ро истифода карда, ошноизудой кардааст.
Дар байти дигар вожаи "хиромидан"-ро, ки аслан харакатро ифода менамояд, дар хамшафатй бо лафзи "даст" оварда, маънии латифу гайримунтазираро пайрезй кардааст: Сунбули у мехиромад даст бар души бауор, То кунад дар вацти фурсат уалца дар гуши бауор [3,с.2212/5].
Дар байти дигар ба чои ифодаи "дар хатар аст" ибораи "хатар дорад"-ро истифода намудааст. Чунончи:
Нахли боровар хатар дорад зи санги кудакон, Дар миёни оцилон девона ларзад бештар [3,с.2222/5].
Мавлоно Соиб дар байти зерин ба чои ифодаи "хасми ором", ки худ назокати хосу тано^уз дорад, бо истифода аз ифодаи "хасми ороманд" (мафъул танхо, вале фоил дар шакли чамъ-М.У.) ошноизудой намуда, маънии тозаро тархрезй кардааст: Нест дар зиндони тан цонуои комилро царор, Хасми ороманд гавуаруои галтон бештар [3,с.2225/5].
Ч,ои дигар ба чои ибораи "мани сайёд" ифодаи "сайёди маро"-ро корбаст намуда, маъниро дурахши тоза бахшидааст. Чунончи:
Бо гизолони сухан кор аст сайёди маро,
Кай маро аз цо барад оууи мушкини дигар [3,с.2235/5].
Соиби Табрезй дар бисёр мавридхо шабехи ибораи "сайёди маро" аз ифодахои "парвонаи маро", "Мачнуни маро", "Фарходи маро", "девонаи маро" ва гайра коргирй намуда, маъниофаринй кардааст.
Суханвар дар як ^атор байтхояш ду фоили хамрешаро бо камоли махорат дар аввалмисраи байт паихам корбаст карда, мазмунсозй кардааст. Чунончи дар байти зерин гуфта: Намешавад нашавад доги лолауо носур, Ки дашт кони намак шуд зи шури савдоям [3,с.2794/5]. Таркиби "дашт аз шури савдо кони намак шудан" низ бадеияти том дорад, зеро вожаи "шур" ду тобиши маъной дорад: якум, шур тугёну авчгирй, дуюм ба маънии аслй -сернамак низ метавон ^абул кард, ки низ аз мухтассоти шеъри шоиранд.
Хамин тавр, метавон хулоса кард, ки Соиби Табрезй дар газалиёти хеш кушиш ба харч додааст, ки бо руоварй ба ошноизудой ба маънихои тозаву рангин дастёб гардад. Колабшиканихои суханварро дар калимасозй, ибораорой, бофти таркибхои шоирона, корбасти воситахои тасвири бадей ва истифода аз забону шеваи баён мушохида метавон кард. Ин бозёфтхои шоиронаи суханвар сабабгори хушояндии мазмуну маънй ва шухратёр гардидани худованди он гардидаанд. Во^еан, баррасиву тахлили хар як аносири шеъри Соиби Табрезй аз ну^таи назари ошноизудой метавонад бори як рисоларо бикашад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Даштй, Алй. Нигоуе ба Соиб / Алии Даштй. Чопи севум. - Теурон: Интишороти Асотир,1364. - 219 с.
2. Девони Анварй. Тауияи Расул Ходизода. - Душанбе: Ирфон, 1972. - 260 с.
3. Девони Соиб. Иборат аз шаш цилд. Ба кушиши Мууаммад Цаурамон. - Теурон: Интишороти илмиву фаруангй, 1391. - 3677 с.
4. Ганцавй, Низомй. Девони цасоид ва газалиёт. Бо муцаддима ва тасуеуи Саид Нафисй. -Теурон: Фуругй, 1362. - 395 с.
5. Ёдкарди Фирдавсй ва "Шоунома"-иу. Мацмуи мацолауо. Хуцанд: Наргис, 1993. - 104 с.
6. Кадканй, Мууаммадризо Шафей. Растохези калимот [Дарсгуфторуое дар бораи назарияи адабии суратгароёни рус]. Муцаддима, тасуеу, шаруу тавзеуот ва замимаи Шодимууаммад Суфизода. - Душанбе: Нашри файз, 2023. - 399 с.
7. Маонй, Аумад Гулчин. Фаруанги ашъори Соиб / Аумад Гулчини Маонй.- Теурон: Муассисаи мутолиот ва тауцицоти фаруангй, 1364. - 1652 с.
8. Мууаммадй, Мууаммад Хусайн. Бегона мисли маънй (нацду таулили шеъри Соиб ва сабки уиндй) /Мууаммад Хусайни Мууаммадй. - Теурон: Нашри Митро, 1374. - 286 с.
9. Мууаммадй, Мууаммад Хусайн. Ошноизудой дар газалиёти Шамс. /Мууаммад Хусайни Мууаммадй // Мацаллаи илмии Пажууиши шеърпажууишй [Бустони адаб]. Донишгоуи Шероз. - 1399. - №3.
10. Соиб. Мунтахабот. Мураттибон Аурорй З., Шералй Л. - Душанбе: Ирфон,1980. - 703 с.
11. Фаруанги забони тоцикй. Иборат аз ду цилд / дар зери таурири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Хошим, Н. А. Маъсумй. - Москва: Советская энциклопедия, 1969. - Ч..1. А - О.
12.Шайх Камоли Хуцандй. Девон. Муцаддима, тасуеу ва таълицоти Фахриддин Насриддинов. Иборат аз ду цилд. - Хуцанд: Ношир, 2020. - 1431 с.
13.Шарипов Ш.Р. Сохторшикании Зууурии Туршезй дар талмеу / Ш.Р.Шарипов // Мац. Ахбори ДДХБСТ. - Хуцанд, 2021. - № 4(89). - С. 52-63.
REFERENCES:
1. Dashti, Ali. View to Soib / Ali Dashti. The third edition. - Rehran: Publishing house Asotir,1364. -219pp.
2. Devon of Anvari. Edited by Rasul Hodizoda.-Dushanbe: Irfon, 1972.-260 pp.
3. Devan of Soib. Consists of six volume. With the efforts of Muhammad Qahramon. -Tehran:Scientific and cultural publishing house, 1391. - 3677pp.
4. Ganjavi, Nizomi. Devan of kasida and ghazal. With introduction and correction of Said Nafisi. - Tehran: Furughi, 1362. - 395 pp.
5. Memorization of Firdawsi and his "Shahname" Collection of articles. Khujand: Nargis, 1993. - 104 pp.
6. Kadkani, Muhammadrizo Shafei. The Correstness of Words Introduction, correction , explanation and attachment by Shodimuhammad Sufizoda. - Dushanbe: Nashri fayz 2023. -399 pp.
7. Maoni, Ahmad Gulchin. Dictionary of Soib 's Prose. / Ahmad Gulchin Maoni. -Tehran: Reading and cultural research Institution.1364. - 1652 pp.
8. Muhammadi, Muhammad Husayn. Unfamiliar like a meaning.(retell and analyze of Soib's prose and Indian style) / Muhammad Husayni Muhammadi. - Tehran: Mitro publication, 1374. - 286 pp.
9. Muhammadi, Muhammad Husayn. Defamiliarization in Shams's ghazals. /Muhammad Husayn Muhammadi // Scientific journal of research ofprose. Sheroz University, №3, 1399.
10.Soib. Collection. Editors Ahrori Z, Sherali L. - Dushanbe: Irfon, 1980. - 703pp.
ll.Tajik Dictionary. Consists of two volumes / under the editorship of M.Sh.Shukurov, V.A.Kapranov, R.Hoshim, N.A.Ma'sumi - M.: Soviet encyclopedia. 1969. - V.1. A - O.
12.Shaykh Kamoli Khujandi. Devan. Introduction, correction and research of Fakhriddin Nasriddinov. Consists of two volumes. - Khujand: Noshir, 2020.-1431 pp.
13.Sharipov Sh.R. Zuhuri Turshezi 's structural break in reminiscence / Sh.R.Sharipov //Bulletin of TSULBP. - Khujand, 2021. - № 4(89). - PP.52-63.
