CC BY
111
10.00.00.илм^0и ФИЛОЛОГИЯ 1О.ОО.ОО.ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ lO.OO.OO.PHILOLOGICAL SCIENCES
10.01.03.АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРХрИ ХОРИ^И 10.01.03.ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10.01.03. LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
ТДУ 8Т1 ТКБ 83(0)4
СОИБИ Урунова Мавцуда Рустамовна, номзади илмуои ТАБРЕЗЙ-ШОИРИ филология, дотсент, мудири кафедраи FАЗАЛСАРО адабиёти классикии тоцики МДТ «ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
САИБ ТЕБРЕЗИ - Урунова Мавджуда Рустамовна,
ПОЭТГАЗЕЛЕПИСЕЦ к.ф.н.,дотцент, завкафедрой таджикской
классической литературы ГОУ "ХГУ имени акад.Б.Гафурова"(Таджикистан, Худжанд)
SOIB TABREZI - Urunova Mavjuda Rustamovna, candidate of A GHAZAL SINGING POET philological sciences, Associate Professor, head of
the department of Tajik classical literature under the SEI "Khujand State University named after acad.B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E- mail: umavchuda@mail.ru
Вожауои калиди: Соиби Табрезй, газалсарой, мавзуъ ва мундарицаи газалиёт, сабки баён, мазмунсозиву маъниофаринй, уунари суханварй
Дар мацола перомуни мацоми Соиби Табрезй дар газалсарой маълумот дода шуда, сабки нигориш ва мавзуву мундарицаи газалиёти у мавриди таулилу баррасй царор гирифтааст. Муаллиф таъкид бар он дорад, ки уарчанд суханвар бо сабки уиндй шеър эцод намуда бошад уам, аммо дар газалуояш аз ин сабк, ки ба печидагиву мармузй шууартёр аст, ба тарзи сода бардошт намуда, аксаран василаи тамсил мууокимаронй менамояд. Собит карда шудааст, ки газалиёти суханвар аз циуати мавзуъ ва мундарица хело пурмуутаво буда, перомуни ишц, садоцат, покй, озодагй, уиммат, эусон, тавозуъ, цаноат, хомушй ва гайра гуфтугу менамояд. Аз баррасии мавзуъ муаллиф ба чунин натица расидааст, ки суханвар кулли сарчашмауои бурду бохти рузгорро бо чашми дил мушоуида намуда, натоици мушоуидоти хешро ба василаи шеър манзури хонандагон сохтааст. Муаллиф бар он ацида аст, ки ашъори Соиби Табрезй дар назар хазинаи уикматеро мемонад, ки кулли инсонуо метавонанд аз он барои амалй гаштани ормонуои хеш раунамову дастуре пайдо карда бошанд.
Ключевые слова: Саиб Тебрези, поэт-газелеписец, тема и содержание газели, стиль выражения, содержание и значение, риторика.
В статье рассматривается место Саиба Тебрези в создании газелей, а также анализируются стиль, тема и содержание его газелей. Автор подчеркивает, что, несмотря на создание поэтом газелей в основном в индийском стиле, который известен своей сложностью и загадочностью, в газелях данный стиль им упрощается, и аллегория воспринимается уже просто и рассматривается часто как средство иллюстрации. Доказано, что газели поэта очень богаты по тематике и содержанию и говорят о любви, преданности, чистоте, свободе, щедрости, доброте, смирении, довольстве, тишине и т.п. Исследуя данную тему, автор пришел к выводу, что поэт наблюдал перипетии жизни собственными глазами, а результаты своих наблюдений представлял читателям посредством стихов. По мнению автора, поэзия Саиба Тебризи - это кладезь мудрости, в которой все люди могут найти руководство и бескорыстный совет для осуществления своей мечты.
Key words: Soib Tabrezi, ghazal singing, theme and content of ghazal, style of expression, content and meaning, rhetorics
In her article the author adduces the information concerned with Soib TabrezVs status in ghazals palace and she analyzes his writing style and the theme and content of ghazals as well. The author of the article lays an emphasis upon the idea that although the orator has written poem in the Indian style and in
his ghazals known for their complexity and mysteriousness he takes them simply and often discusses them as a means of illustration. It is testified that the speakers ghazals are very rich in subject matter and content, speak of love, devotion, purity, purity, generosity, kindness, humility, contentment, silence, and so on. Designing on the premise of the relevant topic, the author of the article comes to the conclusion that the speaker saw with his own eyes all sources of success and failure in life and has presented the results of his observations to the readers through poetry. the author emphasizes that Soib TabrezVs poetry seems to be a treasure trove of wisdom in which all people can find guidance to realize their dreams.
Мероси адабии Соибро асосан газалиёт ташкил медиханд, харчанд дар эчодиёти у касидаву маснавй ва анвои дигари шеърй низ мавкеи муайян доранд. Лекин Соиби Табрезй хдмоно дар жанри газал тамоми истеъдоду махорати хешро намуда, ба василаи он афкори рангину хаёлоти бикрашро тархрезй кардааст. Суханвар аз суннати газалсарои маъруфтарин намояндагони адабиёти асрхои пешин, аз чумла, Мавлонову Шайх Саъдй, Хоча Хофизу Камоли Хучандй, Амир Хусраву Абдуррахмони Ч,омй ва дигарон файзёб гардида, анъанаи мазкурро тавонистааст тавсеа бахшад. "Мавлоно Ч,омй аз мактаби шеъру шоирии пешгузаштагони худ тарбия ва таълим гирифта сохибмактаб гардид ва ин мактаб суханварони дигареро мисоли Навой, Осафй, Биноиву Хилолй, Назириву Калим, Соибу Бедил, Мушфи;иву Саййидо, Мулхаму Нахлй парвариш дод" [14,с.117].Х,арчанд Соиб харчанд дар шакли газал навоварии чиддие ворид насохтааст, вале мавзуоти газалхояш пурдомана буда, андешаву акоиди тоза тавассути тасвирхои гариби шоирона дар хамбастагй бо саноеи шеърй хело муъчазу дилчасп афтодаанд. У "аз зумраи он бузургмардонест, ки дар кори хунар назир надорад. Аз ин чост, ки дар байни ахли адаб бо номи ";уллаи сабки хиндй" иштихор ёфтааст. Соибро дар хунари газалсарой мумтоз медонанд ва бехтарин шохкории у низ дар газалхояш пайдост [6,с.4]. Харчанд Соиби Табрезй бо сабки хиндй шеър эчод карда бошад хам, аммо дар газалхояш аз ин сабк, ки ба печидагиву мармузй шухартёр гардидааст, аз он ба тарзи сода бардошт намуда, аксаран василаи тамсил мухокимаронй намудааст. Ба андешаи адабиётшиноси варзида, профессори шодравон Абдулманнони Насруддин "Соиб аз пешравони «шеъри тарз», шеъри маънигарост, шеъре, ки шоиронаш як умр чашм ба симои маънй духтаанд. Девони ашъори Соиб аз чумлаи китобхои махбуб мебошад. Аз лихози теъдоди ашъор бар аксари газалсароёни адаби форсй бартарй дорад" [13,с.6].Газалиёти суханвар аз чихати мавзуъ ва мундарича хело пурмухтаво буда, перомуни ишк, садокат, покй, озодагй, химмат, эхсон, тавозуъ, каноат, хомушй ва гайра гуфтугу менамояд.
Мавзуи ишк дар газалиёти Соиб шабехи суханварони дигари мо мавкеи аввалиндарачаро ишгол менамояд. Тараннуми ишки хакикй, ки аз дарёфти рисолати инсонй сар мезанад, дар бисёр газалхои ин суханвари номй мавриди тавсиф ва арчгузорй ;арор гирифтааст. Бехуда нест, ки шоир куввату неруи суханашро аз ишк медонад:
Ишк, хунгарм аз му^аббат кард эцоди маро, О^увон аз чашм нагзоранд сайёди маро [12, с.92].
Соиб дар порчаи зерин хар калбро сазовори ишк намедонад, ба андешаи у дар рохи ишк нотарсу ;авй ва табъи баланд доштан шарт аст, вагарна наметавон дар ин чода комгор гардид. Касоне, ки нозуку заифтабъ, яъне ба ибораи суханвар "шишачон"-анд, наметавонанд сазовор ба дарки асрори иш; бошанд ва равандаи чодаи мухаббатро андешаи номус набояд бошад ва тавонад, ки ба хама таънаву маломатхо истодагарй намояд: %ар шишацон хазинаи асрори ишк нест, Номус шишаест, ки дар бори ишк нест [12, с.222].
Бинобар ин, суханвар бо истифоди мохирона аз санъати ташбех хар дилеро, ки холй аз "давлати бедори иш;" аст, шабехи "базми бечарог"-у "кадуи бешароб" медонад: Базмест бечарогу кадуест бешароб, Дар %ар диле, ки давлати бедори ишк нест [12, с.222].
Соиби Табрезй, мисоли газалсароёни пешин, мочарои а;лу иш;ро асоси тасвир ;арор дода, та;дирро афзал аз тадбир медонад ва а;лро дар тадбиркорй ангуштнамо сохта, иш;ро ситоиш менамояд:
Абрест парварандаву барфест хонасуз, Тадбир кори акл бувад, кори ишк нест [12, с.222].
Суханвар чунон мафтуни иш; аст, ки хар шеваи онро хуштар аз хамдигар медонад ва "гулзори иш;"-ро тихй аз "хор" медонад, яъне ба андешаи шоир оши;и ха;и;й, ки мафтуни чамоли холи;и хешу андешаи зудтар дарёфтани висоли уро дорад, хамвора ба тавдироти хеш розиву махрум аз забони шикв аст:
%ар шевааш зи шеваи дигар бозавктар,
Як хор дар саросари гулзори ишк нест [12, с.222].
Мавзуи дигаре, ки газалиёти шоирро чилову дурахши хоса мебахшад, васфи хулки хамида мебошад. Соиб, ки худ инсони фариштаху, покниход ва озода буд, зимни газалхои ошикона хамвора инсонхоро суи худшиносй рахнамун сохтааст. Зеро инсон танхо ба василаи касби хулку атвори наку метавонад куллаи муроду ормонхои аслиро фатх намояд ва ин хам бошад расидан ба асли хеш аст. Аз ин ру, вай ба ходисоти дахр, рузгори мардумон бо чашми ибрат нигох мекард ва тачрибаи андухтаи хешро ба силки назм мекашид, то дигаронро коргар бошад: Матлаби мо гав^ари ибрат ба даст овардан аст, Гар ба зо^ир %амчу тифлон дар тамошоем мо [12, с. 196].
Мусаллам аст, ки риояи ахлоки писандида нисбати атвори разила вазнинтар аст ва аксари удабои кабл аз Соиб низ ба ин масъала дахл кардаанд. Барои расидан ба дарачаи инсони комил, ё худ камолоти маънавиро дарёфтан, шахс бояд фаровон риёзат бикашад, бисёр лаззоти зиндагиро сарфи назар намояд. Табиист, ки кам касон метавонанд ба ин амал ноил шуда бишаванд. Бинобар ин, Соиб ба матлаби баланд сохиб шуданро кори душвору сангин хисобида, тамсил мезанад, ба рохе, ки метавон ба василаи он кухро убур кард, зеро пайрохаи кух бисёр пурпечутоб аст ва барои расидан ба куллаи куху убур намудани он тай кардани ин рохи пурпечро та;озо дорад:
Ба матлаби баланд ба сахти тавон расид, Дар ку% печутоб хурадро% бештар [12, с.517].
Хдмин тавр, мавзуи ишк ва ахлок дар шеъри Соиб ба хам хеле тавъам омадааст. Ашъори Соиб саршор аз акоиду андешахои ахлокй буда, хонандаи хешро аз бахри беканори амсолу хикам файзёб мегардонад. Соиб худ инсоне буда, поктинат, равшанзамир, назарбаланд, хайрандеш ва хушахлоку покизарузгор, ки ин хама аз ашъораш таровиш доранд. У фарде аст серчашму бениёз аз неъматхои зиндагй, ки гуфта:
Рузии моро зи хони серчашми додаанд, Бениёз аз нозу неъмат^ои алвонем мо [ 12, с.517].
Х,амчунин:
Неъмате чун сарчашми нест дар хони вуцуд, Бениёз аз ба^р дорад оби ин гав^ар маро [12, с.55].
Пайвастан ба хисоли серчашмй суханварро ба каноатпешагиву аз такдир ризоманд будан рахнамун сохтааст ва у ифтихоромез таъкид менамояд, ки аз бениёзию каноатгузинй миннат аз чарх нахохад кашид, зеро дар талоши чомаи алвон несту каъбавор соле ба кабое конест (^абои Каъба ё Жомаи Каъба - иборат аз атласи сиёь, ки аз Каъба ьожиён барои табаррук оранд) (8,с.147):
Аз чарх миннати пари ко^е намекашам, Гар устухон зи дард шавад тутиёмаро... Хун дар талоши цомаи алвон намехурам, Соле бас аст каъбасифат як кабо маро [12, с.46].
Аз хамин лихоз, Соиб талкин намуда, ки инсон набояд дар талаби ризк шаъни хешро паст намояд, обруяшро аз даст рахо созад, аз он ки оби рафтаро ба чуй баргардонидан имкон надорад. Чунончи:
Марез оби рухи худ барои нон, к-ин об
Чу рафт навбати дигар ба цу намеояд [12, с.507].
Х,амчунин:
Марез оби рухи худ ба^ри оби зиндаги, Соиб,
Ки хизри вакт гардад %ар ки поси обру дорад [12, с.399].
Соиб дафъатан таъкид месозад, ки махз каноат мухофизи обруи одамй асту уро хатто дар ин чахон аз оби чашмаи Кавсар файзёб мегардонад:
%ар ки Соиб, аз каноат кард %ифзи обру, Дар %амин цо об аз сарчашмаи Кавсар кашид [12, с.505].
Оне ки каноатпеша несту хамвора дар талоши тааллукоти дунёи хастй гом мезанад, насиб аз чахони гузарон танхо хору хас бурда метавонад, аз он ки чашми тамаъ хеч гох сериро надида ва нахохад дид:
То ту меларзи ба тору пуди %астй %амчу мавц, Цисмат аз дарёи гав^ар хору хас бошад туро... Чашми бешарми ту сериро намедонад, ки чист, Дар талоширизк то %ирсимагас бошад туро [ 12, с.56].
Соиб аз гайбати xалк бархазар бyданро талкин намyда, таъкид месозад, ки инсон бояд кому забони xешро аз гайбат пок дорад ва пурдур шyдани садафро аз покии дахони он медонад, ки абри найсон бар ивази ин фазилаташ ба вай насиб гардонида: Бувад гайбати халц мурдорхорй, Бипардоз аз ин луцма кому забонро. Зи гав%ар ди%ад луцмаат абри нажон, Агар чун c-адаф пок œзи да%онро [12, с.85].
Сyxанвар мардумро аз гайбати хамдигар нигох дошта, чунин мехисобад, ки айбу нуксони якдигарро рyëрy гуфтан хунар аст ва аз айббини xеш ранчидан камоли нодонист. Чунончи: Kаcе, ки айби туро пеши чашм бингорад, Бибyc дидаи уро, ки бар ту дорад [12, с.336].
Хдмчунин:
Курро аз ра%бари бино буридан гофилжт, Беcабаб аз айббини хешранцидан чаро? [12, с.81].
Соиб инсонест равшандилу дидавар, ки он аз файзи xоксорй насибаш гардида ва мисоли гавхар аз гарди ятимй (Дурри ятим - иборат аз марвориди ягона, ки мислаш дигар набошад ва «ятим» аз одами бепадар ва аз баьоим бемодар ва аз жавоьир якто, ки мислаш набошад) (8,250) шиквае надорад, зеро хамин xyсyсият онро равнаке дода: Хожоржт маро равшании дидаву дил, Шиква аз гарди ятимй чу гу%ар неот маро [12, с. 127].
Сyxанвар ба xонандагони xеш талкин менамояд, ки xоксорй пеша намоянд, то сарбаландй насибашон гардад, аз он ки дона низ зимни гузидани батни xок ба наxли пойдоре мубаддал xоxдд гардид:
Зи файзи хожорй дона нахли пойдоре шуд,
Ту гар аз по дарой ша^аворе мешавад пайдо [12, с.194].
Соиб пири xирад аст, аз ин ру, таъкид намуда, ки инсон бояд xасмро бо нармиву ш^й адаб намояд, зеро xокистар низ аз нармй оташи сузонро зердасти xyд гардонида, яъне аз оташи фурузон танхо xокистар бокй мемонаду x&roa Чунончи:
Ба %амворй адаб кун хаcми cаркашро, ки хокжтар, Ба нармй зердаcти хеш мегардонад оташро [12, с.53].
Ё xyд чои дигар мегуяд, ки инсони сохибдил бояд душмани xyнxорро ба xайрy эхсон дасткутох созад, зеро барои шер аз шикамсерй дида каманди устуворе нест: Душмани хунхорро кута% ба э^он ^з дат, %еч занцире бе% аз ccрй набошад шерро [12, с.102].
Соиби Табрезй шоири ичтимогаро низ хдст. Норизой аз замона, танкиди ахли чох, xоса зохидони рдакор дар ашъори Соиб мавкеи мухим доранд. Шоир дарозои умри гаронмояи xеш ба бисëр шахру вилоятхои Эрон, хамчунин кишвархои Х,инду Афгонистон, сафар карда, бо намояндагони табакахои гуногуни чамъиятй аз наздик ошно гардида буд. Ин аст, ки вай хамчун инсони сохибдил нисбати беадолатихои замона xомyш буда наметавонист ва то чое, ки метавонист перомуни руйдодхои зиндагй, нобаробарихои ичтимоиву нобасомонихои хаëт андешаронй мекард. Шуру шари души фонй сyxанварро ба xyлосае мерасонад, ки дигар на ба холи рафтагон, баръакс, ба "икбол"-и мондагон таассуф мебояд xyрд: Пеш аз ин бар рафтагон афcyc мехурданд халц, Мехуранд афcyc дар айёми мо бар мондагон [12, с.642].
Ба андешаи сyxанвар нихояти бемехрии одамон нисбати хамдигар ба сархаде расида, ки дигар домани модар барои тифлон домани махшарро мемонад: Дар замони мо, ки беме^рй циёмат мекунад, Домани модар ба тифлон домани ма%шар бувад [12, с.282].
Соиб чун инсони хикматшинос ин хама нобасомонихои рузгорро дар мизони акл баркашида, ахволи танги оммаи васеи xалкро дар беадолатй ва зулму ситами ахли чох ва хукмронони замона мебинад. Аз ин ру, ба онон таъкид мекунад, ки махз туфайли ранчу захмати мардуми мехнаткаш, яъне заифону нотавонон чароги xонаи синфи доро - саркашон равшан xохад шуд, чунки аз ранчи дастону ара;и чабини онон xазинахо пурганчу xонхо пурфайз xохад буд. Сyxанвар барои собит соxтани ин андешаи xеш оташро мисол меорад, зеро оташ аз xасy xошок, ки ба зотй xеш ночизу нотавон аст, бол афшондааст:
Аз заифон мешавад равшан чароги cаркашон, Боли оташ аз хаcу хошок меояд бурун [12, с.641 ].
Барои хамин хам суханвар хамчун инсони бедордил золимонро хушдор медихад, ки ба зердастони худ бо чашми тараххум назар афканда, аз сузи дили эшон дар андеша бошанд, зеро «бар заифон рахм кардан», ба акидаи шоир «рахм бар худ кардан аст» ва ношунида гирифтани ин насихат шабехи амали шерест, ки оташ дар найистон афканда, рохи халосиро бар хеш барбастааст:
Бар заифон ра%м кардан, ра%м бар худ кардан аст, Вой бар шере, ки оташ дар найистон афканад [12, с.324].
Парвози андешахои суханвар дар ин мачро ба хаддест, ки вай равшании сипехрро на аз сайёрахои Хуршеду Мох, балки аз устухони бегунохон - офарандагони ризку рузии махлукон медонад:
Нест аз хуршеду мо% ин гунбади гардон сафед, З-устухони бегуно^он аст ин зиндон сафед [12, с. 349].
Аз ин боис, шоир таъкид менамояд, ки «иштихои хирс» хамвора гозгир асту «неъмати дунё» бо он баробар шудан натавонад ва талмех мезанад ба киссаи Сулаймон ва мур, ки натавонист ба ин кадар манзалат эхтиёчи муреро бароварда бошад: Неъмати дунё %арифи иштихои %ирс нест, Чашми муреро Сулаймон сер натвонист кард [ 12, с.371].
Аз ин сабаб, сарватмандон набояд, ки танхо аз пайи гирд овардани мол бошанд, балки онро то кадри имкон барои бехдошти ободии кишвару осудахолии раият сарф намоянд. Чунки хеч кас аз гардиши рузгор ва окибати кори хеш огох нест ва такдирро бар банда амалхост:
Машав дар рузгори давлат аз афтодаготн гофил, Ба пеши по назар кун то чарогат равшани дорад [ 12, с.345].
Зохидони авомфиребу риёкор хамешагй хадафи тири такдири суханвар карор гирифтаанд. Чунки, бино ба тасвироти Соиб, онхо зохидиро на аз бахри пархезгорй ва парастиши Х,ак ихтиёр кардаанд, балки ин пеша барои эшон мояи ба даст овардани ризку рузй ва гирд овардани мол асту бас. Аз ин ру, суханвар миёни магасу зохид таносуберо пайдо намуда, матлаби хешро хело нишонрас баён кардааст:
Пашша аз шабзиндадори хуни мардум мехурад, Зин^ор аз зо^иди шабзиндадор андеша кун [12, с.637].
Ба гуфтаи Соиб майи ишкро зохид начашидааст ва кайфияти онро намедонад, чунки у на дар сари паймонаи ишк аст, балки дар талоши риояи ахкоми шаръист, ки гуё боиси дар бихишт маскан ёфтани вай мегардад. Бинобар ин, суханвар зохидро бехабар аз «кайфияти май» ва «гиряи мастона» хисобида, уро шабехи донаи хушки тасбех мехисобад ва мегуяд, ки то сар дар сари паймона (паймонаи иш; - М.У.) нанамояд ба дарёфти чамоли зоти борй мушарраф нахохад шуд:
Кайфияти май зо^иди фарзона надонад, То сар накунад дар сари паймона надонад. Зо^ид, ки бувад хушктар аз донаи тасбе%,
%ащи намаки гиряи мастона надонад [12, с.418].
***
Чашми мо чун зо^идон бар меваи фирдавс нест, Ташнаи буе аз он себи занахдонем мо [12, с.51].
Дар иртибот бо мавзуи шикоят аз замон ва ахли он Соиб бисёр маврид шиква аз толеъву та;дири худ низ кардааст ва ин чахонро арсаи ранчу азоб дониста, орзуи хар чй зудтар расидан ба дунёи охиратро намудааст:
Шуд устухон зи даври фалак тутиё маро, Боре дигар намонд дар ин осиё маро. Хашм аст хурдани ману айб аст пушишам,
Ин аст аз замона либосу гизо маро [12, с.46].
***
Дидани мо талхкомон талх созад комро, Дод, гуё, доя аз пистони х;анзал шири мо... Манзили накли макони мост авци ломакон, Водии имкон надорад арсаи шабгири мо [12, с.49].
Шоир ин хама номуродихои хешро аз икболи пасти хеш мехисобад ва таасуф аз он дорад, ки «осмонхо дар шикасти у камархо бастаанд» ва у наметавонад ин донаро (чисму рухи хешро -У.М.) аз ин нух осиё эмин дорад:
Ин ки Соиб, дасти мо аз домани у кута% аст,
Нораыи^ои ицбол ат домангири мо [ 12, с. 49].
***
Оcмон%о дар шикати ман камар%о батаанд, Чун нига% дорам ман аз ну% оcm як донаро? [12, с.78].
Лекин Соиб инсоне буд сабур ва дур аз ашки хасрат реxтанy забони шиква дароз намудан. Бинобар ин, y хамчун фарди душдидаву шиносандаи кирдорх,ои чах,они бемурувват аз ин амали Tyë «нораво»-и xеш xичолат мекашад ва таъкид менамояд, ки шиквахои вай аз чарxи качрав аз норостист, зеро ин душ табиатан качрафтор аст ва «дар чуи кач аз об чустани ростй» камоли беxирадист:
Шиква бо норотй аз чархи кацрав мекунем, Ротй аз цуи кац аз об мецуем мо [12, с. 153].
Аз ин ру, сyxанвар души имконро макони муборизаву талош мехисобад ва мегуяд, ки вай аз он сабаб лаб аз xохиш намебандад, ки ин «чарxи xасис» дар сурати «бедахан» дидани шоир, хатто рузияшро аз дасти у xохад бурд:
З-он намебандам лаб аз хо%иш, ки ин чархи хаcиc, Рузиямро мебарад, гар беда%ан бинад маро [12, с. 186].
Боз як мавзуи мухиме, ки дар газалшти шоир мавкеи чудогонаро ишгол менамояд, кадри сyxан ва сyxансанчист. Шоир дар бисëр шеърхояш аз сyxани волои xеш меболад ва махз ба туфайли санъати сyxанварй кадру кимат пайдо намудану сох,ибобру гаштанашро борхо руи сахфа овардааст. Чунки сyxани y сyxани мукаррарй нест, рангинии каломаш аз xyрдани xyни чигари шоир сар задааст ва аз хамсухбатии вай ба доманхо метавон файз бурд: Аз хуни цигар ранг пазирад cухани мо, Баргет хазондида Су%айл аз Ямани мо. Аз cy%батu мо файз тавон бурд ба доман, Зулфи шаби цадр ат дили пуршиканни мо. З-он хушcуханонем дар ин базм, ки бошад Аз болу пари хеш чу тутй чаманимо [12, с.41].
Ин аст, шоир хамнавъони xешро, ки аз сyxани баланду маънихои бикри ашъори хамдигар завк мебаранд, тавсиф менамоянд ва бо як катор образхои латифи шоирона аз кабили «масти баëн», «майи аргувон», «гавхар ба санг шикастан», «ривочи матои дукон», «бар сари хам задании мисраи рангин», «гули бустони якдигар будан» ва гайра онхоро ситоиш мекунад: Хуш он гуру%, ки мати баëни якдигаранд, Зи цуши фикр майи аргувони якдигаранд. Намезананд ба cанги шикат гав%ари %ам, Паиривоциматои дукониякдигаранд... Зананд бар cари %ам гул зи мжраи рангин, Зи фикри тоза гули бутониякдигаранд [12, с.417].
Ба андешаи Соиб харфи дилро пеши арбоби хавас кушодан нашояд, чунки эшон сияхкор хастанду оинаи xотирро тира месозанд:
%арфи дил, Соиб макун cар пеши арбоби %аваc, Зин%ор оина пеши ин cuя%корон мадор [ 12].
Х,амзамон сyxанвар таассуф аз он меxyрад, ки дар айëми y дигар сyxанталабе намондааст ва бехтар аст «забони xома дар давот» бошад, яъне дар сyxан гуфтан сукут ба амал пайвандад: Соиб, забони хома ба коми давот каш, Имруз чун cуханталабе дар ца%он намонд [12, с. 420].
Ба андешаи Соиби Табрезй танхо сyxанвари номй ба кадри сyxан метавонад бирасад, хар оне, ки xyдро сyxаншинос мехисобад, сyxанвариро намедонад. Аз ин ру, дар бахри маонй гарк шудан авлотар аст, то рузе шабехи гавхар кимате пайдо кунй: На %ар cуханбишиноcе cуханварй донад, На %ар cиë%диле кимтеари донад... Ту cаъй кун, ки дар ин ба%р нопадид шавй В-агарна %ар хаcу хоре шиноварй донад. Kамоли %офизи Шерозро зи Соиб пурc, Ku цадри гав%ари ша%вор цав%арй донад [ 12, с.421 ].
Хдмин тарика, газалтети Соиби Табрезй аз хайси фарогирии мавзуъ ва баëни андешаву афкор басо доманадор буда, тамоми чабхахои зиндагии мардуму олами имконро фаро мегирад ва бо сабки xоси шоирона суруда шудааст. Аз баррасии ашъори шоир метавон чунин натича гирифт, ки вай кулли сарчашмахои бурду боxти рузгорро бо чашми дил дидааст ва натичаи
мушохидоти хешро б а василаи шеър манзури хонандагон кардааст. Ашъори Соиби Табрезй дар назар хазинаи хикматеро мемонад, ки кулли инсонхо метавонанд аз он барои амалй гаштани ормонхои хеш рахнамову дастуре пайдо карда бошанд. Х,ак бар чониби худи суханвар, ки дар абёти фахрияаш оварда:
Хурдабине нест, Соиб, в-арна чун холи бутон,
Як ца^он маънист дар %ар нуктаи музмар маро [ 12, с.55]. ***
То чу май Соиб каломам пухтаву рангин шудаст,
Дар карими синаи худ сол^о цушидаам [12, с.587].
***
Агар се^р инчунин, Соиб, ки аз килки ту мерезад,
Такаллуф бартараф, ман се^рро ботил намедонам [12, с.583].
ПАЙНАВИШТ:
1. Девони Соиби Табрезй. Бо эхтимоми Чдхонгири Мансур. Иборат аз ду ;илд-Техрон: Муассисаи интишороти Нигох, 1384.-1896 с.
2. Зехнй, Тура;ул. Санъати сухан / Тура;ул Зехнй. - Душанбе: Ирфон, 1979.- 279 с.
3. Маонй, Ахмад Гулчин. Фарханги ашъори Соиб/Ахмад Гулчини Маонй. Иборат аз се чилд. -Техрон: Муассисаи мутолиот ва тах;и;от,1365.- 1652 с.
4.Мухаммадзодаи, Сидди;. Шархи газалхои СоибиТабрезй/Сидди; Мухаммадзода .-Техрон,1370.- 456 с.
5.Насриддинов, Абдуманнон. Сехри мубин/ Абдуманнон Насриддинов. - Хучанд, 1996.- 196 с.
6.Нуруллоева, М. Соиби Табрезй (пажухише дар хунари шоирй). / М.Нуруллоева. -Хучанд: Нури маърифат, 2005. -78 с.
7.Пригарина, Н.И. Индийский стиль и его место в таджикско-персидской литературе./Н.И.Пригарина. -М., 1991.- 212 с.
8.Ромпурй, Мухаммад Fиёсиддин. «Баьори борон» - шархи «Гулистон» / Мухаммад Fиёсиддини Ромпурй. - Лакхнав: 1906. - 442 с.
9.Саъдиев, Садрй. Адабиёти точик дар асри ХУШСадрй Саъдиев.-Душанбе:Дониш,985.-284 с.
10. Соиб ва сабки хиндй дар густураи тах;и;оти адабй. Бо кушиш ва эхтимоми Мухаммад Расули Дарёгашт.- Техрон,1371.- 456 с.
11.Соиби, Табрезй. Куллиёт. Бо му;аддима ва шархи холи шоир аз Мухаммад Аббосй/С.Табрезй. -Техрон: Исфанд,137.- 1834 с.
12.Соиб. Мунтахабот/ Соиби Табрезй. - Душане: Ирфон, 1980. - 703 с.
13. Урунова, М. Килки гавхарбор / М.Урунова. -Хучанд:Андеша, 2012.-110 с.
14.Урунова, М. Абдурахмони Ч,омй ва суннати газалсарой/М.Урунова//Номаи донишгох. Илмхои чомеашиносй, № 4 [53]. - 2017.- С.113-119.
15Дотамй, Ахмад. Пажухише дар сабки хиндй ва давраи бозгашти адабй/Ахмад Х^отамй -Техрон,1342.- 234 с.
16.Шамисо,Сирус. Сабкшиносии шеър/Сируси Шамисо. - Техрон, 1346.- 420 с.
REFERENCES:
1. Soib Tabrezi's Divan: under the editorship of Jahongir Mansur. In two volumes. - Tehran: View, -1384. - 1896 p.
2. Zehni, Turakul. Art of Speech. / Turakul Zehni. - Dushanbe: Cognition, 1979. - 279 p.
3. Maoni, Ahmad Gulchin. Soib's Poetry Dictionary / Ahmad Gulchini Maoni. In three volumes. -Tehran: The Institute of Studies and Research, 1365. - 1652 p.
4.Muhammadzoda, Siddiq. A Review on Soib Tabrezi's Ghazals / Siddiq Muhammadzoda. - Tehran, 1370. - 456 p.
5. Nasriddinov, Abdumannon. The Holy Magic / Abdumannon Nasriddinov. - Khujand, 1996. - 196 p.
6.Nurulloyeva, М. Soib Tabrezi (research on art of poetry) / M. Nurulloyeva. - Khujand: Light of Enlightenment, 2005. - 78 p.
7. Prigarina, N.I. The Indian style and its Place in Tajik-Persian Literature / N.I. Prigarina. - M., 1991. - 212 p.
8. Rompuri, Muhammad Ghiyosiddin. "Spring of Rain" - a Commentary on "Guliston" / Muhammad Ghiyosiddin Rompuri. - Lucknow: 1906. - 442 p.
9. Saadiyev, Sadri. The Tajik Literature Referring to the XIX-th Century / Sadri Saadiyev. -Dushanbe: Knowledge, 1985. - 284 p.
10. Soib and the Indian Style in the Field of Literary Research. Under the editorship of Muhammad Rasul Daryagasht. - Tehran, 1371. - 456 p.
11. Soib, Tabrizi. Collection of Compositions. With introduction and description of the poet's life by Muhammad Abbasi / S.Tabrezi. - Tehran: Isfand, 137. - 1834 p.
12. Soib. Selected Works / Soib Tabrezi. - Dushanbe: Cognition, 1980. - 703 p.
13. Urunova, M. The Pen of Pearls / M.Urunova. - Khujand: Opinion, 2012. - 110 p.
14.Urunova, M. Abdurahmoni Jomi and the Tradition of Ghazal Singing / M.Urunova // Scientific Notes of the University. Social Sciences, № 4 [53]. - 2017.- P. 113-119.
15. Hotami, Ahmad. Research in the Indian Style and the Literary Return Period / Ahmad Hotami -Tehran, 1342. - 234 p.
16. Shamiso, Sirus. Poetry Stylistics / Sirus Shamiso. - Tehran, 1346. - 420 p.
Маумудзода Обидчрни Бекназар, номзади илмуои филология, сармуаллими кафедраи назария ва таърихи адабиёти Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С.Айнй (Тоцикистон, Душанбе)
Махмудзаде Обиджони Бекназар, кандидат филологических наук, старший преподаватель кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета им. С.Айни (Таджикистан, Душанбе)
Mahmudzoda Obidjoni Beknazar, сапй1йаге of philological sciences, lecturer of department of theory and history of literature under Tajik State pedagogical University named after S. Ayni (Tajikistan, Dushanbe), E-mail: мirobid-26@mail.ru
Вожауои калиди: Назирии Нишопурй, шеър, шоирй, уунари шоирй, маду, илуом, афкори адабй Дар мацола масъалаи шеъру шоирй аз нигоуи Назирии Нишопурй мавриди баррасй царор гирифтааст. Нахуст, муаллиф барои тайини дидгоууои Нвзирй дар бораи шеър кушидааст, ки афкори мутафаккирони гузашта ва шоиронро ба риштаи тауциц кашида, шеваи Назириро дар шинохти шеър муцаррар созад. Бар асоси тауцицоти анцомдода чунин натицагирй шудааст, ки Назирии Нишопурй ба андешаи он, ки шеър сарчашма дар илуом дорад, мувофиц аст ва мартабаи шоириро дар цомеа бар асоси он ки илуом ва вауй аз сарчашма уастанд, поинтар аз мартабаи паёмбарй медонад. Таъкид шудааст, ки шоир чун дигар суханварон назари хоси хешро дар бораи шеър ва шоирй дорад ва мулоуизауояшро дар бораи шеъру шоирй дар як цасида ба таври алоуида баён доштааст. Хамзамон, афкори адабии Назирй дар бораи шеъру шоирй бо нацду баррасии ашъори шоирони гузашта низ баён шудааст, ки у дар баробари сарфи назар накардан аз таъсирпазирии хеш аз шоирони гузашта, дидгоууои хешро роцеъ ба шеъри шоирони пешин низ баён доштааст.
Ключевые слова: Назири Нишапури, поэзия, стихотворчество, поэтический дар, восхваление, вдохновение, литературные взгляды
В статье рассматриваются взгляды Назири Нишапури относительно поэзии и поэтического творчества. Автор статьи, прежде всего, попытался выявить точку зрения мыслителей и поэтов прошлого по этому вопросу, чтобы установить способы и методы, которыми Назири руководствовался при формировании своих взглядов на поэзию. На основе проведенного анализа автор статьи приходит к выводу о согласии Назири Нишапури с утверждением, что источником стихотворчества является вдохновение, а поэт, творчество которого основано на вдохновении, занимает в обществе второе место после пророка. Назири, как и другие поэты, имеет собственную точку зрения относительно поэзии и поэтов и выражает свои литературные взгляды в отдельной касыде. Высказывая свою точку зрения о поэзии и поэтах, Назири, не отрицая влияния поэтов прошлого на свое творчество, выражает свои критические взгляды об их стихотворениях.
Key words: Naziri Nishopuri, poem, poetry, poetic mastership, praise, inspiration, literary thought The article dwells on the issue beset with poem and poetry under Naziri Nishopuns angle. Initially, the author of the article makes an endeavor to canvass past thinkers" and poets" views in order to determine Naziris ones dealing with poem and establishment of Nazms style of poetic recognition being taken into account as well. Proceeding from this consideration the author comes to the conclusion that Naziri Nishopuri agrees with the idea that poem is considered to be as a source of inspiration and he considers the poefs status in society to be inferior to the prophefs one that of is testimony of inspiration and revelation traced back from a source, on the whole. The mentioned poet like other men-of-letters has his own views on the theme explored and expresses his views on the former separately. At the same time, Naziris literary views on the latter have been expressed by dint of the past poets' reviews, who in addition being influenced by the past poets earlierly, indeed.
ТДУ 82 ТКБ 83,3(03)
ШЕЪР ВА ШОИРИ АЗ НИГОЩ НАЗИРИИ НИШОПУРИ
ПОЭЗИЯИ СТИХОТВОРЧЕСТВО С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ НАЗИРИ НИШАПУРИ
POEM AND POETRY UNDER NAZIRI NISHOPURTS ANGLE
Аз огози зухури aдaбиëти точик шоирон дар баробари бaëни мулохизахои xеш рочеъ ба масоили мyxтaлифи сиëсивy ичтимой, фархангиву маърифатй хосили шинoxти xеш аз шеъру шоириро бaëн доштаанд. Ба таъбири дигар, дар баробари мутафаккирону файласуфон шоирон низ накду назархои xешрo дар бораи шеър махз тавассути ашъори xеш бaëн доштаанд. Арастуро донишмандон яке аз аввалин мутафаккироне медонанд, ки дар бораи шеър ва чигунагии пайдоиши он мулохизаронй намудаст. У дар китоби xyд «Фанни шеър» оид ба пайдоиши шеър ва навъхои он чунин менависад: «Чунонки маълум аст, пайдоиши шеър ду сабаб дорад ва хар ду сабаб хам табиист. Якум, такдид овардан ба одамон аз xyрдсoлй сар мезанад ва онхо аз хайвонот ва дигар чонварон бо хамин фарк мекунанд ва ба такдидкорй кобилияти зиëдтaре доранд. Ба туфайли хамин хам нaxyст дониш хосил мекунанд. Дуюм, самараи таклид ба хама лаззат меба:кшад. Инро далеле собит месозад, ки вокеан хам рyx доданаш мумкин аст: ба он чизе, ки аз диданаш кас нафрат мекунад, мо сурати aксëфтaи онро бо хавас тамошо мекунем. Mисoл, сурати хайвоноти дахшатбор ва часади бечони онхоро» [1, с.18] .
Дар идомаи тахаввули афкори адабии мутафаккирони xaлки точик низ ин дидгоххои Арасту аз чониби Форобиву Ибни Сино ва дигарон истикбол шудааст, ки мачмуан шеърро таклид аз табиат ва каломи мyxaйял донистаанд, ки мулохизахои ин донишмандон дар тахкикоти чанде аз донишмандони точик, чун Худой Шарифов [6], Абдунабй Сатторзода [4] ва дигарон баррасй шудааст.
Дар таъриш aдaбиëти точик, аксари шоирон низ мулохизоти xешрo оид ба шеър тавассути каломи мавзун бaëн доштааст.
Назирии Нишопурй низ чун шоирони дигар назари xoсе ба шеъру шоирй дорад ва бештар бо такя бар изхори дидгоххои мaxсyс дар бораи сурудахои xеш ин мулохизотро бaëн доштааст. Myсaллaм аст, ки чунин шеваи фaxриясaрoй аз шоирй ва бахои баланд додан ба шеъри xyд, ë xyд эътирофи чойгохи шеъри xеш аз чониби шоирон дар адабдати гузаштаи мо низ ривоч доштааст. Аз чумла, Хрфизи Шерозй фармудааст:
Х^аеад чи мебари, эй cуcтназм бар Хофиз, Цабули хотири лутфи cухан Худодод ает [ 7, с. 166J.
Ё ^моли Хучандй фармуда:
Дар cухан лутфи илохД ба ту ëр ает, Камол,
В-арна cад cол ба фикр ин cуханон натеон гуфт [5, с. 351J.
Назирй хам аз рохи бузургони шеъри Ачам кадам бардошта, таъкид медорад, ки аз хар нyсxaи шеъри Назирй нофаи Чин xy^^m^ мешавад. Ин латофату назокати сyxaни шоир дар назар дошта шудааст, ки чаззобияти он ба рухияи инсонхо таъсири матлуб мерасонад ва назари шоир хам махсули маърифати xyди y ва завки бадеии вай аст.
Хар нуcхаи шеъре, ки бароеард Назирй, Аз гайрати он нофаи Чин хуни цигар гашт [3, с. 53J.
Дар байти дигар низ Назирй бо камоли ифттор аз он сyxaн мекунад, ки аз хар мисраи шеърй, ки аз ман дустону наздикон меxoнaнд, устоди ман хазорон ифтиxoр xoхaд намуд: Ба мжрае, ки надимон зи шеъри ман хонанд, Хазор фахр ба ман у^оди ман дорад [3, с. 92J.
Ин чо Назирй бо камоли итминон аз асар ва дарачаи сyxaни xеш харф мезанад ва бо огохии ба xyд xoс ин матлабро шарху тафсир мекунад.
Хамин шеваи ифттор ва шинoxти манзалати xеш дар суканварй дар касидае аз y, ки дар мадхи Нaврaнгxoн гуфта шудааст, ба мушохида мерасад. Maълyм аст, ки сарчашмаи эчоди ин касида нoшинoxтaгии кадру манзалати шоир дар ин рузгор аст, ки меxoхaд ба ин васила Назирй мартабаи xyдрo ба ахли дарбор ва амирону султонони вакт бишносонад. Аз ин ру, бо камоли итминон таъкид медорад, ки ман ба офариниши муъчизаи шеър аз шоирони бартари замони xyд хастам. Худованд маро ба макоми расулй барнагузид, вагарна то ин мартаба мерасидам. Аммо рутбаи сyxaни ман дар замона ба хадде болост, ки чамоли чахон аз он ороставу пероста гардидааст. Назирй маком ва эъчози калом ва карихаи шоирии xешрo ба гунае васф мекунад, ки ба таъкиди xyди у агар варакро бифшорам аз оби сукан чуе бишавад ва агар каламро фишорам, аз мушки сукан тале биофарам: Манам ба муъцизаи шеър афзалушшуаро, Хацам ржул накард, ар на мешудам мурcал. Рутубутати cуханам наше бар замона кашад, Зи ман цамоли цщон жт пур^алию %улал. Агар еарак бифишорам, зи об тзам yy, В-агар калам бифишонам, зи мушк тзам тал [3, с.395J.
Назирй хамчун шоири тозаназар ва намояндаи тарзи тоза чонибдори навоварй дар шеър аст. Аз ин ру, у таъкид дорад, ки ман девони шеъри куханро бо фикри нав мешуям, яъне афкори куханро тоза мекунад. Ин чо тозагуиро пеш аз хама у дар сароидани кадисахои мадхй дар васфи Пaëмбaр [с]-ро дар
