Научная статья на тему 'ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАС МҮСІНДЕРІ ТУРАЛЫ ДЕРЕКТЕР ХІХ Ғ. ХХ Ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ САЯХАТШЫЛАР МЕН ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ'

ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАС МҮСІНДЕРІ ТУРАЛЫ ДЕРЕКТЕР ХІХ Ғ. ХХ Ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ САЯХАТШЫЛАР МЕН ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
70
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
археология / Сарыарқа / Орталық Қазақстан / ғалым / өлкетанушы / тас мүсін / кездейсоқ / жахангер / ескерткіш / сурет / сызба / archaeology / Saryarka / Central Kazakhstan / stone sculpture / random / traveler / local historian / monument

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Құрманқұлов Жолдасбек, Касенова Асемгуль Дауреновна

Мақалада жоғарыда аталған мерзім шеңберіндегі Сарыарқа тас мүсіндерін зерттеу тарихы талданады. Ескерткіштерді зерттеу әдіснамалық түрде емес, кездейсоқ сипаттау түрінде жүргізілген. Мүсіндерді арнайы зерттеу бағыты болмағанымен, ол кезең археология ғылымының қалыптасу кезеңімен сәйкес келеді. Тас мүсіндер Сарыарқаның ежелгі және ортағасырлық ескерткіштер тарихының ең маңызды дерек көзі болып табылатыны көрсетілген. Олар осы ескерткіштерді қалдырған адамдардың түрі мен сыртқы келбетін көрсетумен қатар, сол кездің әлеуметтік құрылымы, тұрмысы мен дүниетанымынан мол мағлұмат береді. Сонымен қатар, мақалада Сарыарқаның ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бірінші жартысы аралығындағы белгілі болған 30-дан астам тас мүсіннің картасы жасалынып ғылыми айналымға енгізілген.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INFORMATION ABOUT THE PROBLEMS OF CENTRAL KAZAKHSTAN IN THE WORKS OF TRAVELERS AND SCIENTISTS OF THE XIX THE FIRST HALF OF THE XX CENTURY

The article analyzes information about the period of the second half of the 19th – first half of the 20th century in the history of study stone sculptures Saryarka, the collection of information about these monuments was carried out episodically and not methodically. The non-specific nature of the study of sculptures is connected with the fact that this period coincided with the time of formation of archeology as a science. Stone sculptures of Saryarka are an important source on the history of ancient and medieval monuments. They not only embodied the appearance of people of past eras, but also reflected valuable information about the social structure and life of those who left these monuments. The article also introduces into the scientific circulation a map of about 30 sculptures found on the territory of Saryarka in the XIX first half of the XX century.

Текст научной работы на тему «ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАС МҮСІНДЕРІ ТУРАЛЫ ДЕРЕКТЕР ХІХ Ғ. ХХ Ғ. БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ САЯХАТШЫЛАР МЕН ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЕҢБЕКТЕРІНДЕ»

УДК 902/904 https://doi.org/10.52967/akz2018.1-2.1-2.133.142

ОPTАЛЬЩ ЦАЗАЦСТАННЫЦ TАC MYCIНДEPI TУPАЛЫ ДEPEKTEP XIX f. - XX f. БШНШ1 ЖАPTЫCЫНДАFЫ CАЯXАTШЫЛАP MEH FАЛЫMДАPДЫЦ EЦБEKTEPШДE

© 2018 ж. Ж. ^рманкулов, Э.Д. ^асенова

Мaкaлaдa жoFapыдa aтaлFaн Mep3iM шeнбepiндeгi Caprnapia тac мYciндepiн 3eprrey тapиxы тaлдaнaды. Еcкepткiштepдi зepттey эдicнaмaльщ тYpдe eMec, кездейток; cипaттay тYpiндe жYpгiзiлгeн. МYciндepдi apнaйы зepттey 6aFbnbi бoлмaFaнымeн, oл кeзeн apxeoлoгия г^1лымыныц кaлыптacy кeзeнiмeн cэйкec кeлeдi. Tac мYciндep CaprnapiamiH eжeлгi жэнe opтaFacыpльщ ecкepткiштep тapиxынын eH мaнызды дepeк кез1 бoлып тaбылaтыны кepceтiлгeн. Oлap ocы ecкepткiштepдi кaлдыpFaн aдaмдapдын тYpi мeн ^ф^ы кeлбeтiн кepceтyмeн i^ap, coл кeздiн элeyмeттiк к^ылымы, т^мы^! мeн дYниeтaнымынaн мoл мaFЛ¥мaт бepeдi. Coнымeн кaтap, мaкaлaдa Caprnapia^iH XIX Fac^ip мeн ХХ Facыpдын бipiншi жapтыcы apaлыFындaFы бeлгiлi бoлFaн 30-дaн acтaм тac мYciннiн кapтacы жacaлынып г^1л^1ми aйнaлымFa eнгiзiлгeн.

TYЙiн сездер: apxeoлoгия, Caprnapia, Opтaлык; K^a^CTa^ Faлым, eлкeтaнyшы, тac мYciн, кездейток, жaxaнгep, ecкepткiш, cypeт, cызбa

CapMapia тac мYciндepi жaй-лы aлFaшIы дepeктep мepзiмi нeгiзiнeн, XIX Facыpдын eкiншi жapтыcымeн XX Facыpдын 6ac кезше жaтaды. Oлap Faлымдap, жaxaнгepлep, eлкeтaнyшылapдын eнбeктepiндe IaмтылFaн (А.И. Лев-шин, Ш.Ш. Уэлиxaнoв, Г.Н. Пoтa-нин, И.Я. ^ob^b, Н.Я. Кoншин, И.А. KaCTa^e жэне бacк;aлapы). Бiз Iapacтыpып oтыpFaн кeзeндeгi OpтaлыI KaзaICтaн apxeoлoгиялыI ecкepткiштepiн зepттey ж¥мыcтapы тYpлi денгейде жYpгiзiлдi. Ke6ici imcia тYPдe cypeттeмeлep жa-зып, iшiнapa Iapындaшпeн ^^a-cын cызып, eтe aз жaFдaйдa фoтo кecкiнiн жacayшылap дa бoлды. (Koзы-Kepпeш Бaян c^y мaзapы мYciндepi).

Coлapдын 6ipi гeoгpaф Faлым, жaxaнгep Г.Н. Пoтaнин «Зaпиcки...»

1856 ж. енбегшде Caprnapia жepiнeн кeздecкeн бipнeшe тac мYciндep жaйлы тeмeндeгiдeй !^нды де-peктep Iaлдыpды. Пoтaниннын мэлiмдeyiншe Teмipшi тayы мaнынaн биiктiгi 2,1 m шaмacы бoлaтын, aдaмнын бет шшт бейнеленген тac бaFaнды кepгeн; aл Kызыл-Рaй тayы eтeгiндeгi [Iaзipгi АIтoFaй ayдaны-нa lapacra Kызылapaй тay ciлeмдepi бoлyы мYмкiн - авт. ескертпес] Бeгaзыб¥лaI б¥лaFынын жoFapы жaFынaн бipнeшe aдaмдapдын бет бейне^ кepceтiлгeн тac бaFaндap мен тepт б^ышты тac Iopшayлapды кeздecтipгeн[Зaпиcки..., 1856,c. 257258]. Б^л cypeттeмeлepдeн мYciндep caнын межелей aлмaймыз жэне цяй кезен мэдeниeтiнe жaтaтындыFын бoлжay ^иын. А.Г. Пoтaниннiн жoFapыдaFы тac Iopшayлap жaйлы жaнындa тac бaFaндapы бap кeйбip

суреттемес аталган мYсiндердi У11-1Х гасырлардагы кене тYрiктiк мYсiндер болуы мYмкiн екенш жовда шыгармайды [Ермоленко, 2004, с. 30, 31, 47, табл. 19].

Сiбiр эскери гимназия о^ытушысы Н.Я. Словцов Батыс-Сiбiр белiмi н^с^ауымен 1878 жылы Кекшетау уездi аймагына жiберiлiп, Орталыщ Казахстан жерiндегi кейбiр археологиялыщ ескерткiштерге си-паттамалар жасаган [Словцов, 1881]. Казiрri СолтYCтiк Казахстан облысы Айыртау ауданындагы Шагалалы езеш бойында т^рган екi тас мYсiндi жэне Копакелi мацында т^ргызылган жалгыз тас мYсiндi И.Я. Словцов ^арастырган. Словцов Кекшетау округiндегi Шагалалы езеншен шамамен 1,0 км болатын Конысбай еткелi мацындагы Жар^ын ^ыстагы багытынан бетiн батыс^а ^аратып ^олдарын темен тYсiрiп келбетi ете керкем ^ашалган адам кейпiндегi тас мYсiндердi сипаттады. Жансыз т^лганыц тебесiне дейiнгi бшкпп 146 см, мацдайына дейiн 129 см болатын мYсiнiц тебесi мен иепнщ аралыгы 51 см жэне мойыныныц жуандыгы 119 см екендтн атап кеткен [Словцов, 1881, с. 34].

Казiргi гылыми кез^араспен Словцов сипаттамасындагы тас мYсiндi ^ыпша^ дэуiрi кезещне жат^ызуга болады. Колыныц салыну ^алыбы осыган ^сас тас мYсiн Жщшке езенi мацындагы ^ыпша^ гибадатханасынан да табылган [Ермоленко, 2004, рис. 48, 79, 1]. МYсiннiц бет элпетшщ батыс^а багытталып т^руы ^дж тудырады. НеriзшенортаFасырльщтасмYCШдердi шыгыс^а ^аратып т¥рFызFан. АталFан мYсiн жанында [автордыц айтуы бойынша екi жарым ^адамдай жерде - авт. ескертпес] кiшiрек бiреуi т¥рFан ол тастыц биiктiгi 30 см болFан

жэне Словцов б^л тастыц бетiнiц баFыты мен ^ашалуын жэне бейнелеу керкемдiгiн жанындаFысына ^сат^ан [Словцов, 1881, с. 34]. Б^л аталFан тастарды ^ыпшакгардыц т¥рFызуы мYмкiн екендiгi туралы сенiмдi молайтады. Себебi бiр <^ибадатхана» жанына топтастырып бiрнешеуден, кейде екiден т¥рFызылFан тYрлерi де кезiгедi [Ермоленко, 2004, с. 38].

Yшiншi тас мYсiн ШаFалалы езенше таяу Копа келiнiц мацынан КекшетауFа жеткiзiлiп, уезд басшылыFы Fимараты алдында ^ойылFан. И.Я. Словцовтыц айтуы бойынша ол мYсiн граниттен I;ашалFан жэне оц ^олына ^угы ¥CтаFан, сол ^олында семсерi бар жауынгердi бейнелеген. Жансыз т¥ЛFаныц биiктiгi 166 см, тебесшен иекке дейiн 47 см болса, мойын жуандыFы 121 см [Словцов, 1881, с. 34]. Тас мYсiннiц композицияльщ ^рылымы, кене тYрiктiк мазм^нды сипат берiп У11-1Х Fасыр енер туындысы болFандыFын дэлелдейдi [Ермоленко, 2004, с. 47].

Сарыар^а даласымен жYрiп еткен Fалым В.М. Флоринский Орталыщ Казахстан жерiнен табылFан бiрнеше тас мYсiндерге топтала келе (дэлiрек Кар^ара аймаFынан) Yшеуiне жекелей арнайы ^ыс^аша мэлiметтер берген [Флоринский, 1896, с. 43]. АталFан мYсiндердiц бiреуiн езiнiц ^сынысы бойынша Томбы университетше жеткiзiлгендiгiне Флоринский

то^талып еткен [Флоринский, 1896, с. 42, табл. IX]. Б^л тас мYсiн бYгiнгi Томбы университетiнiц саябаFында т^р. Томбы

университетшщ археологиялыщ зертханасы аталFан мYсiнге ^атысты тiркеу к¥жаттамасында Флоринский мэлiметiне кереFар хабарлар берiлген. Аныщтама каFазында тас мYсiн Кызылтас тауынан

табылгандыгы жэне тас мYсiндi Томбы университетiне тапсыруга ^сыныс жасагандардыц 6ipi Семей облыстыщ музешнщ басшысы Г. Маковецкий - делiнген [Барсуков, Интернет-ресурс]. Б^л аныщтама бойынша Флоринскийдщ аталынган тас мYсiнге еш ^атыстыгы жокгыгы бащалады. Бiрак тас my^mr сызбасы Флоринскийдщ фотосына ^арап салынып Я.А. Шердщ ецбегшде жариялангандыгын квремiз [Шер, 1966, рис. 108].

В.М. Флоринский взшщ сызбасы бойынша тагы да екi мYсiндi сипаттайды. Олар Карамецщ взенi бойында [осылай аталатын взен, казiрri А^тогай ауданыныц аумагында агады - авт. ескертпес] тврт б^рышты ^оршаулардыц швде (?) т^рган [Флоринский, 1896, с. 43]. Тас мYCШдердщ ^са^ тYЙiршiктi гранит тастан ^ашалып, бiреуiн (м^рты барын) ер адамдiкi, ^асындагысын эйел адамдш екендiгiн жэне екеушщ де ыдыстары кврсетiлгендiгiн ацгарган [Флоринский, 1896, с. 43]. Карамендi взенi бойындагы тас мYсiндердiц мэдени-хронологиялыщ кезещн Флоринскийдщ сипаттамасы бойынша аныщтау ^иындыщ тугызады. Себебi, берiлген сипаттамасыныц аздыгы гана емес, ^осымша деректерi де жо^ жэне Орталыщ Казахстан аумагынан эзiрге ^оршаулардыц iшiне т^ргызылган тас мYсiндер кезiкпедi.

Танымал зерттеушi В.П. Никитин 1902 жылгы ма^аласында Сарыар^адагы жетiден аса тас мYсiндерге сипаттама берген [Никитин, 1902, с. 103-111]. Автордыц айтуы бойынша Етенб^ла^ шащалындагы Атаке Квшкенов ^ыстауына таяу жерде, тастан саланган Yш мола болганын, олардыц бiрiнде бет бейнес бейнеленген тас мYсiн т^рганы жайлы сипатталган. Баянауылдан 4,2 км-дей

жердеп ^ырдыц Yстiнде де тас MYCiH т^рганын, биiктiгi 2,8 м-дей жэне Экпетау болысындагы Антеневтщ ^ыстагында адамньщ бет бейнесi ^ашалган екi тас MYCiH жайлы; Баянауыл болысына ^арасты [^азiрri Павлодар облысыныц Баянауыл, Май ауданында - авт. ескертпес] Кергетан шат^алында орналас^ан ^органныц Yстiнде бет-бейнес ^с^ынсыз ^ашалган Yш тас мYсiн ^ойылгандыгы жайлы деректер ^алдырган [Никитин, 1902, с. 110111]. Кергетан шат^алындагы Yш тас мYсiнi бар ^органныц 1Х-Х111 гасырлардагы ^ыпша^ гибадатханасы екендiгiне кYмэн тугызбайды [Ермоленко, 2004, с. 34-38]. Калган тас мYCШдердщ мэдени-хронологиялыщ мерзiмшщ сипаттамасы аздыгы мен ^осымша дэйектерiнiцжо^тыFына байланысты болжау ^иындыщ туFыза ды.

Императорлыщ археологиялыщ комиссияныц тапсырмасы бойынша А^мола мемлекеттiк мYлiктер басшысы А.В. Селиванов взшщ ю-сапары барысында аталFан айма^тыц квне м^раларымен танысады. Атбасар паласы мацынан 1894 жылы А. Селиванов ею тас мYсiн кездестiредi. Оныц бiрi топыра^ пен тас араластыра Yйiлген ^орFанньщ жанында т¥рFан. КорFандардьщ орналас^ан жерi Квкшетау уезiне ^арасты КашаFан ауылы мацында жэне Преображенский ауылынан алты верста [шамамен 6,4 м - авт. ескертпесГ] жерде деген мэлiмет берген [Селиванов, 1896, с. 30]. Селиванов тас мYсiннiц с^р граниттен жасалFанын, бшктт 2,12 метрге шамалас, ^олдары ^арын т^сында, желмен эбден мYжiлгенi жайлы мэлiмет ^алдырFан [Селиванов, 1896, с. 30]. Композициялыщ К¥рылымы бойынша талдар болса^,

кезшде ^орган тэрiздес ^ылып согылган 1Х-Х111 гасырлардагы ^ыпша^ гибадатханасыныц жанына ^ойылган тас MYCiHre ;арап ^ыпша^ кезещнщ ескерткiштерiне жат^ызуга болады [Ермоленко, 2004, с. 31-35]. А.В. Селивановтьщ айтуы бойынша Аргалы езеш бойындагы езге де ;орымдар шогыры мацынан тастан согылган ею жэшштщ бiрiнiц жанында с^р граниттен жасалынган ^исайган ;алыпта оц ;олында ;угысы, сол ;олында семсер ^стаган м^ртты жауынгер бейнесшдеп тас мYсiн болгандыгын сипаттайды [Селиванов, 1896, с. 31]. Кешн зерттей келе Аргалы езеш бойындагы тас жэшштщ жанындагы мYсiн тас, кене тYрiктiк тас мYсiн болып шыгады. Бiздiц бай;ауымызша ол жерде ею тас ;оршаудан т^ратын кешен болган сия;ты. Ондай кешендер Сарыар;а жершен ете кеп [бYгiнгi кYнi бiзге -24 кешен белгiлi - авт. ескертпес] децгейде кезiгедi [Ермоленко, Курманкулов, 2006, с. 68-69].

Орталы; Казахстан жерiндегi бiрнеше тас мYсiндер жайлы мэлiметтер ХХ f. басындагы Н.Я. Коншин ецбектерiнде де кезiгедi [Коншин, 1803, с. 32]. Саяси ;уFындалып жер аударылFан Коншин Семейдеп Орыс география ^ауымдастышы белiмiнде ;ызмет ат;арып, далалы; зерттеу ж^мыстарына ;атысып т^рды. Оныц мэлiметi бойынша Темiршi болысы [кдарп КараFанды облысы - авт. ескертпесГ] Кецасу шат;алында орналас;ан обаныц сырты таспен децгеленте ;оршалFандыFын жэне жанында биiктiгi шамамен 1,06 м адамныц бет-пiшiнi бейнеленген тас мYсiн болFандыFын айтады. Сонымен бiрге Жанысбайк;абаFы шатк;алындаFы келемi кiшiрек обаныц жанында

бшкпп тура сондай 1,06 м болатын тас MYCiH жайлы мэлiмет ^алдырган [Кастанье, 2007, с. 205].

Н.Я. Коншиннщ сипаттауынан ацгаратынымыз, басынан кеуде т^сына дейiн керсетшген мYсiндердiц екеушщ де обалардыц жанында т^ргандыгы, аталган мYсiндердiц кепшiлiк жагдайда ^органдарга байланысы бар б.д.д. VII-V гасыр ерте темiр дэуiршщ тас мYсiндерi болуы мYмкiн екендiгiн бiлдiртедi [Ермоленко и др., 2016, с. 132]. «^ыпша; гибадатханасы» жанына ^ойылган тертiншi тип сия;ты ^ыпша^ кезещндеп (1Х-Х111 ff.) мYсiндер болу MYMKrn екендiгiн де ;арастырады [Ермоленко, 2004, с. 37].

Тау инженерi А.А. Козырев 1904 жылы бiр;атар археологиялы; жацалы;тар ашты [Козырев, 1905, с. 31-36]. Жер белiмi министрлшшщ жердi ецдеу белiмшщ тапсырмасы бойынша А;мола облысыныц ощуспк аймаFында су децгешн зерттеу ба-Fытында ж^мыс жYргiзе жYрiп, жолай археологиялы; зерттеулермен де айналысты. К^рп Жацар;а аудан орталышынан солтYCтiкке ;арай 50 ша;ырымдай болатын KарааFаш шат;алындаFы ШонFа ;ыстаFына таяу жердеп биiктiгi 3,5 м, диаметрi 10,5 м болатын обаFа Козырев ;азба ж^мысын жYргiзедi [Козырев, 1905, с. 31].

KорFаннан эйел затыныц мYPдесi табылFан. Алтын сыр-Fалармен ;атар ^затылар ;аза; ;ызына тэн ;ац;асы сэукелеге ^;сас, тебесi CYЙiрлене бiткен, бас киiмдi безендiруге арналFан тYрлi алтын жапсырмаларды, кэрiптастармен безендiрiлген алтын салпынша;тар мен ;оса эйнек ыдыс тап;ан [Акишев, 1983, с. 186-187].

А.А. Козырев обаныц Ydi^ ;айта жерлеу мYмкiндiгiн болжады [Козырев,1905,с.36]. ОбаныцYЙiндiсiн ;азу барысында тас мYсiн табылFан, бiра; Козырев оны сипаттап, суретiн салуFа мэн бермеген. Тас мYсiннiц 90 см терецщкте кYлге кемiлiп жатуы, бiздерге б^л жаFдайдыц кездейсо;ты; емес екендiгiн а^артады. Козырев аталFан обаны 1Х-Х Fасырларда т¥рFызылFан деп т¥жырымдаFан [Козырев, 1905, с. 36]. Обадан табылFан алтын эшекейлердi кейiнiрек К.А. А;ышев кешнп f^ кезецiмен (III-V ff.) байланыстырады [Акишев, 1983, с. 186-187]. На;тылы ;ай кезец ескерткiшi екендiгi дэлелденбесе де

A. Козырев алFаш;ы болып осындай ескерткiштердiц ;алма;тарFа тиесiлi еместшш айт;ан. Тас мYсiнге келсек, ол бiздiц пайымдауымызша ерте дэуiрдiкi болуы ы;тимал, мYмкiн кейiннен ;айта жерлеу кезшде екiншi рет пайдаланылFан сия;ты.

ХХ Fасыр бас ке зшдеп Сарыар;а тас мYсiндерi жайлы мэлiметтердiц кепшiлiгi И.А. Кастанье ецбегiнде жинастырылып, толы;тырылFан. АрFы тегiн француздардан алатын Fалым, алFашында мYшелiгiнде болып, кешннен Орынбор Fылыми архивтiк комиссиясы басшылыFы орынбасары ;ызметш ат;ара жYрiп, Императорлы; археологиялы;

комиссиясынан арнайы ;азбалар жYргiзу р^;сатнамасын алFан. 1910 жылFы «Древности Киргизской степи и Оренбургского края» атты танымал ж^мысына Н.Я. Коншин,

B.П. Никитин, А.А. Козырев жэне бас;алардыц iзденiстерiн енгiздi. АталFан ецбекте обаныц Y^i^ ;ойылFан тас мYсiндi егжей-тегжейлi сипаттап, суретш салFан елкетанушы А.И. Добросмысловтыц мэлiметiн енгiзген. Ескерткiш ТорFай ;аласынан солтуспк-шышыс^а ;арай шамамен

160 ша;ырым КараторFай болысы ;азiргi Костанай облысы J№ 4 аулыныц мацындаFы Сынтас шат;алында орналас;ан. Добросмыслов тас мYсiнiц граниттен жасалынFанын жэне оныц елшемдерi жайлы мэлiмет ;алдырFан (енi шамамен 22,2 см, калындышы 17,7 см) [Кастанье, 2007, с. 126, табл. XVI].

А.Н. Добромыслов обаныц бшкпп (4 аршын, яFни шамамен 2,84 м) мен диаметрi (60 аршындай шамамен 42,7 м) жэне оны керген кезiнде тас мYсiн обаныц ортасында теменгi жаFы жерге жарты аршындай [35,5 см шамасы - авт. ескертпеш] кiрiп т¥рFаны жайлы мэлiмет ;алдырFан [Кастанье, 2007, с. 126, табл. XVI, рис. 8]. ЖоFарыда айтып еткенiмiздей, ;азiргi уакытл^ы зерттеулерде обалардыц Yстiне ;ойылFан басынан кеуде т^сына дейiн керсетiлген орта Fасырлы; тас мYсiндермен катар, ерте темiр дэуiрi мYсiндерi де кезiгiп жатады. Заттай аЙFа;тардыц мYсiн жасалымында жоктышы жэне кейiнгi сурет сызбасыныц ете нашар сакталуы аталFан мYсiннiц ;ай кезецге жататындыFын мерзiмдеуге ;иынды; тудырады. Сонда да ондай келемдегi обалардыц катардаFы кыпша; Fибадатханаларына сай еместшше карап, айналдыра казылFан оры мен келемше карай ерте темiр дэуiрi ескерткiшiне жат;ызуFа болады.

И.А. Кастанье жоFарыда аталFан «Древности Киргизской степи и Оренбургского края» ецбегшде XX f. бас кезше елшемi белгш тас мYсiндер тiзбесiн берген. Олардыц iшiнде оннан астамы Сарыарка мYсiндерiне жатады [Кастанье 2007, с. 125-126, 204-205]. К^зырында бар барлы; тас мYсiндер сызба-суретiн автор кестеге ту^рген. Кестеге енген Сарыаркалы; бес мYсiнмен катар Козы-Керпеш Баян-с¥лудан тертеу,

TopFaй дaлacынaн 6ÍP тac мYciн бap [Kacтaньe, 2007, c. 14-17, тaбл. XIV].

Kacтaньe eзiнiн 1911 ж^1лгы «Нaдгpoбныe coopyжeния» aтты eнбeгiндe IaзaI дaлacындa тac мYciндepдi IopFaндapдын YCTme тYpFызy тэciлi кен етек aлFaндыFынa токгалып eткeн [Kacтaньe, 1911, c. 10]. KeCT^ep жYЙeciндe Ycтiнe 6íp нeмece бipнeшe тac мYciн т¥pFызылFaн тoпыpaIтaн YЙiлгeн IopFaндap cypeirepi кeзiгeдi [Kacтaньe, 1911, IX кecтe]. Л.Н. Epмoлeнкo aтaлFaн И.А. Kacтaньe енбегше Yлкeн мэн бepiп, oны тac мYciндepi бap IыпшaI «Fибaдaтxaнacын» Fылыми

т¥pFыдaн cипaттaFaн ен aлFaшIы енбек peтiндe бaFaлaды [Epмoлeнкo, Kypмaнкyлoв, 1992a, 116-117 бб.]. Epмoлeнкo тaлдayлapындa 6ÍP нeмece бipнeшe мYciндepi бap IыпшaI Fибaдaтxaнaлapы I-шi тип тYpiнe жaтIызылaды [Epмoлeнкo, 2004, 34-37 бб.] [Epмoлeнкo, Kypмaнкyлoв, 2012, 86-94 бб.]. KopFaннын жaнынa тac мYciндi жaлFыздaн т¥pFызy YPДici Cai дэyipi кeзeнiндe де бoлFaндыFын aйтa кеткен жeн [Epмoлeнкo, Kypмaнкyлoв, 2011, c. 157; 2015, 30 б.; Kypмaнкyлoв, Epмoлeнкo, 2014, c. 18; Kypмaнкyлoв, Kaceнoвa, 2014, c. 178; Бежевдв, Epмoлeнкo, 2014, c. 7-16; Бежевдв, 2014, c. 7-14].

Eypaзия дaлacынaн coл кезенде бeлгiлi бoлFaн тac мYciндepдi И.А. Kacrame зepдeлeй келе, MoнFOлиядaн бaтыcIa Iapaй IaзaI дaлacы apIылы жылжыFaн 6ÍP xaлыIтын ^лы^н шы^^н ТУЫНДЫ eкeндiгiн мензеген [Kacтaньe, 2007, c. 374]. Iздeнyшi тac мYciндepдiн нел^ен тYpFызылy тылcымынa c^pai iздeп кepeдi. Oл мYciн тacтapды eлгeн aдaмдapдын бeйнeciмeн жэне эpyaIтыI F¥pыппeн бaйлaныcы бap

деп тoпшылaйды [Kacтaньe, 2007, c. 374-375].

1924-1928 жылдap apaлыFындa eлкeтaнyшы MÄ Лeнтoвcкий Пeтpoпaвл oблыcы [Iaзipгi AIмoлa жэне CoлтYCтiк KaзaICтaн oблыcтapы - aB^ ecкepтпeci] ayмaFынын apxeoлoгиялыI ecкepткiштepiн

зepттey бapыcындa бipнeшe тac мYciндepдi Fылыми aйнaлымFa eнгiзeдi [Лeнтoвcкий, 1929, c. 11-12]. abtop жeтi тac мYciннiн т¥pFaн жepi жaйлы мэлiмeт бepe келе, Шopтaнды ayдaны Яблoнoвo Maкинcк бoлыcы жepiндeгi 6íp Farn тac мYciндi IIыcIaшa cипaттaFaн [Iaзipгi AIмoлa oблыcы, Бypaбaй ayдaны - авт. ескертпесг]. Пpoфeccop П. Пpeoбpaжeнcкий apIылы Keкшeтay мyзeйiнe жeткiзiлгeн б^л тacтын бacынын жapтыcы cынFaндыFы жэне IOлдapы кeyдeciндe жaтIaны жaйлы мэлiмeт бepiлгeн [Лeнтoвcкий, 1929, c. 11-12]. Лентов^и^^ cипarтaмacындaFы тac мYciн Keкшeтay oблыcтыI тapиxи-eлкeтaнy мyзeйi жapиялaFaн eкi тac мYciннiн eкeyiнe де ^IcaMa^rn [Бoтaлoв, 1996, c. 231-232, pro. 13, 5, б; Epмoлeнкo, 2004, pиc. 1; 2]. MÄ Лeнтoвcкийдiн aтaлFaн тac мYciндepгe ^тысты фoтocы мен cypeт-cызбacынын жoI бoлFaндыFынa lapaMaCTa^ мYciндepдiн aлFaшындa ia^a т¥PFaн жepiн cипarтayы eз К^ндылы^ын жoFaлтпaйды.

XIX-XX Facыpдын Yшiншi жapтыcы apaлыFындaFы aвтopлap eнбeгiндe Caprnapia дaлacындa oтыздaн aca тac мYciнгe IыcIaшa ^^^aMa бepiлгeн (cyp. 1). K^ipri KapaFaнды oблыcынaн (4 дaнa), Пaвлoдap (7 дaнa), AIмoлa (8 дaнa), CoлтYCтiк KaзaICтaн (4 дaнa), Kocтaнaй (1 дaнa) жэне ШыFыc KaзaICтaн oблыcынaн (4 дaнa).

Сур. 1. Х1Х F. аягы мен ХХ F. бiрiншi жартысындагы Сарыар;а ещршде белгiлi болган тас MYсiндер картасы. 1 - Темпршц 2 - Кызыларай; 3 - Шагалалы (2 дана); 4 - ^опа; 5 - Томск; 6 - ^арамендi (2 дана); 7 - Етенб^ла;; 8 - Баянауыл; 9 - Акпеттау (2 дана); 10 - Керегетан (3 дана); 11 - Атбасар (2 дана); 12 - Аргалы; 13 - Кецасу; 14 - Жанысбащабагы; 15 - ^араагаш; 16 - Сынтас; 17 - ^озы-Керпеш Баян-с^лу (4 дана); 18 - Шортанды; 19 - А;мола жэне СолтYстiк ^аза;стан облыстары аума;тарынан белгiлi болган тас MYсiндер (6 дана) 1, 2 - ([Записки.... 1856, 257-258 бб.]: бойынша); 3, 4 - ([Словцов, 1881, 34 б.]: бойынша); 5, 6 - ([Флоринский, 1896, 42-43 бб.; Шер, 1966, сызба 108]: бойынша); 7-10 - ([Никитин, 1902, 110-111 бб.]: бойынша); 11, 12 - ([Селиванов, 1896, 30-31 б.б.]; 13 - ([Коншин, 1803, 32 б.]); 14, 16, 17 - ([Кастанье, 2007, 205 б.; 126 б., XVI кесте, 8 сур.; 17 б., XIV кесте]: бойынша); 15 - ([Козырев 1905, 31 б.]: бойынша); 18, 19 - ([Лентовский, 1929, 11-12 б.б.]: бойынша)

Fig. 1. Map of Saryarka sculptures known at the end of the 19th and the early 20th Century. 1 - Temir; 2 - Kyzylarai; 3 - Shahalals (2 pieces); 4 - Kopa; 5 - Tomsk; 6 - Karamendi (2 pieces); 7 - Etenbula;; 8 - Bayanauyl; 9 - Akpettau (2 pieces); 10 - Keregetan (3 pieces); 11 - Atbasar (2 pieces); 12 - Argaly; 13 - Kenasu; 14 - Janysbaykabagy; 15 - Karaahash; 16 - Syntas; 17 - Kozy-Korpesh Bayan-sulu (4 pieces); 18 - Shortandy; 19 - stone sculptures known in Akmola and North Kazakhstan regions (6 pieces)

1, 2 - (by: [Notes .... 1856, 257-258 bb.]); 3, 4 - (by: [Slovtsov, 1881, 34 b.]); 5, 6 - (by: [Florinsky, 1896, p. 42-43; Sher, 1966, fig. 108]); 7-10 - (by: [Nikitin, 1902, p. 110-111]); 11,12 - (by: [Selivanov, 1896, p. 30-31]); 13 - (by: [Konshin, 1803, p. 32]); 14, 16, 17 - (by: [Castagne, 2007, p. 205; 126; tabl. XVI, fig. 8, p. 17, tabl. XIV]); 15 - (by: [Kozyrev, 1905, p. 31]); 18, 19 - (by: [Lentovsky, 1929, p. 11-12])

Олардьщ Yшеуiн кене TYpiKiiK, онын ^ыпша^ мYсiндеpiне жащызуга болады. Калгандарыныц мэдени-хронологиясы бойынша меpзiмдеу

^иындыщ тудырады. Х1Х f. дерек кездершде ерте темip дэуipi тас мYсiндеpi жайлы а^параттар in situ ретшде болуы мYмкiн.

ЭДЕБИЕТ

1. АкишевК.А. Древнее золото Казахстана. Алма-Ата: 9нер, 1983. 264 с.

2. Бейсенов А.З. Исследование кургана сакского времени с каменным изваянием на могильнике Кособа (Центральный Казахстан) // Древние и средневековые изваяния Центральной Азии. Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 2014. С. 7-16.

3. Бейсенов А.З., Ермоленко Л.Н. Новые каменные изваяния сакской эпохи из Сарыарки // Вестник КемГУ 2014. Вып. № 3 (59). Т. 3. С. 34-40.

4. Барсуков Е.В. Истукан Каркаралинского уезда. URL: http://www.artefact.tsu.ru/ kopiya-balballa-1-1 Дата обращения: 19.02.2018

5. Боталов С.Г. Каменные изваяния и жертвенно-поминальные комплексы Урало-Ишимского междуречья // Новое в археологии Южного Урала: сб. научн. тр.

Сер. Южный Урал: Природно-географические факторы и историко-культурные процессы. Челябинск: Рифей, 1996. С. 210-244.

6. Ермоленко Л.Н. Средневековые каменные изваяния казахстанских степей (типология, семантика в аспекте военной идеологии и традиционного мировоззрения). Новосибирск: изд-во ИАЭт СО РАН, 2004. 132 с.

7. Ермоленко Л.Н., Курманкулов Ж.К. Центральноказахстанские памятники с изваяниями кыпчакского облика // Маргулановские чтения: тезисы. Петропавловск, 1992. С. 116-119.

8. Ермоленко Л.Н., Курманкулов Ж.К. Оригинальное изваяние из фондов Карагандинского историко-краеведческогомузея // Археология Южной Сибири. К 80-летию Я.А. Шера. Кемерово: РИО КемГУ, 2011. Вып. 25. С. 156-161.

9. Ермоленко Л.Н., Курманкулов Ж.К. Новое изваяние раннего железного века из Сары-Арки // АЭАЕ. 2012. № 4 (52). С. 86-94.

10. Ермоленко Л.Н., Курманкулов Ж.К. Погребение раннего железного века с изваянием в долине р. Айбас // Вестник КемГУ 2015. № 2 (62). Т. 6. С. 29-34.

11. Ермоленко Л.Н., Курманкулов Ж.К., Касенова А.Д. Новые данные о специфической разновидности изваяний сакской эпохи // Вестник КемГУ 2015. № 1 (61). Т. 3. С. 26-32.

12. Записки о Кокандском ханстве хорунжего Потанина 1830 // Вестник ИРГО. 1856. Ч. 18. С. 257-258.

13. Кастанье И.А. Надгробные сооружения. Оренбург: Типография Тургайского Областного Правления, 1911. 102 с.

14. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. 2-е изд. Алматы: Дайк-Пресс, 2007. 516 с.

14. Козырев А. Раскопка кургана в урочище Кара-Агач Акмолинского уезда // Известия ИАК. 1905. Вып. 16. С. 27-36.

15. Коншин Н. О памятниках старины Семипалатинской области // Записки Семипалатинского подотдела Западно-Сибирского отдела ИРГО. Семипалатинск, 1903. Вып. I. С. 1-32.

16. К^рманц^лов Ж., Ермоленко Л.Н. Ежелп Сарыарка: тас мYсiндер. Древности Сарыарки: каменные изваяния. Saryarka Antiquités: Stone Statues. Караганды, 2014. 168 с.

17. Лентовский М.Н. Памятники древней культуры в южной половине Петропавловского округа КазССР (Инвентаризационный труд). Кокчетав, 1929. 16 с.

18. Никитин В.П. Краткое описание памятников древности Семипалатинской области // Известия ИАК. 1902. Вып. 2. С. 103-111.

19. Селиванов А.В. Производство археологических раскопок в Акмолинской области) // Отчет ИАК за 1894 год. 1896. С. 30-31.

20. Словцов И.Я. Путевые записки, веденные во время поездки в Кокчетавский уезд, Акмолинской области в 1878 г. // Записки Западно-Сибирского отдела ИРГО. Омск, 1881. Кн. III. С. 1-55.

21. Шер Я.А. Каменные изваяния Семиречья. М.-Л.: Наука, 1966. 138 с.

22. Флоринский В.М. Первобытные славяне по памятникам их доисторической жизни // Опыт славянской археологии. Томск, 1896. Ч. II, вып. 1. С. 3-112.

Авторлар туралы мэлiметтер:

курманкулов Жолдасбек - тарих гылымдарыныц кандидаты, бас гылыми кызметкер, А.Х. Маргулан атындагы Археология институты (Алматы к., Казахстан); kurmankulov@gmail.com

^асенова Эсемгул Дауренкызы - гылыми кызметкер, А.Х. Маргулан атындагы Археология институты (Алматы к., Казакстан); asema_94@mail.ru

СВЕДЕНИЯ ОБ ИЗВАЯНИЯХ ЦЕНТРАЛЬНОГО КАЗАХСТАНА В РАБОТАХ ПУТЕШЕСТВЕННИКОВ И УЧЕНЫХ XIX - ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ XX в.

Ж. Курманкулов, А.Д. Касенова

В статье изложена краткая история обнаружения каменных изваяний Сарыарки. Хронологические рамки исследования охватывают период с XIX по первую половину XX в. Для этого времени характерно эпизодическое изучение каменных изваяний, без

конкретной методики. Данный процесс по времени совпал с периодом, когда происходило становление археологии как науки. Каменные изваяния Сарыарки являются важным источником по истории древних и средневековых культур региона. В них не только воплощен внешний облик людей прошлых эпох, но и отражена ценная информация о социальной структуре общества, культуре населения, оставившего эти произведения древнего искусства. В работе впервые в научный оборот вводится карта, на которой обозначены места находок около 30 изваяний, происходящих из обширного историко-культурного региона - Сарыарка.

Ключевые слова: археология, Сарыарка, Центральный Казахстан, каменное изваяние, путешественник, краевед, случайная находка, памятник

INFORMATION ABOUT THE PROBLEMS OF CENTRAL KAZAKHSTAN IN THE WORKS OF TRAVELERS AND SCIENTISTS OF THE XIX - THE FIRST HALF OF THE XX CENTURY

Zh. Kurmankulov, A.D. Kasenova

The article analyzes information about the period of the second half of the 19th - first half of the 20th century in the history of study stone sculptures Saryarka, the collection of information about these monuments was carried out episodically and not methodically. The non-specific nature of the study of sculptures is connected with the fact that this period coincided with the time of formation of archeology as a science. Stone sculptures of Saryarka are an important source on the history of ancient and medieval monuments. They not only embodied the appearance of people of past eras, but also reflected valuable information about the social structure and life of those who left these monuments. The article also introduces into the scientific circulation a map of about 30 sculptures found on the territory of Saryarka in the XIX - first half of the XX century.

Keywords: archaeology, Saryarka, Central Kazakhstan, stone sculpture, random, traveler, local historian, monument

REFERENCES

1. Akishev, K. A. 1983. Drevnee zoloto Kazahstana (Ancient gold of Kazakhstan). Alma-Ata: "Oner" Publ. (in Russian).

2. Beisenov, A. Z. 2014. In Tishkin, A. A. (ed.) Drevnie i srednevekovye izvayaniya Tsentralnoi Azii (Ancient and medieval sculptures of Central Asia). Barnaul: Altay University Publ., 7-16 (in Russian).

3. Beisenov, A. Z., Ermolenko, L. N. 2014. In Vestnik Kemerovo State University. № 3 (59). T. 3, 34-40 (in Russian).

4. Barsukov E.V. Istukan Karkaralinskogo uezda (Istukan of the Karkaraly district). URL: http://www.artefact.tsu.ru/kopiya-balballa-1-1 (in Russian).

5. Botalov, S. G. 1996. In Novoe v arheologii Yujnogo Urala: Sb. nauch. Trudov. Ser. Yujnyi Ural: Prirodno-geograficheskie faktory i istoriko-kulturnye protsessy (New in the archeology of the Southern Urals: Sat. scientific tr. Ser. Southern Urals: Natural and geographical factors and historical and cultural processes) . Chelyabinsk: Rifei Publ., 210-244 (in Russian).

6. Ermolenko, L. N. 2004. Srednevekovye kamennye izvayaniya kazahstanskih stepei (tipologiya, semantika v aspekte voennoi ideologii i traditsionnogo mirovozzreniya) (Medieval stone sculptures of the Kazakh steppes (typology, semantics in the aspect of military ideology and traditional worldview)). Novosibirsk: IAEt SO RAN Publ. (in Russian).

7. Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K. 1992. In Margulanovskie chteniya-1992 (Margulan reading-1992). Petropavlovsk Publ., 116-119 (in Russian).

8. Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K. 2011. In Arheologiya Yujnoi Sibiri. K 80-letiyu Ia.A. Shera (Archaeology of Southern Siberia. On the 80th anniversary of Ya.A. Sher), 25. Kemerovo: RIO KemGU, 156-161 (in Russian).

9. Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K. 2012. In Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, 4 (52), 86-94 (in Russian).

10. Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K. 2015. In Vestnik Kemerovo State University, 2 (62). T. 6, 29-34 (in Russian).

11. Ermolenko, L. N., Kurmankulov, Zh. K., Kasenova, A. D. 2015. In Vestnik Kemerovo State University, 1 (61). T. 3, 26-32 (in Russian).

12. 1856. In Bulletin IRGO, 18, 257-258 (in Russian).

13. Kastan'e, I.A. 1911. Nadgrobnye soorujeniya (Tombstones). Orenburg: Printing house of the Turgay Regional Board (in Russian).

14. Kastan'e, I. A. 2007. Drevnosti Kirgizskoy stepi i Orenburgskogo kraya (The Antiquities of the Kirghiz Steppe and the Orenburg Territory). 2th ed. Almaty: Daik-Press (in Russian).

15. Kozyrev, A. 1905. In Izvestiya IAK (News IAK), 16. StPetersburg Publ., 27-36 (in Russian).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

16. Konshin, N. 1903. In Zapiski Semipalatinskogo podotdela Zapadno-Sibirskogo otdela IRGO (Notes of the Semipalatinsk subdivision of the West Siberian Division IRGO), 1. Semipalatinsk Publ., 1-32 (in Russian).

17. Kurmankulov, Zh., Ermolenko, L. N. 2014. Ejelgi Saryarqa: tas musinder. Drevnosti Saryarki: kamennye izvayaniya. Saryarka Antiquites: Stone Statues. Karagandy Publ. (in Kazakh, Russian, English).

18. Lentovskii, M. N. 1929. Pamyatniki drevnei kultury v yujnoi polovine Petropav-lovskogo okruga KazSSR (Inventarizatsionnyi trud) (Monuments of ancient culture in the southern half of the Petropavlovsk District of the Kazakh SSR (Inventory work)). Kokchetav Publ. (in Russian).

19. Nikitin, V. P. 1902. In Izvestiya IAK (News IAK), 2, 103-111 (in Russian).

20. Selivanov, A. V. 1896. Proizvodstvo arheologicheskih raskopok (Akmolinskoi oblasti) Otchet Imperatorskoy arheologicheskoy komissii za 1894 god. (in Russian).

21. Slovtsov, I. Ia. 1881. Zapiski Zapadno-Sibirskogo otdela IRGO (Notes of the West Siberian Division IRGO). Kn. III. Omsk Publ., 1-55 (in Russian).

22. Sher, Ya. A. 1966. Kamennye izvayaniya Semirech'ya (Stone sculptures of Semi-rechye). Moscow-Leningrad: Nauka Publ. (in Russian).

23. Florinskii, V. M. 1896. In Opyt slavyanskoy arheologii (The experience of Slavic archeology), II, 1. Tomsk Publ., 3-112 (in Russian).

About the Authors:

Kurmankulov Zholdasbek. Candidate of Historical Sciences, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Kazakhstan; kurmankulov@gmail.com

Kasenova Asemgul D. Research Scientist, A.Kh. Margulan Archeology Institute, Kazakhstan; asema_94@mail.ru

Myggeiep ^a^TbiFbicbi Typaibi a^napaTTbi amy. ÄBTopiap Myggeiep ^a^TbiFbicbrnb^ ^o^tmfmh MsmMgengi. / PacKpbiTHe пн^opмaцпп o KOH^iHKTe HHTepecoB. ÄBTopbi 3aaBiaror 06 oTcyTCTBHH KOH^iHKTa HHTepecoB. / Disclosure of conflict of interest information. The authors claims no conflict of interest.

Ma^ajia Typaibi a^napaT / Hн^opмaцпa o cTaTbe / Information about the article. Pega^uaFa TycTÍ / nocTynuia b pega^uro / Entered the editorial office: 03.10.2018. Pe^œeHTTep MaKyigaFaH / Ogo6peH0 pe^roeHTaMH / Approved by reviewers: 10.10.2018. ^apnaiayFa ^a6biigaHgbi / npuHaTa k пy6.Iнкaцнн / Accepted for publication: 17.10.2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.