CC BY
26ОРТА МЕКТЕПТЕ ОЦЫТУДА ГЫЛЫМИ ТАНЫМ ЭД1С1Н ЦОЛДАНУ
МАЦЫЗЫ
0ТЕГЕНОВ ЕЛДАР М¥СА¥ЛЫ
Абай атындагы ^азак ¥лттык педагогикалык университет^ 7М01504 физика бiлiм беру
багдарламасы, магистратура 2 курс
ИСКАКОВА А.Б.
Гылыми жетекшi: PhD, ага окытушы Алматы к., ^азакстан
Ацдатпа: ^азгргг тацда мугал1мнщ нег1зг1 устанган мацсаты - бглгмнгц жаца Ymicin жасап, белгш б1р квлемдег1 бшм мен б1л1к дагдыларын мацгерту, оцу материалын цаншалыцты децгейде мецгергетн бацылаудыц сан турлг эд1с-тэс1лдер1н 1здест1ру, жаца технологиялырды сабацта тшмд1 пайдалана б1лу. Осы тургыды орта мектеп оцытуда гылыми таным эдгсгн цолдану оцушылардыц сапалы жэне ЖYйелi бшм алуна, таным цабтеттертщ артуына квп ыцпалын тиг1зед1.
Клт свздер: Оцу эд1стемеЫ, гылыми таным эд1стемеЫ, эмперикалыц жэне теориялыц эдгстер.
^аз1рп кезде гылымныц, енд1рютщ дамуына сэйкес эрбiр пэннщ мазмуны кецешп, терецдеп, оларды окытудыц ерекшелiктерi кебеюде. Сондыктан эр пэндi окыту эдiстемесi жеке гылым саласы болып калыптасып, iрге тасы калануда. Физиканы окыту теориясы жэне эдiстемесi педагогика гылымыныц негiзгi саласыныц бiрi болып табылады. Себебi, педагогика гылымдары сиякты оныц да зерттейтiн ец непзп мэселесi орта мектептегi гылым непздершщ бiрi физиканы окытудыц iс тэжiрибесi мен теориясын карастыру. Физиканы окыту эдютемеа негiзiнен мектеп Yшiн мынадай кажеттi накты мэселелердi шешудщ жолдарын карастырады:
Мектеп физика пэншщ эрб1р баскыштарында окытылатын оку материалын келемш жэне мазмунын аныктау.
Оку материалын баяндаудыц жуйелтн аныктау. окытылатын материалдыц б1р1зд1л1г1, жYЙелiлiгi.
Окушылардыц оку материалын оцай мецгерушщ тиiмдi эдiстерi мен тэсiлдерi жэне мугал1мнщ эр тYрлi эдiстемелiк тYсiндiру амалдарын керсету.
Багдарламальщ материалдарды окушылардыц берк игеруiн камтамасыз етешдей физиканы окытудыц кажетл материалдык-техникалык, базасын (физика кабинетi, эксперименттiк жэне кернекшк куралдар,
т.т.) аныктау.
Физиканы терецдетш ок^1туга мYмкiндiк тугызатындай сыныптан тыс жумыстарды (физикалык кеш, Yйiрме, олимпиада жэне т.т.) уйымдастыру мен етюзудщ эдiстемесiн керсету.
Мектеп физика окыту процесiнде еткiзiлетiн (гылыми, патриоттык, эстетикалык, этнопедагогикалык, т.с.с.) тэлiм-тэрбие ж^мыстарга багыт-багдар беру.
Окушылардыц эксперименттiк бiлiмдерi мен юкерлштерш жэне гылми танымдарын, дагдыларын жолдарын керсету.
1-сурет. Физиканы окыту эдктемеа нег1з1нен мектеп уш1н шешу1 кажетт накты
мэселелер1
Жогарыдагы мэселелерд1 шешудщ ец тимд1 эдю гылыми таным эдюш колдану деп есептейм1з.
Физика гылымы зеттеудщ теориялык жэне эксперимеетпк эдютерш колданады. Бул эдютердщ логикасы оку жэне гылыми танымдар Yшiн мацызы б1рдей. Оку танымыныц гылыми танымнан ерекшелiгi таным нэтижес субъективтiк сипатты болады. Ол тек кана окушы Yшiн кажет. Сонымен катар окушыныц бiлмеуден бiлуге етуi м¥Fалiмнщ окытудыц эртYрлi эдiстерiн колданып, окушылардыц танымдык iс-эрекеттерiн уйымдастыруын байланысты.
Еылымда таным процесi эмперикалык жэне теориялык децгейлерде жYзеге асады. Танымныц екi децгейi: эмперикалык жэне теорилык - езара тыFыз байланыста юолып, бiр-бiрiнiц дамуына себеп болады. Эмперикалык зерттеулер жаца максаттар койып, оныц дамуына себеп болады. Ал теориялык зерттеулер жаца болжамдарды тYсiндiру жэне фактларды алдын-ала керу нэтижесшде эмперикалык зерттеулерге баFыт берiп, оны дамытады. Окыту Yдерiсiнде оныц мазмунында да, окыту эдiстерi мен тэсiлдерi жYЙесiнде де таным процесiнiц элементтерш керуге болады. Таным эдiсiнiц логикасын, соFан сэйкес окытудыц эдiстерi мен тэсшдерш тYсiнуге, таным процесiнiц бiр сатысынан екiншi сатысына етудiц эдютемелш жолдарын аныктауFа кемектеседi. Таным процес кубылыстарды бакылаудан, оны сипаттаудан, яFни фактыларды (оныц iшiнде Fылыми фактларды) аныктап керуден басталады. Бул тэж1рибелш фактлар Fылыми бiлiмнiц негiзi болып табылады.
Физиканы окыту YДерiсiнде окушылар коршаFан ортадаFы кубылысты немесе муFалiмнiц керсетуiн бакылауFа YЙренедi. Зертханалык жумыстарды, практикалык жэне YЙ эксперименттерiн орындату барысында да окушылар бакылау жасап тэжiрибелiк фактларды керш, аныктап, оларды сипаттайды. БакыланFан кубылысты салыстырып, талдау нэтижесiнде эмперикалык кортынды жасайды. Оку материалын индуктивтi ой тужырымдау негiзiнде беру физиканы окытудыц бастапкы сатысында жYзеге асады.
Гылыми, диалектикалык ойлауды дамыту Yшiн окушыларды танымныц теориылык эдiстерiмен де таныстыру аса мацызды. ОларFа: абстракциялау, модельдеу, ойша эксперимент, аналогиялык эдiс, дедукция жэне т.б. Кез-келген физикалык уFым, физикалык шама, физика зацы, яFни кез-келген бiлiм элементi-абстракциялау нэтижесi. Бiралыпты KOЗFалысты карастырFанда муFалiм абстракциялык уFымныц окушылар кYнделiктi емiрде немесе эксперименте керетш накты козFалыстыц айырмашылыFын керсетедь Масса нысанныц бiлгiлi-бiр касиетiн сипаттайтын физикалык шама. Физиканы окыту барысында окушылар бул касиеттершщ эртYрлi екендЫн кередi. Мектепте бiрiншi масса уFымы нысанныц инерттiлiк касиеттiн сипаттайтын шама турFысынан бастап енгiзiледi. Екiншi гравитациялык касиетiн (БYкiл элемдiк тартылыс зацы) аркылы беруге болады. Yшiншiден масса зат мелшершщ елшемi. Бул уFым бiртектi денелердегi белшектер санын салыстырFанда кажет (молекулалык физика). Механикады масса инвариантты шама (жылдамдыкка тэуелсiз, санак жYЙесiн тацдауFа тэуелсiз). Эдетте, физикалык кубылыстардыц эр тYрлi кептеген белп сырлары болады, бул олардыц кейбiр касиеттерiн белiп алып зерттеуге киындык туFызады. Сол Yшiн физикада ерекше идеалдау эдiсi (идеал газ, абсалют кара дене, инерция, серпiмдi сокты^ысу, материалдык нYкте, математикалык маятник, т.б.) колданылады.
Модельдеудiц мэш зерттелiп отырFан накты нысанныц касиеттерш сактатайтын баска нысанмен алмастыруда. Физикалык зерттеулерде таным эдэсi ретiнде модельдеу кец колданылады. Идеал газдыц моделш куру МКТ дамуына тYрткi болып, эмперикалык тYPде таFайындалFан газ зацдарын тYсiнуге мYмкiндiк бередi. Максвелдiц математикалык моделi бiрыцFай элетромагнитз теориясын куруFа мYмкiндiк туFызады. Резерфорд, Бордыц атом моделi квнттык физиканыц дамуын туртю болды. Орта мектеп курсында эртYрлi физикалык модельдер колданылады: материалдык нYкте, идеал газ, кристалдык тор, математикалык маятник жэне т.б. Бiр физмкалык нысанныц бiрнеше моделi болуы мумкш. Мысалы: жарыктыц таралуы мен затпен эсерлесу^ жарыктыц касиетi екi модель аркылы каралады: корпускалык жэне толкындык. Окушылар есеп шыFару барысында физикалык кубылыстарды ез беттерiмен модельдейдi. Накты физикалык зацдардылыктардыц рындалатын нысанныц моделш карастырады. Мысалы: Кулон зацын колдану Yшiн есеп шартындаFы зарядталFан денлнрдi нYктелiк заряд деп карастыруFа бол ма? Немесе Менделеев-Клапейрон тецдеуш колданбас бурын накты газ идеал газ деп карастыруFа бола ма?
Сонымен катар физикада кернекшк моделдер кец колданылады. Мысалы: Броундык KOЗFалыс, Штерн тэж1рибесшщ моделiн, темiр унтактары аркылы магнит ^ш сызыктарыныц моделiн, келденец жэне кума толкындардыц моделiн. Модельдеумен теориялык танымныц бэр эдiсi ойша эксперимент. Мысалы: Архимед ^шше есептер шыFарFанда окушыларFа суйыкты немесе дененiц келемш езгертуiн карастыру усынылады.
Гылыми танымныц ею эдiсiнде де (теориялык, эмперикалык) аналогия эдiсi басты роль аткарады. ^арастырылFан белгiлi нысанды сипаттайтын бшм элементтерiн нысанFа сэйкестендiрiп кеiрiледi. Мысалы: Электромагнитпк тербелiстердi карастыруда окушыларFа бурынан белгiлi механикалык (гармоникалык) тербелiстер туралы бiлiм элементтерiн жацадан сэйкестендiрiп окытуFа болады. Индукция - бакылау нэтижеа, тэжiрибелiк фактiлергi CYЙенедi. Теориялык децгейдеп физикалык бiлiмдер жYЙесi теориялар мен непзп идеялардан, принциптер мен гипотезалардан (жорамалдардан) тузшедь Физикалык теория математикалык тецдеу туршде ернектелген, карастырылып отырFан физикалык
кубылыстардыц мэш мен кдсиеттер1 сипаттайтын теориялык зацдардан турады. Мысалы, М.Фарадей мен Дж.Максвелдщ электромагниттiк eрiс теориясы тiкелей тэжiрибе нэтижесiнен алынган жок, оныц идеал образы теориялык тургыда жасалынган. Физикалык теорияныц курылымы Yш бeлiктен тирады. Оныц негiзiнде идеализацияланган объект, физикалык шамалар кiредi. Мыселен, электрондык теория Yшiн абстракты электрон газы, кванттык электродинамика Yшiн гармоникалык осциллятор жYЙесi алынган. А.Эйнштейн айткандай, тэжiрибелердiц нэтижелерi фактылардыц негiзiнде теоря куруга жэне оныц кYрделi тецдеулерiн жасауга болмайды, бул эрине, скелет-сYЙектерiнен тiрi организдердi курастырып «жасушага» болмайтыны сиякты ю. Физикалык теорияныц ядросы математикалык тецдеулермен ернектелген зацдардыц жYЙесiнен, постулаттардан, принциптерден курылады. Мысалы, класикалык механиканыц ядросы - Ньютон, электродинамика ядросы - Максвелл, релятивиспк емес жэне релятивиспк кванттык механика ядролары - Шредингер мен Дирак, жалпы салыстырмалы теория Yшiн - Эйнштейн тецдеулерi. Энергияныц сакталу жэне айналу зацдары, салыстырмалык принциптерi, молекулалы кинетикалык негiзгi кагидалары мысал бола алады.
Сонымен кортындылай келе орта мектепте окытуда гылыми таным эдiсiн колдану окушылардыц бшмш жYЙелеуге, еткен такырыппен жаца тарыптыц жэне пэнаралык байлансыты орнатуга, олардыц ойлау танымын, шыгармашылыгын, кызыгушылыктатын арттырудагы ец тиiмдi эдiстердiц бiрi болып табылады.
1. З.Ж.Жанабаев, Н.И:Ильясов, Ш.Б.Тынтаева Физиканы окыту теориясы жэне эдютемеа : Оку куралы. - Алматы: ТОО «Полиграфия сервис и К». - 2006. - Б 169.
2. С.К.Серкебаев, Г.С.Серкебаева Физика окыту эдютемесшщ езекп мэселелерг Оку куралы. - Алматы.- 2022. - Б 210.
3. К.Б. Тшеулесова Орта мектепте физика пэнш окыту сапасын арттырудыц мацызы. -Математика жэне физика. - №1, - 2022. - 33-32б.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
